Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

1. Monopodial shoxlanuvchi to‘pgullar.

2. Simpodial shoxlanuvchi to‘pgullar.

Monopodial shoxlanuvchi to‘pgullarda o‘sish nuqtasi cheksiz o‘sish xususiyatiga ega bo‘lib, yon shoxlarining soni noaniq bo‘ladi. Bunday to‘pgullarda gulning asosiy o‘q qismi yaxshi ifodalangan bo‘lib, gullar gulning asosidan uchiga doimiy ravishda ochilib boradi

Topgullar haqida umumiy tushuncha Yopiq urugii
o‘simliklarning gullar hosil qilishi natijasida shakli o‘zgargan
novdalar tizimining ayrim tiplariga to’pgullar deyiladi. To’pguilar tuzilishi jihatidan o‘simliklarning vegetativ qismidan bir qancha farq qiladi. Novdalarning gullash davriga o‘tishi, uning kuchli o‘sishi vayangi shaklning paydo boiishi bilan birga boradi. Bu vaqtda uchki meristema, boshlangich gulni hosil qilish bilan birga shaklini o 'zgartiradi, kuchli o‘sadi va qismlarga boiinadi. Ko‘po‘simliklarda to'p gullar kurtaklaming ichida shakllanadi (marjon daraxti, siren). To‘p gullar kurtaklarning harakatga kelib yozila boshlaganidan keyin yanada yaxshiroq ko4rina boshlaydi. Ko‘pchilik novdalarning to‘p gullarini apikal meristemasi gulga aylanadi, bunday novdalar bo‘yiga o'sishdan to'xtaydi. Gullab meva hosil qilib boigandan keyin
novdaning shu qismi qurib, uzilib tushadi. To‘pgullar hosil boigan joylardagi barglar turlicha boiadi. Agar gulyonbargchalar yashil rangda boiib yaxshi rivojlansa
frondoz to‘pgullar deyiladi. Agar guiyonbarg hajmi jihatdan akropitaltartibda qichraysa frondulez to‘pgullar deb ataladi. Agar tangachabarglar sifatida shakllansa - brakteoz to‘pgullar deb ataladi (landish,siren). Agar yalang'och bo‘Isa ebrakteoz to‘pgullar deyiladi (turp).To‘pgullaming kuchli rivojlanib ko‘p sonli yon shoxlaming hosil qilishi, gullarining turli vaqtda ochilishi chetdan changlanishiga yordam beradi

To‘pgullaming tipi, to‘p mevalarning tiplari, meva va urugiaming tarqalishi bilan bog‘liq. To‘pgullar shoxianishiga qarab oddiy va boiadi. Oddiy to‘pgullaming asosiy o‘qida gullar yakka-yakka joylashib shoxlanish ikkinchi tartibdan oshmaydi (zubturm va boshqalar).Murakkab to‘pgullaming asosiy o‘qida oddiy to‘pgullar joylashib ulami parsiallar deb ataladi. Shoxlanish 2-4 va undan ko‘proq tartibda

boiadi (nastarin). To‘pgullarni hosil qilgan novdalaming qismiga ya’ni har yilikurtakdan paydo boiib gullab, raevalagandan keyin bir necha zonalarga
luiiim idi. Birinchi zonaga shunday novdalarning quriydigan flOVdaning qismini birlashgan to'pgullar yoki sinfloressensiy
N inflorcisensiyani hosil qilgan novdalar pastki qismi kirib
In'p burglarim qo‘ltig‘ida o‘simlikning yer ustki organlarini hosil i|iltivi'lu kurtaklar joylashadi. bu zonani vangidan hosil qiluvchi zona deyiladi. keyinchalik bu zona o‘t o'simliklarning ko*p yillik qismining Inrkibiga kiradi. Undan yuqoriroqdagi qismi kam rivojlangan liox lanmagan zona deyiladi. Bu zonada barglar qo‘ltig‘idagi kurtaklar rlvojlanmaydi yoki umuman paydo bo‘lmaydi. Undan yuqoriroqdagi
qiim shoxlanish qism boiib, yon kurtaklar kuchli rivojlanib
lo'ldiruvchi novdalar paydo bo‘ladi.

