Türk idari yargi tariHÇESİ

Ibid., s.22

367 (Lütfi, 1989: XII, 13)’den aktaran Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ, s.60

368 (Halûk Şehsuvaroğlu, Sultan Aziz, Hususi, Siyasi Hayatı, Devri ve Ölümü, İstanbul, Hilmi Kitabevi, tarihsiz, s.205)’ten aktaran, Ibid., s.59

369 Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat, s.23

370 Daha geç tarihli bir örnek olarak, 1329 (1913) tarihli İdarei Umumiyeyi Vilâyet Kanunu’nun Şûra-yı Devlet tarafından hazırlanması gösterilebilir: “Meşrutiyetin ilânından sonra vilâyetlerin idaresini Kanunu Esasinin ve idare ilminin gösterdiği esaslara göre düzeltmek zarureti iktisap ettiğinden Devlet Şûrasında hususi bir komisyon kurulmuş ve bir vilâyetler idaresi kanunu projesi hazırlanmasına çalışılmıştır. ... Vilâyetlerden alınan mütalâanameler de tetkik olunarak bir lâyıha hazırlanmış ve Devlet Şûrası umumi heyetince müzakeresi bitirildikten sonra Meclisi Mebusana tevdi olunmuştur.” Tönük, Türkiye’de İdare Teşkilatı, s.222

371 Shaw, “The Central Legislative Councils in the Nineteenth Century ...”, s.79

372 Recai G. Okandan, “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, in Tanzimat c.I, İstanbul, Maarif Matbaası, 1940, s.119

373 Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat, s.17

374 Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.21/dpn.71

375 Davidson, Reform in the Ottoman Empire, s.169

376 Güven Dinçer tarafından, Akgündüz’ün “Arşiv Belgeleri Işığında Şûrây-ı Devlet’ten Danıştay’a İdâri Yargı Teşkilatı” başlıklı sunuştan sonra yapılan katkı, II. Ulusal İdare Hukuku Kongresi, 10-14 Mayıs 1993, Ankara, s.141

377 Akgündüz “Arşiv Belgeleri Işığında Şûrây-ı Devlet’ten ...”, s.120; Ekinci de, Tönük ve Cin/Akgündüz’den aktararak Osmanlı klasik döneminde “basit de olsa” idari yargının varlığını saptamaktadır. Ekinci, Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, s.329;

378 Halil Cin, Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, cilt 1 Kamu Hukuku, Tivmaş Yayınları, İstanbul, 1990, s.288

379 Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.4-16; Arşiv belgelerine dayanarak Şûra-yı Devlet üzerine bir tez hazırlayan Mutaf, Şûra-yı Devlet’i bir idare mahkemesi olarak nitelemektedir. Arşiv belgelerinden yararlanmak bakımından bir sıkıntısı olmadığını gördüğümüz Mutaf’ın çalışmasında, Şûra-yı Devlet’e ilişkin kurucu metinlerin aktarılmasından başka bir veri bulunmamaktadır. Çalışmada hemen hiçbir uygulama örneği (karar) bulunmadığı gibi, genel olarak hukuk ve özel olarak da idare hukuku bilgilerine uzak olunması önemli niteleme yanlışlarına yol açmıştır. Bu durum, sadece bu çalışmaya özgü değildir; hukuk konusundaki bilgi donanımının eksik oluşu Şûra-yı Devlet tarihi çalışmalarını hep sorunlu hale getirmiştir.

380 Mehmet Canatar, Yaşar Baş, “Şûrâ-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, OTAM, sy.9, 1998, s.112

381 Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ, s.62

382 Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, s.280

383 Duran, Yapısı ve İşleyişi İtibariyle Osmanlı Yargı Örgütü, s.174

384 Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.36

385 Ekrem Buğra Ekinci, Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukukunda Kanun Yolları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1996, s.210

386 Buğra Ekinci, Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, s.329-338

387 Örneğin bkz, ibid., s.333

388 Ekrem Buğra Ekinci, “Tanzimat Devri Osmanlı Mahkemeleri”, Ankara Barosu Dergisi, yıl 58, sy.1, 2001, s.71

389 Birçok örnek verilebilir. Bu şablonun tipik bir uygulaması için bkz. Süheyla Şenlen, “Türkiye’de İdari Yargının Doğuşu ve Tarihi Gelişimi”, AÜSBFD, c.49, sy.3-4, 1994, s.401-413

