Túrkiy tilleriniń klassifikatsiyası. Altay dáwiri. Til bilimindegi altay tilleri teoriyası

Túrkiy tilleriniń klassifikatsiyası. Altay dáwiri. Til bilimindegi altay tilleri teoriyası

Qaraqalpaq tili tariyxın dáwirlestiriw túrkiy tilleriniń klassifikatsiyası máselesi menen tıǵız baylanıslı. Óziniń sózlik quramı, seslik dúzilisi hám grammatikalıq qurılısı jaǵınan túrkiy tilleri biri-birine jaqın, biraq olardıń hár biri ózine tán belgileri menen ajıralıp turadı. Bul ózgesheliklerdi anıqlaw túrkiy tillerin klassifikatsiyalaw máselesine barıp tireledi.

Túrkiy tillerin úyreniw hám klassifikatsiyalaw XIX ásirden baslandı. Túrkiy tillerin ilimiy kóz qarastan birinshi ret klassifikatsiyalaǵan ilimpaz akademik V.V.Radlov boldı. Ol túrkiy tillerin tórt toparǵa ajıratadı.
1. Arqa topar (bul toparǵa altay, chulım, xakas, shor, tuva hám Enisey túrkleri tillerin kirgizedi);
2. Batıs topar (bul toparǵa Sibir tatarları, bashqurt, tatar, qırǵız, qazaq hám qaraqalpaq tillerin kirgizedi);
3. Orta Aziya toparı (bul toparǵa uyǵır hám ózbek tilleri kiredi);
4. Túslik topar (bul toparǵa túrkmen, azerbayjan, túrk tilleri kiredi).
Akademik A.N.Samoylovich túrkiy tillerin klassifikatsiyalawda fonetikalıq printsipke súyenedi. Ol túrkiy tillerin bes toparǵa bólip qaraydı.
1. «R» toparı. Bul toparǵa kiretuǵın tillerde eski túrk tilinde «Z» hám keyin ala «Ú» sesi qollanatuǵın orınlarda «R» sesi jumsaladı: azaq-ayaq-ura sıyaqlı.
Bul toparǵa eski bulǵar hám házirgi chuvash tilin kirgizedi.
2. «D» toparı. Bul tillerde «Z» sesiniń ornına «D» sesi qollanıladı. Bul toparǵa uyǵır, tuva, qaraǵas, salar tilleri, eski uyǵır hám Orxon-Enisey túrkleri tillerin kirgizedi.
3. «Taw» toparı. Bul toparǵa kiretuǵın tillerde «taǵ» sózi «taw» túrinde aytıladı. Bunday tillerge altay, qırǵız, qumıq, karachay-balkar, tatar, bashqurt, karaim, noǵay, qazaq tillerin kirgizedi.
4. «Taǵlıq» toparı. Bul toparǵa eski ózbek tili, házirgi uyǵır hám ózbek tilleri kiredi.
5. «Ol» toparı. Bul toparǵa kiretuǵın tillerde «bol» feyili «ol» formasında aytıladı. Bunday tillerge azerbayjan, túrk, gagauz, h.t.b. tiller kiredi.
Professor S.E.Malov óziniń klassifikatsiyasında túrkiy tillerin eski formalardı saqlawı hám jańa formalardıń payda bolıwı jaǵınan tórt toparǵa bóledi.
1. Eń eski tiller;
2. Eski tiller;
3. Jańa tiller;
4. Eń jańa tiller.
S.E.Malov túrkiy tillerin klassifikatsiyalawda til artı g, ǵ dawıssızları hám til artı dawıslılarınıń til aldı dawıslılarına ózgeriwin, eski tillerde únsiz dawıssızlar, al jańa tillerde únli dawıssızlardıń jiyi qollanıwı sıyaqlı fonetikalıq qubılıslardı basshılıqqa aldı.
Túrkiy tillerin klassifikatsiyalawda prof. N.A.Baskakovtıń xızmeti úlken.
Ol ilimiy-teoriyalıq jaqtan jetilisken klassifikatsiya islep shıqtı. N.A.Baskakovtıń klassifikatsiyası boyınsha túrkiy tilleri eki shaqapsha -batıs gunn shaqapshası hám shıǵıs gunn shaqapshasına ajıratılǵan.
Batıs gunn shaqapshası tórt toparǵa bólinedi:
1. Bulgar toparı. Bul toparǵa bulǵar, xazar hám házirgi chuvash tili kiredi.
2. Oguz toparı. Bul toparǵa túrkmen, gagauz, azerbayjan, túrk tilleri kiredi.
3. Qıpshaq toparı. Bul toparǵa qaraim, qumıq, qırım tatarları, tatar, bashqurt, qaraqalpaq, qazaq tilleri kiredi.
4. Qarluq toparı. Bul toparǵa eski uyǵır hám eski ózbek tilleri, házirgi uyǵır hám ózbek tillerin kirgizedi.
