Toplumsal Hareketler Yeni Medya Belgeseli Etkileşimli Veritabanı Belgeseli

Toplumsal Hareketler - Yeni Medya Belgeseli - Etkileşimli Veritabanı Belgeseli

Ersan Ocak, Yrd. Doç. Dr., İ.D. Bilkent Üniversitesi

1. Giriş: Toplumsal Hareketler - Yeni Medya İlişkisi

Tarihsel olarak, küreselleşme karşıtı toplumsal hareketler ile yeni medyanın gelişimi eşzamanlı gerçekleşti. Arap Baharı, Occupy Wall Street, Öfkeliler, Gezi Direnişi gibi son dönem yaşanan toplumsal hareketlerde ise yeni medya kurucu bir işleve sahipti. Tüm bu hareketler, yeni medya araçları ve uygulamaları sayesinde, küresel bir etki yarattı. Özellike bu son dönem toplumsal hareketlerde, merkezi bir örgütlenme dışında, enformel ağları kullanarak bir araya gelen ve heterojen nitelikler gösteren çokluklar, neredeyse bu direnişlerin her anını kayıt altına aldılar. Sanki, eylemciler bir yandan bu toplumsal hareketlerin çok katmanlı bir belgeseli için fotoğraf ve video kayıtları yapıyorlardı. Aynı süreçte, sinemacıların kendilerine sordukları en önemli soru, bu toplumsal hareketlerin belgesellerinin nasıl yapılabileceği, nasıl yapılması gerektiği sorusuydu. Burada, bu soruya verilebilecek cevaplardan birinin “yeni medya belgeselciliği” içinde “veritabanı belgeseli” olduğu ortaya konacaktır.

2. Yeni Medya Belgeseli Nedir?

“Yeni medya belgeseli”nin farklı adlar altında tanımı ve sınıflandırması literatürde gelişmekte olan bir tartışma alanıdır (Aston & Gaudenzi, 2012; Gaudenzi, 2013; Nash & Summerhayes, 2014; Ocak, 2012; O’Flynn, 2012). Yeni medya belgeseli, kapsayıcı bir şemsiye terim olarak, kısaca şöyle tanımlanabilir: gerçeği belgelemek ve/veya kurmak için yola çıkan ve bu niyeti gerçekleştirmek için yeni medyayı kullanan her proje yeni medya belgeseli olarak düşünülebilir. Yeni medya belgeselleri web belgeseli, işbirliği belgeseli, transmedya belgeseli, çapraz medya belgeseli, veritabanı belgeseli, hipermetin belgeseli gibi farklı adlar da alabilmektedir.

3. Veritabanı Belgeselleri

Veritabanı belgeseli, bir yeni medya belgeseli türü olarak, “dijital medyanın unsurlarını çevrimiçi platformlarla birleştiren görece yeni bir belgesel hikâye anlatma biçimidir” (Cohen, 2012, s. 328). Yani, veritabanı belgesellerinde, hikâyenin açığa çıkabilmesi için, seyircinin anlatıya dair yaptığı seçmelerle aktif rol alması gerekir. Bu durumda, seyirci sorular üreterek veya kendisine yöneltilen soruları cevaplayarak kararlar vermeli, farklı ilişkisellikler inşa ederek anlatının kurgusuna dahil olmalıdır. Belli bir işbirliğine davet edilen, dolayısıyla yaratım sürecine dahil olan seyirci, “bu türden anlatılar içinde anlatının yönünü, akışını belirleyebilir; belgeselci tarafından tasarlanmış hipermetinler ve çevrimiçi dünya içinde anlatıya angaje olurken onu belli düzeylerde yeniden düzenleyebilir” (Dinmore, 2014, s.123). Bunu da, dijital ortamda veya fiziki çevrede bir arayüzle etkileşime girerek yapabilir. Cohen’e göre, tüm bunların bir araya gelmesini sağlayan “veritabanı platformları, çok farklı formatlarda belgesellerin ortaya çıkmasını sağlayarak belgesel biçiminde bir devrime yol açabilir” (2012, s. 328).

