Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

TÜRK DİLİ TARİHİ 9

2. 4. 3. Köktürkçede İsim Cümlesi 190

2. 4. 4. Bengü Taşlardaki Söz Varlığı 191

ONUNCU BÖLÜM

1. 
   Ogur Ve Bulgar Türkleri 199
   
2. 
   Bulgarlar Ve Türk Dili 205
   

2. 1. Bulgar Türklerinden Kalan Metinler 207

2. 1. 1. Tuna Bulgarlarından Kalan Metinler 207

2. 1. 2. İdil (Volga) Bulgarlarından Kalan Metinler 209

2. 2. Bulgar Türkçesinin Dil Özellikleri 211

2. 2. 1. Tuna Bulgarcasının Dil Özellikleri 211

2. 2. 1. 1. Ses Özellikleri 212

2. 2. 1. 2. Biçim Özellikleri 212

2. 2. 2. İdil Bulgarcasımn Dil Özellikleri 213

2. 2. 2. 1. Ses Özellikleri 213

2. 2. 2. 2. Biçim Özellikleri 214

2. 2. 2. 3. Söz Varlığı 215

ON BİRİNCİ BÖLÜM

1.Uygur Türkleri 217

1.1. Orhun Uygur Kağanlığı 223

2. 
   Kansu Uygur Devleti 226
   
3. 
   Hoço Uygur Devleti 227
   

2.Uygurlar Ve Türk Dili 230

2.1. Uygurlardan Kalan Eserler 230

2. 1. 1. Manici Çevreye Ait Metinler 230

2. 1. 1. 1. Manici Edebiyatta Nazım 230

2. 1. 1. 2. Manici Edebiyatta Nesir 236

2. 1. 2. Burkancı Çevreye Ait Metinler 242

2. 1.2. 1. Burkancı Edebiyatta Nazım 242

2. 1. 2. 2. Burkancı Edebiyatta Nesir 247

2. 1. 2. 2. 1. Vinayalar.. 247

2. 1. 2. 2. 2. Sudurlar 248

2. 1. 2. 2. 3. Çatikler 249

2. 1. 2. 2. 4. Abidarmalar 250

2. 1. 2. 2. 5. Diğerleri 251

2. 1. 3. Hristiyan Çevreye Ait Metinler 263

2. 1.4. Müslüman Çevreye Ait Metinler 263

Ahmet B. ERCİLASUN

2. 2. Uygur Metinlerinin Bulunması Ve Üzerlerinde Yapılan

Çalışmalar 266

2. 3. Uygur Türkçesinin Dil Özellikleri 276

2. 3. 1. Ses Özellikleri 279

2. 3. 2. Biçim Özellikleri 280

2. 3. 3. Söz Varlığı 283

ON İKİNCİ BÖLÜM

1.Karahanlılar 283

2.Karahanhlar Ve Türk Dili 297

2. 1. Karahanhlardan Kalan Eserler 297

2. 1.1. Kutadgu Bilig 297

2. 1.2. Dîvânü Lûgati't-Türk 319

2. 1.3.Atebetü'l-Hakayık 333

2. 1.4. Kur'an Tercümeleri 337

2. 1.5. Dîvân-I Hikmet 338

2. 2. Karahanlı Devri Eserlerinin Keşif Ve Neşri 342

2. 3. Karahanlı Türkçesinin Dil Özellikleri 348

2. 3. 1. Ses Özellikleri 349

2. 3. 2. Biçim Özellikleri 351

2. 3. 2. 1. Yapım 351

2. 3. 2. 2. Çekim 352

2. 3. 2. 2. 1. İsim Çekimi 352

2. 3. 2. 2. 2. Fiil Çekimi 353

2. 3. 2. 2. 3. Sıfat-Fiil 356

2. 3. 2. 2. 4. Zarf-Fiil 357

2. 3. 3. Söz Varlığı 357

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Kuzey-Doğu Ve Batı Türkçelerini Hazırlayan Tarihi Zemin 359

ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

0.Kuzey-Doğu Türkçesi 373

1.Harezm-Kıpçak Türkçesi 373

1. 1. Harezm-Kıpçak Türkçesine Ait Eserler 373

1. 1. 1. Harezm Türkçesine Ait Eserler 373

1. 1. 2. Kıpçak Türkçesine Ait Eserler 386

1.1.2. 1. Sözlük Ve Gramerler 386

TÜRK DİLİ TARİHİ

1. 1. 2. 2. Edebiyat, Din, Askerlik, Baytarlık Alanlarındaki

Metinler 395

1.2. Harezm-Kıpçak Türkçesinin Dil Özellikleri 402

1.2. 1. Harezm Türkçesinin Dil Özellikleri 402

1.2. 1. 1. Ses Özellikleri 402

1. 2. 1. 2. Biçim Özellikleri 403

1.2. 2. Kıpçak Türkçesinin Dil Özellikleri 403

2. Çağatay Türkçesi 404

2.1. Çağatay Türkçesinin Başlıca İsimleri 409

2. 1. 1. Klasik Öncesi Devir 409

2. 1. 2. Klasik Devir 410

2. 1. 3. Klasik Sonrası Devir 423

2. 2. Çağatayca Sözlükler 426

2. 3. Çağatay Türkçesinin Dil Özellikleri 430

2. 3. 1. Ses Özellikleri 430

2. 3. 2. Biçim Özellikleri 431

ON BEŞİNCİ BÖLÜM

0.Batı Türkçesi 433

0.1. Batı Türkçesinin Doğuşu 434

1.Eski Oğuz Türkçesi 442

1.1. Eski Oğuz Türkçesinin Başlıca İsimleri 442

1.2. Eski Oğuz Türkçesinin Dil Özellikleri 457

1. 2. 1. Ses Özellikleri 457

1. 2. 2. Biçim Özellikleri 459

2.Osmanlı Türkçesi 461

2.1. Osmanlı Türkçesinin Dil Özellikleri 462

2. 1.1. Ses Özellikleri 462

2. 1. 2. Biçim Özellikleri 463

2. 1. 3. Dış Yapı (Yabancı Unsurlar) 464

Birinci Ek: Türk Dilinin Tarihî Devirleri (Şema) 471

İkinci Ek: Türklüğün Ve Türk Dilinin Kronolojisi 472

Bibliyografya 481

SÖZ BAŞI

Moğolistan ve Çin içlerinden Orta Avrupa'ya, Sibirya'dan Hindistan ve Kuzey Afrika'ya kadar geniş bir alanda varlık gösteren bir dilin tarihini yazmak kolay değildir. Binlerce eser, anıt, yazıt ve belge bırakan Türk dili bugün de Türkistan, Azerbaycan, Anadolu, Balkanlar ve Avrasya bozkırlarında kullanılmaya devam etmektedir. 20. yüzyılda ortaya çıkan ulaşım ve iletişim imkânları Türk dilini bugün ana ve ata yurtlarından da dışarıya taşırmış; Avrupa, Amerika ve Avustralya'da yaşayan Türkler vasıtasıyla dilimizin kullanım alanı dünyanın her tarafına yayılmıştır. Hazırladığımız Türk Dili Tarihi, sadece Türkiye Türklerinin değil bütün Türklerin dillerinin tarihi olduğundan sayısız malzeme ve araştırmaya ulaşmak gerekmiş; mümkün olduğu kadar, yayımlanan metinlerin ve yapılan araştırmaların hepsi görülmeye çalışılmıştır. Şüphesiz bunda muvaffak olduğumuz söylenemez. Hele araştırmaların İngilizceden Rusça ve Çinceye, Lehçeden Japoncaya kadar çok farklı dillerde yapılmış olması, herhangi bir araştırıcının bütün bu çalışmalardan yararlanmasını imkânsız kılar. Son yıllarda Türkiye'de ve dünyada Türk dili araştırmalarının büyük bir artış göstermesi de zorlukların bir başka yönüdür. Ancak alanın genişliği, malzemenin bolluğu, araştırmaların çokluğu böyle bir çalışmanın yapılmamasını gerektirmez. Vaktiyle, Türk dilinin büyük emektarı Ahmet Caferoğlu'nun cesaretle adım attığı bu sahaya ondan 50-60 yıl sonra ben de adım atmaya cesaret ettim ve diyebilirim ki sadece adım attım.