Shıǵıs gunn shaqapshası eki toparǵa bólinedi:
1. Uyǵır-oguz toparı. Buǵan áyyemgi oguz tili, házirgi tuva, karagas, yakut, xakas, shor tillerin kirgizedi.
2. Qırǵız-qıpshaq toparı. Bul toparǵa áyyemgi hám házirgi qırǵız tili hám altay tilleri kiredi.
N.A.Baskakov ózi islep shıqqan klassifikatsiya menen baylanıslı xalda túrkiy tilleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwınıń tómendegi basqıshların kórsetedi:
1. Altay dáwiri. Bul dáwir túrkiy tilleriniń payda bolıwınıń eń dáslepki basqıshı bolıp waqıtlıq shegarası jaǵınan biziń eramızǵa shekemgi 3-ásirge shekem dawam etken dep shamalanadı. Bul dáwirden saqlanǵan jazba estelikler joq.
2. Gunn dáwiri. Biziń eramızdıń V ásirine shekem dawam etken;
3. Eski túrk dáwiri (V-X ásirler), 4. Orta túrk dáwiri. (X-XV ásirler),
5. Jańa túrk dáwiri. (XV-XX ásirler), 6. Eń jańa dáwir. (XX ásir).
Házirgi túrkiy tillerin úyreniwde tyurkolog ilimpazlardıń basım kópshiligi prof. N.A.Baskakovtıń klassifikatsiyasın basshılıqqa aladı hám bul klassifikatsiya ilimiy jaqtan eń jetilisken klassifikatsiya ekenligin tán aladı. Qaraqalpaq tili tariyxın dáwirlestiriw hám onı úyreniwde de usı klassifikatsiyanı basshılıqqa alıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Til biliminde altay, ural-altay teoriyasınıń tiykarın salıwshı Petr I tusında Poltava túbinde tutqınǵa alınǵan shved ofitseri Tabbert Stralenberg boldı. Uzaq waqıt Sibirde jasap sol jerdegi jergilikli xalıqlardıń tilin hám mádeniyatın izertlep, jıynaǵan materialları tiykarında birinshi mártebe ural tilleri hám altay tilleriniń klassifikatsiyasın islep shıǵadı.
T.Stralenberg bul tillerdiń tipologiyalıq jaqın ekenligin atap kórsetedi. Ol tillik materiallar tiykarında bul keń territoriyada jaylasqan xalıqlardı altı toparǵa bóledi: 1. Uyǵırlar (ol ugro-fin tillerin solay ataǵan); 2. Túrk tatarları; 3. Samodiyler; 4. Mongollar hám man chjurlar; 5. Tunguslar; 6. Qara teńiz benen Kaspiy teńiziniń aralıǵında jaylasqan qáwimler.
Sońın ala altay tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikasın nemets lingvisti V.Shott hám fin ilimpazı A.I.Kastren izertledi. Berlin universitetiniń professorı V.Shott óziniń «Tatar tillerin úyreniw tájiriybesi» (Berlin, 1836) degen miynetinde ural-altay tilleri ushın ortaq bolǵan leksikalıq birliklerdi salıstıradı. A.I.Kastren Sibir xalıqlarınıń tilin izertlew tiykarında bul máselege óziniń kóz qarasın bildiredi.
Altay tilleriniń fonetika, leksika, morfologiyasın salıstırıp izertlegen tiykarǵı miynetler N.N.Poppe, G.I.Ramstedt, V.L.Kotvich, F.I.Videman, A.Boller, V.Bang, N.A.Baskakovtıń miynetleri, V.Tsintsius hám O.P.Suniktiń redaktorlıǵında shıqqan jámáátlik miynetler bolıp tabıladı. Professor N.A.Baskakovtıń kórsetiwinshe bul tarawdaǵı tiykarǵı miynetler G.I. Ramstedtge tiyisli. G.I.Ramstedt Sankt-Peterburg universitetinde oqıǵan dáslepki lektsiyalarında altay tilleriniń genetikalıq tuwısqanlıǵın biykarlap bul tillerdegi ortaq sózlerdi ózlestirilgen sózler dep túsindirip kelgen bolsa, sońın ala óziniń kóz qarasın ózgertip, altay problemaları boyınsha sistemalı lektsiyalar oqıǵan. Bul kurstıń tiykarǵı materialları 1912-jılı basılıp shıqtı. Altay tilleri sem yası tuwralı bunday kóplegen ilimiy-izertlew jumıslarınıń bolıwına qaramastan altay tilleri teoriyası elege shekem tartıslı problema bolıp qalıp otır.