Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

Gelecek Zaman

Köktürkçedeki -DaçI ve -sIk gelecek zaman ekleri, Karahanlı Türkçesinde görülmez. Karahanlıcanın gelecek zaman eki, Uygurcada olduğu gibi -gAy'dır; ancak y sesi çoğunlukla düşer: kesme-gey men, kıl-ga men, bolga sen, açıl-gay, bir-ge. Ayrıca yakın gelecek zamanı anlatmak üzere -gAllr eki de kullanılır: al-galır, bar-galır.

Şart Kipi

Köktürkçedeki -sAr şart zarf-fiiline karşılık Karahanlıcada -sA şart kipi eki vardır: kelme-se men, iç-se sen, ek-se, ur-sa-mız, sewse-ler.

Gereklilik Kipi

Karahanlı Türkçesinde gereklik kipi, -gU+ (kerek) kalıbıyla kurulur; şahıs ifadesi için şahıs zamirleri veya dönüşlülük zamiri (öz) kullanılır: öte-gü kerek men, sen ay-gu kerek, iwme-gü, bil-gü ol, ayd-gu öz.

Emir Kipi

Karahanlı Türkçesinin emir ekleri aşağıdaki gibidir.

Tek. 1. şahıs:

-AyIn: ay-ayın, bir-eyin.

-yln: sewme-yin, sözle-yin.

-Ayl: ay-ayı, bir-eyi.

-yI: yıra-yı, tüne-yi,

-(A) y: kel-ey, tap-ay, öte-y.

Tek. 2. şahıs:

eşit, birme, kör, körme, yaŋılma. Tek. 3. şahıs: -sU: art-su, bir-sü, yazıl-su, tiril-sü.
Emir Kipi

Karahanlı Türkçesinin emir ekleri aşağıdaki gibidir.

Tek. 1. şahıs:

-AyIn: ay-ayın, bir-eyin.

-yln: sewme-yin, sözle-yin.

-Ayl: ay-ayı, bir-eyi.

-yI: yıra-yı, tüne-yi.

-(A) y: kel-ey, tap-ay, öte-y.

Tek. 2. şahıs:

-01: eşit, birme, kör, körme, yaŋılma.

Tek. 3. şahıs:

-sU: art-su, bir-sü, yazıl-su, tiril-sü.

356 Ahmet B. ERCİLASUN

-sUn: kel-sün, barma-sun, kıl-sun. Çok. 1. şahıs:

-AlIm: bar-alım, kör-elim, kir-elim. -lIm: okı-lım, sına-lım. Çok. 2. şahıs: -ŋ: yaşa-ŋ, boşa-ŋ. -ŋlar: tut-u-ŋlar. Çok. 3. şahıs:

-sUlAr: ögren-süler, ögret-süler. -sUnlAr: bilme-sünler, körme-sünler.

Teklik 2. şahısta pekiştirme eki olarak -gIl ve -gIn ögeleri de kullanılabilir: eşit-gil, bolma-gıl, keçür-gil; bol-gın, sözleme-gin. Yine pekiştirme amacıyla A ve / ünleme edatları da kullanılmaktadır: tur-a, eg-e, kör-gil-e, yan-gıl-a, kılsun-ı, bolsun-ı, kelsün-i.

Hikâye, rivayet, şart birleşik çekimlerinde er- fiilinin görülen, öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipleri kullanılır: sewdim erdi, tiler erdi, turgay erdim, bilgey erdiŋ, yatgalır erdi, ölsün erdi; tiler ermiş, sewse ermiş; kördüm erse, buldur) erse, keçti erse, ölmiş erse, kılur erse sen; udır erdiŋ erse, ölür erdi erse.