TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (20) 4

İBN HALFÛN

Ebû Bekr (Ebû Abdillâh) Muhammed b. İsmâîl b. Muhammed el-Ezdî el-Endelüsî (ö. 636/1239) Hadîs hafızı.

555'te (1160) Endülüs'ün batısında At­las Okyanusu kıyısındaki Evnebe köyünde doğdu. Muhtemelen dördüncü dedesi olan Halfûn'a (Halefûn) nisbetle İbn Halfûn diye tanındı. İşbîliye'ye (Sevilla) yer­leşti. İbn Beşküvâl. Ahmed b. Yahya ed-Dabbî. Ebû Bekir İbnü'1-Ced. îbn Zerkün. Ebû Bekir en-Neyyâr. Ebü'l-Abbas b. Mik-dâm. Ebü'1-Bekâ Yaîş b. Kadîm gibi âlim­lerden hadis dinledi; Ebü'l-Kâsım b. Mel-cûm'dan icazet aldı. İbn Müsdî, İbn Ebü'r-Rebf, Ebû Bekir İbn Sittünnâs (Seyyidün-nâs) ve Ruaynî onun talebelerinden bazı­larıdır. İbnü'l-Ebbâr. kendisiyle 626 (1229) yılının ramazan ayında İşbîliye'de kitapçı­lar çarşısında karşılaştığını, ancakondan hadis dinlemediğini belirtmiştir. Endü­lüs'ün değişik yörelerinde yaptığı kadı­lıklarla takdir toplayan İbn Halfûn göz­lerini kaybettikten sonra Zilkade 636'da (Haziran 1239) doğduğu köyde vefat et­miştir.

İbn Halfûn, rivayet konusunda titiz dav­ranan ve hadis ilimlerini iyi bilen bir âlim olup kendisinden İşbîliye'de uzun süre faydalandığını söyleyen Ruaynî de onun bu yönüne işaret etmiş, münekkit hafız­lardan ve bu sahanın son temsilcilerinden biri olduğunu söylemiştir. Zehebî ise İbn Halfûn'un herhangi bir rivayetinin ken­disine ulaşmadığını, ancak Ebû Hayyân el-Endelüsî nin bir şahıs aracılığı ile ondan bazı hadisler rivayet ettiğini belirtmiştir.²⁰²

Eserleri.

1. Esmû'ü şüyûhi'1-İmöm Mâlik b. Enes. İmam Mâlik'in el-Mavat-ia'ında kendilerinden rivayette bulundu­ğu şeyhlerle onların hocaları ve talebele­ri hakkında bilgi veren eser Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb tarafından neşredilmiş (Kahire 1990), ancak Abdü-lazîz es-Sâvrî bu neşrin hemen her satırın­da hatalar bulunduğunu ortaya koymuş­tur. ²⁰³

2. el-Müihim ²⁰⁴ şüyûhi'l-Buhâri ve Müslim. Buhârî ile Müslim'in el-Câmi'u'ş-şahîh'le-rindeki şeyhleriyle ilgili olan bu çalışma­nın iki cilt olduğu belirtilmekte, eserin 655'te (1257) istinsah edilen bir nüshası Ezher Üniversitesi Kütüphanesi'nde bu­lunmaktadır. ²⁰⁵

3. el-Müntekâ fîricâli'l-hadîş.²⁰⁶ Beş (veya dört) cilt olduğu belirtilmektedir.²⁰⁷

İbn Halfûn'un bunlardan başka kaynak­larda şu eserleri zikredilmektedir: Müsnedü hadîsi Mâlik b. Enes, Teihîşu ehâdîşi'l-Muva\ta\ et-Tcfrîf bi-esmâi aşhâbi'n-nebî 'aleyhi's-selâm, el-Muharrec hadîşühüm fî Ki-tâbi'1-Câm? li'l-Euhân ve'l-Müsnedi'ş-şahîh Îi-Müslim b. el-Haccâc, Şüyûhu Ebî Dâvûd es-Sicistânî, Şüyûhu Ebî 'îsâ et-Tİrmizî, Şüyûhu Ebî Muham-med b. el-Cârûd ellezîne reva canhüm fî Kitâbihi'l-Müntekâ, Refu't-temârî fî esmâ'i men tüküllime fîhi min ricâ-li'l-Buhân, oğlu Ebû Ca'fer için kaleme aldığı Erbcfûne hadîs, Eğâlîtu Yahya b. Yahya e!-Endelüsî fî Muvattâi Mâlik rivâyetühû canh, eş-Şiköt, Kitâb fi'l-hkh, Meşyehatü İbn Zerkün.