Asosiy novda (shoxlanish zonasidan asosiy bo‘g‘im oralig‘i bilan njrnlgnn) asosiy to^pgul bilan tamomlanadi.

Toidiruvchi novdalar asosiy novdaning tuzilishini takrorlaydi vatakrorlovchi zona yoki parakladiya deyiladi. Parakladiyalar I-II-III vaundan ham ko‘proq tartibda shoxlanadi.
Dcmak, asosiy va yon novdalardagi to‘pgullar birgalikda birlashgan to'pgullami hosil qiladi. Shunday qilib, o‘t o‘simliklar bitta shoxlangan asosiy novdasida turli darajadagi to'pgullami ajratish mumkin. Sinfloressensiyaning rivojlanishi yashash sharoitiga bogiiq
bo'ladi.

To'pgullarni ta’riflaganda asosiy morfologik belgilarga ahamiyat beriladi:1.

To'pgullarni gulyonbarglarning boiishi — boimasligiga qarab:
a) frondoz

b) brakteoz

v) yalang'och

2. Shoxlanish tartibiga qarab:

a) oddiy

b) rnurakkab

3. Asosiy o‘qning o*sishiga qarab:

a) monopodial

b) sympodial

To‘pgullarning monopodiya shoxlanishida faqat bitta apikal

meristema hisobiga o‘sadi va monopodia! rasemoz yoki bortiq.to‘pgullar deyiladi (achambiti). Agar asosiy o‘q bir necha tartibli novdalar hisobiga simpodial o‘ssa simpodial yoki siraoz to‘pgui deyiladi (kartoshka).
Asosiy novdaning, prakladilamingva xususiy to‘p gullami apical meristemasini holatiga qarab yopiq va ochiq to‘pgullarga boiinadi.

Agar to‘pguIlaming uchi gul bilan tugasa yopiq to4pgullar deyiladi.Bunda avval uchki qismidagi gullar ochiladi (102 — rasmlar).

Ba’zi o'simliklaming apikal meristemasi vegetativ holatda boiib,ochiq to‘pgullar deyiladi. Ochiq to‘pgullarda gul pastdan yuqoriga qarab akropetal ochiladi. Simpodial to‘pgullarda aw al uchki gul ochiladi va yopiq to‘pgul deb ataladi (102-103rasmlar).

To‘pgullarning o‘q qismining o‘sishiga va shoxlanishiga qarab ikkiga boliinadi

1 .Rasemoz monopodial topgullar

2 Simoz sympodial topgullar

Murakkab to‘pgullarda asosiy o ‘qning turli xil o‘sishi uchraydi ba’zida asosiy o‘q monopodia! o‘sib, yon to‘pgullar simpodial o'sadi. bunday monopodial va simpodial to‘pgullaming birgalikda kelishiga tirs deyiladi.

Oddiy to‘pgullar monopodial o‘sib, barcha gullar asosiy o‘qqa
birikkan bo‘ladi (104-rasm)

1. 
   Boshoq to'pgullarda asosiy o‘q kuchli rivojlangan boiib, gular Oq bo‘ylab bandsiz yoki juda qisqa band bilan birikadi (zubturli).
   

3. Shingil to‘pgullarda asosiy o‘q uzun boiib, unda gullar bir xil uzunlikdagiillikdagi band bilan ketma-ket spiralsimon joylashadi (oq akasiya, burohoq va boshqalar).

3) Sotada to‘pgullarda asosiy o‘q ser etli boiib, gullar bandsiz Joylashadi (makkajo‘xori).

4) Kuchala to'pgullaming asosiy o‘qi osilib turib egilgan shingilni hosil qiladi (yong‘oq, toi).

5) Soyabon to‘pgullarda asosiy o‘q qisqargan boiib, gullaming

yaxshi rivojlangan bir xil uzunlikdagi gulbandlari bir joydan chiqadi(piyoz, olcha).