4. Örnekler Üzerinden Veritabanı Belgeseli Tartışması

Gezi Direnişi üzerine herhangi bir veritabanı belgesel projesi henüz ortaya çıkmamış olsa da—burada bak.ma adlı veritabanı projesinin belli bir mesafe kat ettiğini söyleemeliyiz—Mısır’da on sekiz gün süren devrim üzerine iki veritabanı belgesel projesi yapılmıştır. Bunlar Alisa Lebow’un “Devrimin Filmini Çekmek” (Filming Revolution) veritabanı meta-belgeseli ve Jigar Mehta ile Yasmin Elayat’ın birlikte ürettikleri “Mısır’da 18 Gün” (18 Days in Egypt) veritabanı belgeselidir.

4.1. Örnek 1: Devrimin Filmini Çekmek (Filming Revolution)

Alisa Lebow yaratıcısı, yönetmeni, yapımcı ve yazarı olduğu bu belgeselin türünü “meta-belgesel” olarak adlandırıyor. Otuzdan fazla sayıda sinemacı, aktivist, sanatçı ve arşivci ile yapılmış video mülâkatlar bu veritabanı meta-belgeselinin ağırlıklı içeriğini oluşturuyor. Bunların yanı sıra, görüşülen sinemacıların Mısır Devrimi üzerine yaptıkları filmlerden parçalar, Lebow’un yaptığı mülâkatlara dair yazılı notları, proje içinde yer alan kişilere ve yaptıkları projelere dair kaynakçalar da içeriğin önemli bileşenleri. Devrimin Filmi Çekmek meta-belgeseli, aktif uyarlanabilir kategoride bir veritabanı belgeseli. Lebow, yaptığı mülâkat çekimlerinden parçaları, görüştüğü sinemacıların yaptıkları filmlerden alıntıları, kendi mülâkat notlarını, proje içinde yer alan kişilere ve yaptıkları projelere dair yararlandığı kaynakları kapalı bir veritabanı içinde yapılandırmış. Kullanıcının, bu veritabanı kapsamında kendisine sunulan çok sayıda almaşık arasından bir seçme yapması gerekiyor. Kulanıcının her seçme montaj hamlesini yapabilmek içinse Mısır Devrimi’ne dair bireysel belleğindeki imajlara-anlatılara, duygulara-düşüncelere dönerek anlamlı bir soru(n) üretmesi ve bunun olası cevaplarının peşinden gitmesi gerekiyor. Okuduğu başlıklardan ilgisini çeken veya merak ettiği birini aktif hale getirdiğinde, kullanıcı ilk seçme montaj hamlesini yapmış oluyor. Seçtiği başlık altında farklı kategorilerdeki materyaller arasında, Lebow tarafından önceden belirlenmiş ilişkisellik seti, bir şema olarak ekranda beliriyor. Kullanıcı, karşısına çıkan her bir ilişkisellik şemasında, yukarıdaki prosedürü yeniden çalıştırmak durumunda kalıyor. Böylelikle, her defasında, Mısır Devrimi’ne dair yapılan filmler üzerinden bireysel belleğini yeniden yapılandırarak, Alisa Lebow’un önceden belirleyerek kurduğu şemaların önerdiği kolektif belleği yeniden üretiyor.

4.2. Örnek 2: Mısır'da 18 Gün (18daysinegypt)