390 Şûra-yı Devlet’e ilişkin çalışmalarda, görevleri genelde, “danışma, yasama, yargı ve denetleme” başlıkları altında tasnif edilmektedir. Örn. Bkz. Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.33-38; Böyle bir tasnifi seçmedik. Bu tip bir başlıklandırma, kurumun tüm görevlerinin ayrıntılı bir listelemesini de gerektirmektedir ve bu da bizim çalışmamız için gerekli değildir. Ayrıca, bundan daha önemlisi, geçmişebakışlı bir anlayışla Şûra-yı Devlet’in görevlerinin tasnifi anlamına gelmektedir ki, çalışma boyunca bundan uzak durmaya özen gösterdik.

391 Düstur 1., s.704; Şûra-yı Devlet Nizamnamesi ve Şûra-yı Devlet Dahili Nizamnamesi Düsturun ilk cildinin 703 ila 817. sayfaları arasında ard arda yer almaktadır.

392 Karal, Shaw ve Seyitdanlıoğlu, Şûra’yı Devlet’in görevlerini sayarken “hükümet ile şahıslar arasında çıkan uyuşmazlıkları çözme” görevinden söz etmemişlerdir. Karal, Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri, c.VII, s. 147; Shaw, “The Central Legislative Councils in the Nineteenth Century ...”, s.776; Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ, s.58

393 “İdare-i umuru devleti aliyenin kaffei usul ve füruunda lüzumu görünen ıslahatın peyderpey icrasıyla gerek devletçe ve tebaca olan mesalihi cariyenin ve gerek imar-ı mülk ve ona müteferri olan mevad-ı külliyenin mihveri layıkında cereyanı nezd-i hikmet vefd hazret-i mülûkanede begayet mültezem olduğundan bu matlabı alâya vüsul esbabının en mühimlerinden olmak üzere teşkili emr ve ferman isabet beyan hazret-i hilafetpenahi iktizai âlisinden olan şûra-yı devletin nizamnâme-i esasidir ki berveçhi âtî beyan olunur.” Altı çizili bölümler, ki Padişahın iradesine atıf yapmaktadır, Göreli, kitabında bu bölümleri çevrimyazıdan çıkarmıştır. Göreli, Şûra-yı Devlet, s.9

394 Şûra-yı Devlet Nizamnâmesi, 1. madde: “Mesalihi umumiye-yi mülkiyenin merkezi müzakeresi olmak üzere Şûra-yı Devlet namıyla bir meclis teşkil olunmuştur.” Madde yer alan “mülkiye” sözcüğünü, “ülke” olarak karşıladık. Sözcüğün, “idare” olarak karşılanması düşünülebilirse de, Şûra-yı Devlet’in kuruluş amaçları ve görevleri dikkate alındığında daha geniş bir anlamı taşıyan “ülke” sözcüğünü tercih ettik.

395 “İkinci madde: Şûra-yı Devlet evvela kâffe-i kavanin ve nizamatın tetkik ve layıhalarının tanzimine; saniyen, kanunen ve nizamen memur olduğu derecede mesalih-i mülkiyeyi tetkik ile kararlarını arz eylemeğe; salisen hükümet ile eşhas beyninde olan deaviyi rüyet etmeğe; rabian, bir davanın rüyet ve fasl olacağı mahkeme veya meclisin temyizi emrinde deavi memurları ile idare memurları beyninde zuhura gelen ihtilafatı tetkik ile hükme; hamisen, kavanin ve nizamat mevzuaya müteallik olarak devairden gelen evrak veya tekarir üzerine rey vermeğe; sadisen, bilhassa mütealik buyrulan irade-i seniye-i hazret-i padişahi muktezası veyahut kavanin ve nizamatın ahkamı üzerine memurin-i devletin tahkik-i ahvali ve muhakemelerine; sabian, müteallik buyrulan irade-i seniye veyahut devari âliye tarafından vukubulacak talep ve üzerine her nevi mesalih ve mesail hakkında beyan-ı rey eylemeğe ve vilayet nizamı iktizasınca beher sene merakiz-i vilayatta içtima-ı mecalis-i umumiyenin ıslahata dair tezekkür edeceği mevadın mazbatasını her meclisin aza-yı mevcudesinden müntehap ve iktizasına göre üç ve nihayet dört neferden mürekkep olarak dersaadete götürecek olan komisyonların celbiyle mevad-ı mezkûreyi onlarla kararlaştırmağa memurdur.” “hazret-i padişahi” sözcükleri Göreli tarafından çevrimyazıdan çıkarılmıştır. Ibid.