Bibliyografya :

İbn Halfûn. Esmâ'û şüyühi'l-İmâm Malik b. Enes(nşr M. Zeynühüm M. Azb), Kahire 1990, neşredenin girişi, s. 6-7; İbnü'-Ebbâr, et-Tekmi-ie, Madrid 1886, I, 350; Ali b. Muhammed er-Ruaynî. fiernâmecü şüyû.hi'r-Rucaynî(nşr. İb­rahim Şebbûh), Dımaşk 1381/1962, IV, 54-55; Zehebî. A'lâmü'n-nübetâ', XXIII, 71-72; a.mlf.. Tezkiretü't-huffâz.N, 1400-1401 ;a.mlf., Târîhu'l-Istâm: sene 631-640, s. 284-285; Safedî. e/-Vâ/î, 11, 218; Süyûtî. Tabakâtü'1-hıuf-fâz (Ömer), s. 492-493; İbnü'1-İmâd, Şezerât, V, 185;&â&u7-me/cnûn,l, 119; 11, 530, 570; He-diyyetü't-'ârifîn, II, 114; Kettânî, er-Risâletü'l-müstetrafe{Özbek), s. 210, 247,419,442; Mah-lûf. Şeceretü'n-nûr, I, 181; Ziriklî. ei-AHâm, VI, 261; Kehhâle. Mtfcemü'l-mü'ellifin, IX, 61; Sezgin. GAS, I, 463-464; Abdülazîz es-Sâvrî. "Esmâ'ü şüyûhİ'1-İmâm Mâlik b. Enes li'bn tfalfûn", tÂlemü'l~katÛb,Xlll, Tâif 1412/1992, s. 191-200; a.mlf., "İbn rjalefûn el-Evnebî min aclâmi'l-hadîş bi'I-Endelüs", Âfâku'ş-şekafe uel-mrâş, IV/14, Dubai 1417/1996, s. 72-89.

İBN HALLAD el-BASRI

Ebû Alî Muhammed b. Hallâd el-Basrî el-Mu'tezilî (ö. 1V./X. yüzyılın ortaları) Basra ekolüne bağlı Mu'tezile kelâmcısı.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Nisbesi dikkate alınarak Basra'da doğdu­ğu ve orada yaşadığı söylenebilir. Tahsil amacıyla Bağdat'a gidip Ebû Hâşim el-Cübbâî'nin (ö. 321/933) derslerine katıldı­ğı bilinmektedir. Kâdî Abdülcebbâr'ın bil­dirdiğine göre İbn Hallâd, Ebû Hâşim'e önce Askerim ükrem'de, daha sonra Bağ­dat'ta olmak üzere iki ayrı dönemde öğ­rencilik yaptı.²⁰⁸ Öğrenimini tamamlayıp Basra'ya döndükten sonra kitap yazmak ve öğrenci yetiştir­mekle meşgul oldu. Ebû Abdullah el-Bas­rî onun en meşhur öğrencisidir. Edip ve âlim olarak tanıtılan İbn Hallâd ihtiyarlık çağına girmeden vefat etti. Görüşleri hakkında da yeterli bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte onun, daha çok Mu'tezi-le'nin Basra ekolünü etkilemiş olan hocası Ebû Hâşim'e ait kelâmî görüşleri benim­sediğini söylemek mümkündür. Bu hu­sus, görüşlerine yer veren Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî ve Kâdî Abdülcebbâr'ın eserleri­nin incelenmesinden anlaşılmaktadır. İbn Hallâd, "lütuf nazariyesinin bir sonucu olarak isbât-ı vacibe ve temel konulara İlişkin bilgileri insanda doğuştan yarat­masını Allah için vacip kabul eder. Yine ona göre rızık insanın meşru olarak fay­dalandığı şeydir. Buna göre kişinin meşru çerçevenin dışında sahip olduğu imkân­lar rızık statüsüne girmez .²⁰⁹