Mısır’da 18 Gün, belgeselci ve gazeteci Jigar Mehta ile etkileşim tasarımcısı Yasmin Elayat’ın ortak projesi. Her ikisi de Mısır Devrimi’ni uzaktan, çevrimiçi deneyimlemişler. Bu olayın en otantik haliyle, orada olanlar tarafından anlatılabileceğini fark ettiklerinde, Mısır Devrimine katılanların kendi hikâyelerini anlatarak kendi tarihlerini yazabilecekleri yeni bir belgesel biçimi yaratmaya karar vermişler. Bunun üzerine, kitle fonlamasından kaynak yaratarak, “Mısır’da 18 Gün” projesi web sitesinin (http://beta.18daysinegypt.com) altyapısını ve arayüzünü tasarlamışlar. Katılımcılar, bu web sitesine kendi fotoğraflarını ve videolarını yükleyebiliyor, facebook ve twitter hesaplarından içerik aktarabiliyorlar. Mısır’da 18 Gün projesi, genişleyici kategoride bir açık-veritabanı belgeseli. Bu veritabanı belgeselinde, montaj yapma gücü tümüyle aktörlere devredilmiş durumda. Aktörler istedikleri görsel, görsel-işitsel veya metinsel materyali kendilerine sunulan platformun açık veritabanına yükleyebiliyorlar. Bu materyal üzerinden istedikleri gibi düzenleme yapabiliyorlar. Bir hikayeyi birlikte anlatmayı karşılıklı kabul eden aktörlerse, birbirlerinin materyaline müdahale etme hakkını kullanarak, kolektif bir montaj gerçekleştirebiliyorlar. Bu bağlamda, proje kapsamında, aktörler tarafından üretildikçe sayısı artan parça parça hikâyeler, belli zamanlarda, belli yerlerde bulunarak Devrim’in akışına dahil olmuş kişilerin, farklı bakış açılarını bir araya getiriyor. Böylelikle kolektif belleğin sürekli yeniden yapılanması ve dinamik şekilde kurulması mümkün hale geliyor.

4.3. Örnek 3: Bak.ma - Toplumsal Mücadeleler Medya Arşivi

Gezi Direnişi üzerine henüz bir veritabanı belgesel projesi henüz ortaya çıkmadıysa da, bak.ma adlı açık veritabanı bu doğrultuda atılmış bir ilk adım olarak görülebilir. bak.ma, kurucuları tarafından “anonim, otonom, açık kaynaklı bir dijital medya arşivi” olarak tanımlanıyor (https://bak.ma/faq). Kullanıcı bak.ma veritabanındaki videoları izlemenin, dökümanları okumanın yanı sıra, videolar hakkında notlar yazmak, anahtar kelimeler eklemek, altyazı desteği vermek veya genel olarak verilerin yönetimine katılmak isterse arşive üye olması gerekiyor. bak.ma veritabanındaki videolara, bu açık veritabanı altyapısına eklenmiş bir montaj modülü arayüzünden erişmek de mümkün. Sonuç olarak bak.ma, bir arşiv olarak, içerik açısından genişletilmeye, altyapısı açsından geliştirilmeye açık bir veritabanı üzerine kurulu. Bu durumda, Gezi Direnişi aktörlerinin buradaki içerik ve altyapıdan yararlanarak, veritabanı belgeselleri de dahil olmak üzere, her tür belgesel projesi geliştirmeleri mümkün…

Kaynakça

Aston, J. & Gaudenzi, S. (2012). Interactive Documentary: Setting the Field. Studies in Documentary Film, 6(2), 125-139.

Cohen, H. (2012). Database Documentary: From Authorship to Authoring in Remediated/Remixed Documentary. Culture Unbound, Volume 4, 327–346.

Gaudenzi, S. (2013). The Interactive Documentary as a Living Documentary. Doc On-line, 14, 9-31. .

Nash, K., Hight, C., & Summerhayes, C. (Eds.). (2014). New Documentary Ecologies: Emerging Platforms, Practices and Discourses. New York: Palgrave Macmillan.

Ocak, E. (2012). New Forms of Documentary Filmmaking within New Media. AVANCA|CINEMA 2012, International Conference, (s.1169-1175). Avanca: Ediçoes Cine-Clube de Avanca.

O’Flynn, Siobhan (2012). Documentary’s Metamorphic Form: Webdoc, Interactive, Transmedia, Participatory and Beyond. Studies in Documentary Film, 6(2), 141-157.