Tarihsiz, Türk dili tarihi düşünülemez. Hangi tarih ve coğrafyanın eserlerini araştırmaya giriştiğimizin belli olması için her dönemin tarihî ve coğrafi zemini ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun için tabiî ki araştırmalardan faydalandık; ancak özellikle atalarımızın bıraktığı eserler, tarihin ortaya konulmasında birinci derecede kaynak olarak kullanılmıştır. Bu arada destanların da tarihî bir kaynak olarak değerlendirildiğini belirtmeliyim.

Tarihî zeminin ortaya konmasında daha çok başlangıç dönemleri ve kökenler üzerinde durulmuştur. Bilinmeyen dönemlerde mümkün olduğu kadar ayrıntıya gidilmiş; bilinen dönemlere yaklaştıkça ayrıntıdan kaçınılmıştır. Çünkü maksadımız bilinen dönemlerin tarihini yazmak değil daha çok karanlık dönemleri ve kökenleri aydınlatmak olmuştur.

Türk dilinin tarihî dönemlerinde de aynı yol izlenmiştir. Köktürk döne-minde görülen ayrıntılar, elbette Osmanlı ve Çağatay dönemlerinde yoktur.

Ahmet B. ERCİLASUN

Bugüne yaklaşıldıkça teferruat bırakılmış, dönem kuşbakışı olarak değerlendirilmiştir. Bazı dönemlere ait metinlerin verilmeyişinde de aynı düşünce hâkim olmuştur.

Elinizdeki eser, Türk dilinin sadece dış tarihi değildir. Her dönemin dil özellikleri belirtilmeye çalışılarak dilin iç tarihi de ortaya konulmak istenmiştir. Ancak her dönem için aynı şemayı kullanıp tasvirî gramerler yazmak yerine dönem farklılıklarına ağırlık verdim. Böyle bir usulün, dilin dahilî gelişmesini daha açık göstereceğini düşündüm. Tabiî ki bu bölümlerde önceki çalışmalardan yararlandım. Ancak bir yandan bütüncü, bir yandan karşılaştırmalı bir bakışla dilin tarihini kendime has bir şekilde ortaya koyduğum kanaatindeyim.

13. yüzyıl öncesi eserleriyle, Doğu Türkçesi eserleri edebiyat açısından ülkemizde çok az incelenmiştir. Bu eserler üzerindeki edebî değerlendirmeleri büyük ölçüde hâlâ Köprülü'ye borçluyuz. Son yıllarda Uygur ve Karahanlı dönemi eserleri edebî bakımdan daha fazla ele alınmaya başlanmıştır. Edebî araştırmalar konusundaki eksikliği dikkate alarak eski dönem eserlerinin biçimi, muhtevası ve üslûbu üzerinde de durmaya çalıştım. Bu bakımdan edebiyat tarihçilerinin de kitabın bazı bölümlerinden yararlanabileceğini düşünüyorum.

Bilim alanlarında verilen her eser yeni görüşler, yeni yaklaşımlar ve bakış açıları getirmelidir. Bu kitabı esas itibariyle bir müracaat eseri olarak hazırlamakla beraber bazı sorunları tartışmayı ve kendi görüşlerimi ortaya koymayı da gerekli buldum. Bunu, bir müracaat ve ders kitabının niteliklerini bozmayacak ölçülerde yapmaya çalıştım. Eğer bazı görüş ve yaklaşımlarım tartışmalara yol açabilirse bunun, bilim dalımıza bir kazanç getireceğini düşünüyorum.