396 Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat.

397 Hukuk yazınında, esas dava sırasında ortaya çıkan ve çözülmesi başka mahkemenin görevine giren ve esas davanın çözülmesine etkisi olan sorunu ifade etmek üzere mesele-i müstehire terimi kullanılmaktadır. Yani “mesele” sözcüğü, hukuk yazınında bir uyuşmazlığı anlatmak üzere terimleşmiştir denilebilir.

398 Ayrıca, Divân-ı Ahkâm-ı Adlîye’nin 8 Zilhicce 1284 (1868) tarihli Nizamnamesinin 2. maddesinde, hükümetle şahıslar arasındaki davaların Şûra-yı Devlet’e nakledileceği düzenlenmiştir. Bkz. Bozkurt, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, s.139

399 Şûra-yı Devlet Nizamnâme-i Dahilisi, madde 3: “Muhakemat dairesinin vezaifi olan bir davanın rüyet ve fasl olacağı mahkeme veya temyizi emrinde deavi memurlarıyla idare memurları beyninde veyahud deaviye mütealik hususattan dolayı yalnız deavir-i idare arasında tekevvün eden ihtilafatın hal ve faslı ve saniyen devair-i idare ile eşhas beyninde tehaddüs idüb meclis-i mahsusunda hüküm olunan davaların istinafen ve yine bu kabilden olub ehemmiyeti cihetiyle havale kılınan deavinin bidayeten rüyeti ve salisen vazifeyi memuriyetlerine mütealik ahvalden dolayı müttehim olan memurinin Şûra-yı Devlete havale edilen muhakemelerinin icrası rabian vilayet idare meclislerinde rüyet olunup nizamı iktizasınca Şûra-yı Devletin temyiz ve tasdikine mevkuf olan memurin muhakemesinin tetkik ve hükmü ve hamisan vilayet idare meclislerinin o misullu muhakemat hakkında kabil-i istinaf olarak vaki olacak hüküm ve kararlarının istida üzerine istinafen rüyeti maddelerinden ibarettir.”

400 Maddenin tam metni. “Kısmı Sani, Deavii İdare Beyanındandır. 78. madde: Meclisi idarei vilâyetin, deavi-i idarece vezaifi memuresi, evvelâ memurini vilâyetin memuriyetlerince vuku bulacak töhmetlerine müterettip istintak ve muhakematı, nizamnamei mahsus ahkâmına tevfikan rüyet ve icra etmek, saniyen ehalinin memurini hükümet aleyhinde vaki olacak şikâyatıyla kendi beyinlerinde tekâlifin sureti taksiminden dolayı zuhur edecek münazaatı, rabian hükümetle efrad beyninde emvali miriye iltizamatına ve mukavelâtı saireye dair olan deaviyi rüyet eylemek hususlarından ibarettir.” Nizamnamenin metni için bkz. İdare Dergisi, yıl 22, Eylül-Ekim 1951, sy.212, s.85-115

401 Göreli, “muhakemat dairesinin vezaifi meyanında muharrer olan davaların bugünkü kullandığımız mânâda idarî davalara matuf” olduğunu ileri sürmektedir. Göreli, Devlet Şûrası, s.20