Kaynaklarda İbn Hallâd'a Kitâbü'l-Uşûl, eş-Şerh veya Şerhu'1-üşûl adlarıy­la anılan bir eser nisbet edilir ve bu eserin Basra'nın tanınmış Mürcie temsilcilerin­den Ebü't-Tayyib Muhammed b. İbra­him'in görüşlerini reddetmeye önem ve­rerek öncelikle "vaîd" konusunu işlediği kaydedilir.²¹⁰ Şerhu'l-Uşûl, tamam­lanmamış bir eser olup eksik kalan kısım­larının Kâdî Abdülcebbâr tarafından ik­mal edildiği kabul edilir.²¹¹ Aynı eserin. Zeydiyye imamlarından Nâtık-Bilhak tarafından çeşitli ilâveler yapılmak suretiyle Ziyâdâtü Şerhi'1-Uşûl adıyla genişletildiği belirtilmektedir.²¹² Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî'nin deeş-Şerh'ln özellikle ilâhî sıfatlar ve tabiat felsefesi konularına ilişkin bahislerine Zi-yâdâtü'ş-Şerh adıyla geniş ilâveler yap­tığı, bu şerhin eksik bir nüshasının British Museum'da ²¹³ bulunduğu tesbit edilmiştir.²¹⁴ Öte yandan Ebû Rîde tarafından, Ebû Reşîd en-Nîsâ-bûrî'ye ait Dîvânü'1-uşûlolması muhte­mel görülerek yayımlanan (Kahire 1969) Fİ't-Tevhîd adlı hacimli kitabın Nîsâbûrî'nin Ziyâdâtü'ş-Şerh'inın bir bölümün­den ibaret olduğu anlaşılmıştır.²¹⁵

Bibliyografya :

İbnü'n-Nedîm, et-Fihrist (Teceddüd), s. 222; Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, el-Mesâ3ii fi'l-hilâf bey-ne'l-Başrİyyîn ue't-Bağdâdiyyîn (nşr. Ma'n Zi­yâde - Rıdvan es-Seyyid), Beyrut 1979, s. 153; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, s. 8; Kâdî Abdül­cebbâr. Faztü't-i'tizâl ue Tabakâtü'l-Mıftezile (nşr. FuâdSeyyid), Beyrut 1393/1974, s. 319, 324-325, 328; a.mlf.. Şerhtul-Üşûti'l-hamse, neşredenin girişi, s. 20, 24, 26-28; a.mlf., et-Muğnİ, IV, 75; XI, 30; XII, 494; X|][, 155; İbnü'l-Murtazâ. Tabakâtül-MuHezite, s. 105, 107; Brockelmann, GAL Suppi, 1, 698; Abdurrahman Bedevî, Mezâhibü'l-lslâmiyytn, Beyrut 1971,1, 337; Richard C. Martin, "The Identification of Two Mu'tazÜLte Mss", JAOS(1978), s. 389-393; Daniel Gimaret, "Les Usul al-Hamsa du qâdl Abd al-Gabbâr et leurs commentaires", A/s/., sy. 15(1979]. s. 68-73;a.mlf.."EbnKallâd",Sr., VIII, 35-36; VVilferd Madelung. "Zu einigen Wer-ken des Imâms Abu Tâlib an-Nâtiq bi'l-Haqq", isi, LXIII/1 (1986). s. 5-10; J.Schacht, "ibn Khal-lâd", EP (İng ), III, 832; Seyyİd Ca'fer Seccâdî. "İbn Hallâd-ı Başrî", DMBİ, III, 439-440; Şera-feddin Gölcük. "Ebû Abdullah el-Basrî". DİA, X, 84; Avni İlhan. "Ebû Hâşim el-Cübbâî", a.e.,X, 146; Yusuf Şevki Yavuz, "Ebû Reşîd en-Nîsâbü-rî", a.e., X, 213; Ahmed Mahrnûd Subhî, "İbn Hallâd", Meusû'atü'l-hatfâreti'l-islâmiyye, Am­man 1993,s. 241-243. m