6) Boshcha to'pgullarda asosiy o6q juda qisqarib ketgan boiib, unda gullari bandsiz yoki yaxshi rivojlanmagan band bilan zich joylashgan (beda, skabioza)

.7) Savatcha to'pgullarda asosiy o‘q yassi yoki konussimon kcngaygan boiib, gullari bandsiz joylashgan (kungaboqar, butako‘z)

Gullar akropetal holatda ochiladi avval chetki gullar, so‘ngra o‘rta qismdagi gullar.Murakkab to‘pgullarda asosiy o‘qqa gullar emas balki oddiy to‘pgullar joylashadi (104-rasm)

1. 
   Murakkab boshoq - monopodial shoxlangan asosiy o‘qda ikkinchi tartibli o ‘q b o iib oddiy boshoqlar joylashadi (bug'doy, arpa).
   

2. 
   Murakkab shingil — uzun monopodial asosiy o‘qda ikkinchi tartibli oddiy shingillar joylashadi (uzum, siren).
   

3. 
   Murakkab soyabon — asosiy o ‘qning yuqorigi tornoni qisqargan boiib, undagi gulyonbarglaming q o itig id a oddiysoyabonlar joylashadi (sabzi, ukrop).
   

4.Murakkab qalqon - bu aralashto‘pgu! boiib, uning asosiy oeqi oddiy qalqon, yon oeqIari savat yoki qalqonlardan iborat(bo‘ymodaron).

Simoz. Simoz - simpodial o'sadigan murakkab to‘pgullar boiib,birinchi gui ochilgandan keyin asosiy o‘q o4sishdan to‘xtaydi. Yon shoxlarini soni tur uchun o‘zgarmas boradi.

Gullar yuqoridan pastga qarab (bazipetal) ochiladi. Yon shoxlarning soniga qarab uchga boiinadi: dixazii, monoxazii va pleyxazii.

1. 
   Dixaziy - to‘pgulda asosiy o‘q gui bilan tugaydi,guldan pastki bo‘g‘imda qarama-qarshi yoki ketma-ket ikkita ikkinchi tartibli yono‘qlar hosil boiadi.
   

Bularaing uchi ham gui bilan tugaydi. Ikkinchi tartibli shox ham asosiy o‘qqa o‘xshash shoxlanadi (chinnigul).

IÎ. Monoxaziy - bu tipdagi simoz to‘pgulning asosiy o‘qi faqat bita yon o‘qni hosil qiladi. Yon o‘qlar asosiy o‘qning yuqorigi qismida paydo boiadi. Monoxaziy ikkiga: gajak va ilon izi to'pgullargaboiinadi.

1. 
   llonizi - asosiy o‘qning uchi gui bilan tugaydi va keyin o‘smaydi. Guldan pastda paydo boigan ikkinchi tartibli o‘qlar asosiy o‘qningbirgal o‘ng tomonida birgal chap tomonida rivojlanib gui bilantugaydi (gladiolus, gulsapsar).
   
2. 
   2) Gajak to'pgulda - asosiy o‘q bitta gui bilan tugaydi, yon o'qlar asosiy o ‘qning faqat bir tomonida paydo boiadi va gui bilan tamomlanadi. Uchki tomoni esa ichiga qarab qayrilib boradi.
   
3. 
   III. Pleyoxaziy - simoz to‘pgul boiib, asosiy o'qning o ‘raiga
   kelgan bir qancha yon shoxlar deyarlik mutovka shaklida joylashadi va kuchli o‘sib asosiy o‘qdan uzunroq boiadi (sutlama). Yon o‘qlardagi to‘pgullar dixazii va monoxaziy boliishi mumkin.
   

XULOSA

Gul osimliklarning generative ,yani urugdan kopayish organidir .Gul kelib chiqishiga ko‘ra o‘zgargan novda bo‘lganidan barg va poya kelib chiqish xususiyatiga egadir. Poya qismiga gul bandi va gul o‘rni kirsa barg kelib chiqishiga ega bo‘lgan qismlariga gulkosabarg gultojibarg, urug‘chi va changchilar kiradi. Yuqoridagi qismlar o‘ziga xos vazifani bajarish xususiyatiga ega. Gul bandi poyaning davomi bo‘lib, ayrim o‘simliklarda o‘z rivojlanishini tezda to‘xtatsa (olma, o‘rik, shaftoli) ko‘pchilik o‘simliklarda meva pishgungacha o‘sishni davom ettiradi. Gul o‘rnida barcha gul qismlari joylashgan bo‘ladi. Ularning joylanishiga qarab gullarni uch guruhga bo‘lish mumkin.