402 “ Şûra-yı Devlet’e muhavvel olan umurun bir kısım mühimmi Hükümet ile eşhas beyninde tekevvün eden devainin fasl ve rüyeti ve memurini devletten veazifei mürettebelerinde hilafı kanun hareket edenlerin icrayı muhakemeleri maddesi olup bu cihetle Şûra-yı Devlet’in vezaifi asliyesi içinde bir nevi mahkeme selâhiyeti dahi olduğu halde zikrolunan nizamnamei esasinin dördüncü maddesi hükmünce eşhas ile idare arasında tahaddüs eden davalar müteallik oldukları devairde ve memurin muhakemeleri ile temyizi deavî hakkında idare ile mahakim beyninde tekevvün eden ihtilafat dahi adliye dairesinde rüyet ve fasolunmakta olup deavii mebhusenin öyle müteferrik ve umuru idare ile karışık surette ruyeti ise ahkâmı hukukiyenin idare işlerinden bilkülliye tefriki hakkında mukarrer olan esas adaletkarine muvafık olamadığı[ndan] Şûra-yı Devlet’e ait muhakemat ve deavinin meri rü’yeti olmak sıfatıyla Dahiliye Dairesine kalbolunacak Maarif Dairesinin yerine Muhakemat Dairesi ünvanıyla bir daire teşkil edilmesi tensip olunarak ...”, Ibid., s.13

403 “Divanı Ahkâmı Adliyenin nizamnamei esasisinin ikinci maddesinde Divanı Ahkamı Adliyenin vezaifi tâdat olunduğu sırada Divanı Ahkâmı Adliye şahseyn beyninde rüyet eylediği devaii nizamiyeden bir davanın neticesi şahıs ile hükûmet beyninde bir iddiaya taallûk ederse o dâvayı Şûrayı Devlete naklettireceği tasrih edilmiştir.”, Ibid., s.19

404 Yüzyıl Boyunca Danıştay,.s.74

405 İdare-i Umumiye-i Vilâyat Kanunu’nun metni için bkz. Tönük, Türkiye’de İdare Teşkilatı, s.244

406 “İptida taalûkuna göre Şûra-yı Devletin her dairesinde ve bilâhare münhasıran muhakemat dairesinde rü’yet olunan ve nihayet Kanunu Esasînin seksen beşinde maddesiyle mahakimi adliyeye verilen hükümet ile eşhas beyninde mütehaddis deavi bunları hukuku tasarrufiyeyi haiz bulunmaları itibariyle aralarında tekevvün eden deaviyi hukukiyei adliyedir, Şûra-yı Devlet Kanununiyle (yani gerekçesini okumakta olduğumuz kanun tasarı ile –OK) tanzimine lüzum görülen deavii idare ki bihasebilesas idarei mülkiyece eczasından bulunduğu devletin hakimiyetine istinaden ittihaz olunan mukarrerattan yahut hidematı umumiyeyi ifaen aktedilen mukavelâttan dolayı idarei mülkiye ile hukukunu muhattel veyahut menafiini sektedir addeden efrad arasında zuhur eden ihtilâfat demektir. Bu nevi ihtilâfat öteden beri idarei mülkiye teşkilâtı dahilinde ve nihayet Şûra-yı Devlette hal ve fasledilir. Çünkü idarei mülkiye ile idarei adliyenin ayrılığı bunu müstelzim(-dir).” Göreli, Devlet Şûrası, s.34

407 “Deavii idare için Şûra-yı Devlette teşkilâtı mahsusa ve usulü muhakeme olmadığından nizamatı mevcude icabınca deavii mezkûre taalûkuna göre Şûra-yı Devletin devairi muhtelifesinde ve idarî şekilde tetkik ve rü’yet edilmekte olup ...”, Ibid., s.34

408 Değişikliklere ilişkin kronoloji için bkz. Canatar, Baş, “Şûrâ-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, s.136-137; Şûra-yı Devlet dairelerindeki değişikliklerin şemalaştırılarak aktarılması için bkz. Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.22-32

409 Bu değişiklere ilişkin ayrıntılı bir çalışma için bkz. Canatar, Baş, “Şûrâ-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, s.111-148; Ayıca, aynı yönde Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.22-32; Bu iki kaynağa göre daha eksik bir aktarım için bkz. Göreli, Devlet Şûrası, s.30-37

