Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50
Yüklə 2,38 Mb.
|
| 2.1.3. YENİSEY YAZITLARI
Yenisey yazıtları, Güney Sibirya'da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan Yukarı Yenisey vadisinde, bu ırmağa veya kollarına dökülen Tes, Tuba, Uybat, Abakan; Kemçik, Çaa Köl, Bayın Köl, Uyuk, Turan Elegest gibi akarsuların yakınlarında bulunan Köktürk harfli yazıtlardır. Üzerlerinde tarih bulunmadığı için ne zaman yazıldıkları tartışmalıdır. V. Thomsen Yenisey yazıtlarındaki harflerin daha ilkel olması sebebiyle, alfabenin Yenisey bölgesine Köktürk bengü taşlarından önce, 6. veya 7. yüzyılda ulaşmış olduğu görüşündedir. Ancak Uygurlardan (840'tan) sonra da buralarda kullanılmış olabileceğini tahmin etmektedir (Thomsen 2002: 77). W. Radloff a göre yazıtlar 7. yüzyıl sonu ile 8. yüzyıl başına; P. M. Melioranski'ye göre ise 5-7. yüzyıllara aittir (Şükürlü 1993: 27). H. N. Orkun ve A. Caferoğlu da harflerin iptidaîliği sebebiyle Yenisey yazıtlarının Köktürk bengü taşlarından önce meydana getirildiğini düşünürler (Orkun 1940: 18; Caferoğlu 1958: 116). Ancak L. Bazin'in tarihlendirme çalışmalarından sonra (Bazin'e bak !) Yenisey yazıtlarını 9-10. yüzyıl ürünü kabul eden görüş yaygınlaşmıştır. A. M. Şerbak ve İ. Kormuşin bu yazıtları 9. yüzyıla; L. R. Kızlasov ise 9-10. yüzyıllara ait kabul eder (Şükürlü 1993: 27). T. Tekin de Yenisey yazıtlarının 9-10. yüzyıllara ait olduğunu düşünür (Tekin 2000: 17). Yenisey yazıtları çoğunlukla Kırgızlara ait kabul edilir. Bunun sebebi, eski Kırgızların bu bölgede yaşamış olmasıdır. Ancak bütün Yenisey yazıtlarının Kırgızlara ait olduğu konusunda kesin kayıtlar yoktur. Yazıtların hiçbirinde Kırgızlara aidiyeti belirten bir ifade bulunmamaktadır. Aksine diğer Türk boylarına ait olduğu anlaşılan yazıtlar vardır. Tuba yazıtlarında "Türgiş kavminin içinde ben beğ idim"; Barık yazıtlarında "Altı Oğuz kavminden on üç (yaşımda) ayrıldım" gibi ifadeler geçmektedir(Orkun 1940: 18). Bunlara bakarak Yenisey yazıtlarının çoğunlukla Kırgızlara ait olduğuru; ancak bazılarının da Türgiş, Oğuz gibi diğer boylara ait olabileceğini söyleyebiliriz. Yukarı Yenisey vadisi, Köktürk harfli metinlerin en bol bulunduğu bölgedir. Köktürk harfli metinler, Köktürk bengü taşlarından çok önce bu bölgede keşfedildiği gibi, keşifler bugün de devam etmekte ve yazıtların sayısı sürekli artmaktadır. Bu sebeple Yenisey yazıtlarına ad yanında numara vermek özellikle son yayınlarda yaygınlaşmıştır. Yazıtları ilk defa okunuşları ve tercümeleriyle yayımlayan (1895) Radloff'ta 40 Yenisey yazıtı vardır. Bu TÜRK DİLİ TARİHİ 141 sayı Hüseyin N. Orkun'da (1940) 47'ye, Sergey Malov'da (1952) 51'e çıkmıştır. D. D. Vasilyev'in Korpus'unda (1983) 145 Yenisey yazıtı tavsif e-dilmektedir (Sertkaya 1995: 200-201). Özönder 185 Yenisey yazıtının adını vermektedir (Özönder 2002: 468-469). Yenisey yazıtlarının birçoğu üzerinde çalışılmış; fakat henüz tamamı işlenmemiştir. Biz Orkun, Malov, Vasilyev ve Kormuşin tarafından işlenen yazıtların adlannı alfabetik olarak vermekle yetineceğiz:
11. Çer Çarık 12.Demir Sug 13.ElBajı 14.Elegest (4 adet) 15.Eerbek(2adet) 16.Eerkal(9adet) 17.Hadınnıg 18.İyme(2adet> 19.Kanmııldık Kovu 2O.Kara Bulun (3 adet) 21.Kara Sug 22.Kara Yüs (2 adet) 23.Kaya Ucu (Kemçik Kayabaşı) 24.Kemçik Bom 25.Kemçik Çırgak 142 Ahmet B. ERCİLASUN 26.Kerbis Baan 27.Kezek Küre 28.Kızıl Çıraa (2 adet) 29.Köjeelig Kovu 30.Köl Kem (Aldıı Bel - 2 adet) 31.KütenBuluk 32.Malinovka 33.Minusinsk 34.0rtaa Kem 35.0rtaa Tey 36.0ttuk Daş (Tuva B - 3 adet) 37.0ya
38.Oznaçennoye (2 adet) 39.Podkuninsk 4O.Saglı 41.Samagaltay 42.Sargel Aksı 43. Saygın 44.Suglug Adır Aksı 45.Şançi (3 adet) 46.Taşeba 47.Telee
48.Tepsey (11 adet) 49.Tes
50. Tuba (3 adet) 51.Tugutüp 52.Turan 53.Tuva D 54.Tuva G 55.Uybat (8 adet) 56.Uyuk Arhan TÜRK DİLİ TARİHİ 143 57.Uyuk Oorzak (3 adet) 58.Uyuk Tarlak 59.Uyuk Turan 6O.Yur Say ır (2 adet). Yukarıdaki listede aynı bölgede birden fazla yazıt varsa parantez içinde kaç adet olduğu gösterilmiştir. Söz gelişi Tuba'da 3 ayrı yazıt vardır. Bilim dünyasında bunlar "Tuba I, Tuba II, Tuba III" diye adlandırılır. Buna göre yukarıda 60 değil 120 yazıtın adı verilmiş olmaktadır. Yenisey yazıtlarının bazıları birkaç kelimelik, bazıları birkaç satırlıktır. Ancak içlerinde bir hayli uzun olanları da vardır. Bunları satır sayılarıyla birlikte aynca göstermek yararlı olacaktır: Abakan: 15 satır Açura: 13 satır Altın Köl I: 9 satır Altın Köl II: 8 satır Bay Bulun I: 8 satır Begre: 10 satır El Bajı 6 satır Elegest I (Elegeş): 12 satır Eerbek I: 5 satır Eerbek II: 6 satır Kara Bulun III: 4+20+3+1+1=29 satır (çok tahribata uğramış.) Kaya Ucu: 10 satır (son 3 satın silinmiş.) Kemçik Çırgak: 11 satır Kerbis Baarı: 9 satır Kızıl Çıraa I: 5 satır Kızıl Çıraa II: 6 satır Köjeelig Kovu: 10 satır Minusinsk: 8 satır Uybat III: 15 satır Uybat VI: 7 satır Uyuk Arhan: 5 satır Uyuk Turan: 6 satır. 144 Ahmet B. ERCİLASUN Yenisey yazıtları sade ve mübalâğasız bir dille yazılmıştır. Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından kısa hâl tercümesini ve aile efradına, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça samimî bir ifade vardır (Ercilasun 1985: 61). Yüklə 2,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|