Türk dili tarihi bir açıdan Türk dili araştırmalarının da tarihidir. Bu ba-kımdan özellikle eski dönemlerde keşiflerin ve araştırmaların tarihini de ayrıntılı olarak vermeye ve bütün önemli araştırmaları göstermeye çalıştım. Her dönem, isim ve eser üzerinde yapılmış olan çalışmalar, bazen yayımlanmamış tezlere kadar ilgili bölümde verilmiş; bazen de önemli çalışmalar hakkında kısa açıklamalar yapılmıştır. Bölümler içinde künyeleri verilen çalışmaların büyük bir kısmı doğrudan doğruya görülüp incelenmiş; ulaşılamayanlar hakkında ise yapılan tanıtmalardan yararlanılmıştır. Ancak bu çalışmalardan doğrudan doğruya yararlanılmadıkça bibliyografyaya alınmamıştır. Bunun hem bir tekrar olacağı, hem de bibliyografyayı şişireceği düşünülmüştür. İsteyen okuyucular ilgili bölümde, yapılan çalışmaları bulabilirler.

Türk dilinin dünya dilleri arasındaki yerini daha net olarak görebilmek için, Amerika Birleşik Devletlerinde son yıllarda tekrar revaç bulan

TÜRK DİLİ TARİHİ

monogenist teoriye ve bütün dünya dilleri için yapılan sınıflandırmalara da girişte yer verdim. Bu konudaki çalışmaların Türkiye'de henüz tanınmadığını düşünüyorum. Dolayısıyla giriş bölümünde yer alan Nostratik, Avrasyatik teorileri ve dünya dillerinin sınıflandırılmasıyla ilgili kısa bahislerin ilk bilgiler olarak değerlendirilmesini diliyorum.

Çok geniş kapsamlı bir kitabın pek çok eksik ve kusurunun da olacağı muhakkaktır. Kitapta görülebilecek her türlü eksik ve kusurun yazılmasından veya bana bildirilmesinden memnun olacağım. Bilimin, tenkitle, tartışmayla geliştiğini ve gelişeceğini ben hiç unutmuyorum; kitabımı okuyanların da unutmamasını dilerim.

Bilim hiç şüphesiz objektif bir alandır. Ancak bilimle uğraşanların her zaman ve yüzde yüz objektif olabileceklerini sanmıyorum. Esasen insan beynindeki düşünce ve duygu merkezlerinin birbiri içine girmeden tamamen bağımsız çalışabildiklerini de zannetmiyorum. En fazla objektif olunması gereken alanda da duygular daima işe karışabilir. Bu duygular içinde adına heyecan denilen bir duygu var ki onun işe karışmasının her zaman zararlı olduğu da söylenemez. Ben heyecanı, bizi çalışmaya iten bir enerji olarak düşünüyorum. Eğer bilime ve milletime faydalı olma heyecanını taşımasaydım kendimde bu kitabı da, başka kitaplarımı da yazacak enerjiyi bulamazdım. Okuyucular zaman zaman heyecanımın kitabın bazı satırlarına da yansıdığını görürlerse bu düşüncelerimi hatırlasınlar.

Kitabın yalnız Türkoloji camiasına değil, Türk dil, tarih ve kültürünü merak edenlere de hitap ettiğini sanıyorum. Yalnız meslektaşların değil konuya ilgi duyanların da görüşlerini almak beni memnun edecektir.

Sözlerimi bitirirken kitabın yazılması sırasında bilgisayarda karşılaştığım her problemi çözen ve yazım tekniği hususlarında bana yardım eden oğlum Satuk Buğra Ercilasun'a teşekkür etmek istiyorum. O olmasaydı kitaıbımı bu kadar rahat bir ortamda yazamazdım.