410 Bu sayı, Göreli ve Mutaf’da onbir, Canatar-Baş’ta onsekizdir.

411 “Teşkilât ve vezaifde bu suretke alettavalî vukua gelen tebeddül ve tahavvüllerden dolayı Şûra-yı Devletin nizamatı pek ziyade teşettüt etmiş ve mer’i ve gayri mer’i cihetler birbirine karışmış olup bu nizamat ezcümle teşkilât ve vezaifi hazırayı lâyıkiyle göstermemekte ...”. Göreli, Devlet Şûrası, s.33

412 (Canatar, Baş, “Şûrâ-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, s.136-138)’de yer alan verilerden küçük değişikliklerle aktarılmıştır.

413 Şûra-yı Devlet’in teşkilatındaki değişiklikler, kurumun iç ihtiyaçlarından ziyade, siyasal çekişmelerce güdülendiği savı ve incelediğimiz dönemde Sadrazam Mahmud Nedim’in, Âli-Fuat yönetiminde gerçekleştirilen reformları geri götürme arayışının etkili olduğu söylenebilir. Bkz. Davidson, Reform in the Ottoman Empire, s.282; Mahmut Nedim, 1871’de büyük vezir olduktan sonra, Mithat Paşa’yı destekleyenlerden kurtulmak için, Şûra-yı Devlet’i yeniden yapılandırmıştır. Şûra-yı Devlet’in geriye kalan yasamaya ilişkin görevleri de bir süre sonra, Ahmet Cevdet Paşa tarafından başkanlık edilen ve Mahmut Nedim’in adamlarından oluşan ve doğrudan denetimi olan Islahat Komisyonu tarafından üstlenilmiştir. Ancak, kısa bir süre sonra Mithat Paşa tekrar Büyük Vezir olunca, bu değişiklikleri kaldırarak, Şûra-yı Devlet’e eski görevlerini vermiştir. Bkz. Shaw&Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c.II, s.81

414 Resmi gerekçe 5 Rebiülâhir 1289 (1872) tarihli İrade-i Seniyye’ye ekli Meclisi Mahsusu Vükelâ mazbatasında yer almaktadır. Bu mazbatada “Şûra-yı Devlet’in kendisinden beklenen amacı gerçekleştiremediği ve görevlerini lâyıkiyle temin edemediği bu nedenle de “henüz âsarı beliğe ibraz eyleyememiş” olduğu saptaması yapılmaktadır. Bu tezkereye göre, Şûra-yı Devlet’e verilen görevler yersizdir. Babıalinin, süreli bazı konularda evrakı Şûra-yı Devlet’e sevk etmesi ve daha sonra Meclisi Vükelaya göndermesi işi uzatmaktadır. Bir de idareye yargılanma konusunda bir özel usul uygulanması yanlıştır. Tezkeredeki ifade ile “erbabı kabahat mansıp ve rütbe ile istisna kabul edemez iken Şûra-yı Devlet muhakematının muhakematı umumiyeden tefrikiyle dahi her kaideye muvafık bulunmıyan bir suretle beyhude iştigal mevzuu bahis idiğine ...” . Bu gerekçelerle, “Muhakemat Dairesinin ... heyeti müntehibesiyle Divanı Ahkâmı Adliye Nezareti’ne ilhakı”na karar verilmiştir. Göreli, Devlet Şûrası, s.24

415 (BOA, DUİT, 37-2/9-38)’den aktaran, Canatar, Baş, “Şûrâ-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, s.128

416 Canatar, Baş, “Şûrâ-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, s.130; Göreli, aynı değişikliği farklı bir tarihle vermektedir. Göreli, Devlet Şûrası, s.27

417 Ibid.

418 “... memurin ve efrad taraflarından devairi idare muamelâtı aleyhine şikayeti havi verilecek arzuhalleri kabul etmeğe ve devairi idarece kavanin ve nizamat ahkâmına muhalif vukuuna muttalî olacağı icraat ve muamelâtı devairi aidesinden ve saireden icra edeceği tahkikat üzerine bilmüzakere mütalâatını ba mazbata makamı sadarete bildirmeğe ve devletçe ehemmiyeti cihetiyle kendisine havale olunacak mevaddı mahsusayı müzakere eylemeye ...”, Aktaran, ibid., s.29

419 Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat; TDK Türkçe Sözlük, Ankara, 1983.

420 3. Tertip Düstur, c.3, s.149

421 Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri ... , s.266-267

422 Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.37

423 (Nizâmat Defteri 5, s.145-146)’dan aktaran, Ibid.,

424 Ibid., s.60

425 “Memurin ve efrad taraflarından devairi idare muamelâtı aleyhine şikayeti havi verilecek arzuhalleri kabul etmeğe ve devairi idarece kavanin ve nizamat ahkâmına muhalif vukuuna muttalî olacağı icraat ve muamelâtı devairi aidesinden ve saireden icra edeceği tahkikat üzerine bilmüzakere mütalâatını ba mazbata makamı sadarete bildirmeğe...”, Göreli, Devlet Şûrası, s.29

426 “... Şûra-yı Devletin kendisine havale olunan hususatın müzakere ve tetkikine memuriyeti olarak icraatı devair ve memurin mahsusasına ait bulunduğu cihetle umuru icraiyeye bir gûna müdahaleye hakkı olmayıp fakat kavanin ve nizamatın tamamii cereyanına nezarete ve adem-i hüsnü icraları takdirinde lazım gelenlere beyan-ı hale mezundur.” Düstur 1, s.705; Yüzyıl Boyunca Danıştay, s.68; Göreli, Devlet Şûrası, s.11

427 23 Rebîülâhır 1285 tarih ve 988 sayılı Takvim-i Vakayi’de yer alan bu karar, Kısmı Resmi’de Şûra-yı Devlet başlığı ile verilmiştir.

Takvim-i Vakayi Ankara’da Milli Kütüphane’de ve TBMM Kütüphanesinde mevcuttur, ancak her iki kütüphanedeki mikrofilmler de eksiktir. 1280 (1864) – 1285 (1869) ile 1871-1876, 26.3.1307-14.11.1307 (1891) mikrofilm makaraları üzerinde yapılan taramada, 5 Rebîülâhır 1285, cumartesi tarih ve 980 sayılı Takvim-i Vaka-yi’nin Kısmı Resmi bölümünde ilk kez Şûra-yı Devlet başlığının yer aldığı görülmüştür. Başlık altında, Bursa’ya hastane yapılmasına ilişkin kararı verilmiştir. Kararda Şûra-yı Devlet, padişah iradesi çıkarılmasını “tavsiye” etmektedir. Şûra-yı Devlet kararlarına 1049 sayılı (21 Şevval 1285) Takvim-i Vakayi’den sonra rastlanılmamaktadır.

428 Bu sayı ile Şûra-yı Devlet’in ikinci yıl raporunun yer aldığı 28 Muharrem 1287 tarihli 1218 sayısı, Milli Kütüphane’de ve TBMM Kütüphanesinde yer alan mikro filmlerde atlanmıştır. Milli Kütüphanedeki, mikro filme aktarılmamış orijinalinden edinilmiştir.

429 26 Recep 1285 tarih ve 1022 sayılı Takvim-i Vakayi

430 7 Şaban 1285 tarih ve 1026 sayılı Takvim-i Vakayi

431 11 Şaban 1285 tarih ve 1028 sayılı Takvim-i Vakayi; Ayrıca, Tuna Vilayetindeki hükümet konağının tamiri kararı. 20 Şaban 1285 tarih ve 1021 sayılı Takvim-i Vakayi.

432 Mutaf, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûra-yı Devlet, s.33

433 Shaw, “The Central Legislative Councils in the Nineteenth Century ...”, s. 77, 79; Ayrıca, Şûra-yı Devlet’in bir kez toplanıp dağıldığı ve bir daha da toplanmadığı eleştirilerine Shaw katılmıyor. Bu görüş, Şûra-yı Devlet genel kurulunun toplanamamış olmasına dayanmaktadır, ancak Tanzimat dönemi boyunca, Şûra-yı Devlet, yasamasal ve yönetsel görevlerini, daireleri eliyle yerine getirmiştir. Genel kurulun nadiren toplanması, yabancıların ve Osmanlıların tepkisini çekmiş, Şûra-yı Devlet’in etkisiz kaldığı eleştirisi yapılmıştır. Gerçekte, etken biçimde çalışmayı sürdürmüş, çok fazla büyüyen yasama etkinliğini kolaylaştırmış ve yakın incelemeye alarak yürütme birimlerinin etkenliğinin artışına katkı sağlamıştır. ibid.

434 17.B.1316,Dosya No.22, Gömlek No. 25, Fon Kodu: DG.TMIK.S.

435 19.S.1330, Dosya No:8, Gömlek.23, Fon Kodu: DH.EUM.MEM.

436 27.Za.1331, Dosya No:38, Gömlek No:76, Fon Kodu:DH.EUM.MEM.

437 21.Za.1333, Dosya No:69, Gömlek No:36, Fon Kodu: DH.EUM.MEM.

438 28.B.1321, Dosya No:49, Gömlek No:32, Fon Kodu:DH.TMIK.S.

439 9.Ş.1325, Dosya No:69, Gömlek No:61, Fon Kodu:DH.TMIK.S.

440 11.B.1329, Dosya No:61/-1, Gömlek No:12, Fon Kodu:DH.İD.

441 8.Ş.1296, Dosya No. 1326, Gömlek No:31, Fon Kodu: DH.MKT

442 14.M.1297, Dosya No:1328, Gömlek No:104, Fon Kodu: DH.MKT.

443 28.Za.1298, Dosya No:168, Gömlek No:100, Fon Kodu: Y..A...HUS.

444 29.Z.1303, Dosya No:1368, Gömlek No:69, Fon Kodu:DH.MKT

445 17.Za.1311, Dosya No:96, Gömlek No:20, Fon Kodu: Y..MTV.

446 21.R.1312, Dosya No:106, Gömlek No:124, Fon Kodu: Y..MTV.

447 24.B.1312, Dosya No:33, Gömlek No: 1312/B-128, Fon Kodu: İ.HUS.

448 13.B.1317, Dosya No: 78, Gömlek No: 1317/B-44, Fon Kodu: İ.HUS.

449 1.Ş.1301, Dosya No: 1344, Gömlek No:61, Fon Kodu: DH.MKT.

450 9.S.1306, Dosya No:1554, Gömlek No:54, Fon Kodu: DH.MKT.

451 24.N.1328, Dosya No:21/-1, Gömlek No:3, Fon Kodu:DH.İD.

452 18.S.1330, Dosya No:38/-1, Gömlek No:66, Fon Kodu:DH.İD.

453 21.L.1328, Dosya No:61/-1, Gömlek No:3, Fon Kodu:DH.İD.

454 15.R.1329, Dosya No:105/-1, Gömlek No:17, Fon Kodu:DH.İD.

455 3.Z.1329, Doya No:70/-1, Gömlek No:28, Fon Kodu:DH.İD.

456 24.Z.1328, Doya No:70/-1, Gömlek No:7, Fon Kodu:DH.İD.

457 9.Ş.1330, Dosya No:146/-1, Gömlek No:12, Fon Kodu:DH.İD.

458 8.B.1332, Dosya No:70/2, Gömlek No:70, Fon Kodu:DH.İD.

459 3.Ra.1329, Dosya No:43/-1, Gömlek No:45, Fon Kodu:DH.İD.

460 18.S.1330, Dosya No:38/-1, Gömlek NO:60, Fon Kodu:DH.İD.

461 8.Ca.1330, Dosya No:38/-2, Gömlek No:17, Fon Kodu:DH.İD.

462 2.Ş.1331, Dosya No:182, Gömlek No:9, Fon Kodu:DH.İD.

463 27.Ra.1331, Dosya No:54/2, Gömlek No:42, Fon Kodu:DH.İD.

464 13.S.1332, Dosya No:34, Gömlek No:88, Fon Kodu:DH.İD.

465 30.Za.1331, Dosya No:195, Gömlek No:12, Fon Kodu:DH.İD.

466