Tîz ferâmûş olur nesr sühan Nazm ammâ ki ider devr-i dehen”
Yüklə 72,17 Kb.
|
|
“Şiir ve İnşa” İslami dönemde edebiyat yerine kullanılırdı. Gerçektende edebiyat tarih boyunca şiir ve inşa (nesir) olmak üzere iki kolda gelişmiştir. “Tîz ferâmûş olur nesr sühan Nazm ammâ ki ider devr-i dehen” (Mensur söz çabuk unutulur, ama manzum söz dilden dile dolaşır.) Nabi İNŞA-NESİR (KOMPOZİSYON) Türk-Divan edebiyatında inşâ, bir tür kompozisyon tekniği ve güzel yazı yazma sanatıdır. Bunlar genellikle artistiktir. İnşa, doğrudan doğruya nesir yerine kullanıldığı gibi kelimelerin cümle içinde söz dizimi kurallarına göre sıralanmasını da ifade eder. “Yazarak maksadını ifade etme bilimi”, “İfadede yerine, konusuna ve amacına yakışan güzel ibareler kullanmaktır” İnşâ kelimesi; her türlü resmî yazışma ile bunların bir parçası sayılabilecek mektup vb. metinlerin kaleme alınmasını ve bunlarla ilgili kuralların bilgisini de ifade eder. Genellikle nesir olan mektup türünün de inşâ içinde özel bir yeri vardır. MÜNŞİ Resmi ve ya edebi bir tarzda herhangi bir metni inşa eden kişilere münşi denir. MÜNŞEAT Şiirde divan neyse; nesirde münşeat odur. Mektup dâhil her türlü resmî ve özel yazıyı toplayan, yazım esaslarını gösteren eserlerin genel adıdır münşeat. Osmanlı, eser verme geleneğinde mektuplar dâhil her çeşit mensur yazıyı bir araya toplayan eserler “mecmûa-i münşeât”, “mecmûa-i inşâ” adıyla bir mecmua türü meydana getirmiştir Türk edebiyatında ilk örnekleri XIV. Yüzyılın sonunda görülmeye başlamıştır ve XX. yüzyıla kadar devam etmiştir. İki türlü münşeat vardır:
Devletin resmî yazışmaları, sultanlar adına kaleme alınan hatt-ı hümâyun, irâde-i seniyye, sened, fetva, ferman, berat vb. gibi resmî yazıların tamamı inşânın bu türü içinde yer alır Ayrıca münşeatlar didaktik, tarihî veya edebi olabilir. Didaktik: Feridun Bey; Münşeâtü’s-Selâtîn; Tarihi: Mesîhî; Gül-i Sadberk; Edebi: Lâmiî Çelebi; Münşeât-ı Mekâtîb İçerikleri: Resmî ve özel yazışmalar; mektuplar, manzum mektuplar, bunları süsleyen manzumeler; nutuk, makale, arzuhal ve dualar vb. örnekler oluşturmaktadır. Böylece münşeat, özellikle Osmanlı kültüründe şiirleri toplayan divanlar gibi her çeşit nesri bir araya getiren bir telif türü halinde gelişmiştir
Münşeatların çoğu aynen tarihler gibi yazarının veya derleyicisinin ismiyle anılmıştır. Nitekim Feridun Bey’in Münşeâtü’s-Selâtîn’i Feridun Bey Münşeatı olarak meşhur olmuştur. Not: Münşeatlar öncelikle edebiyat ve tarih çalışmaları bakımından kaynak eser niteliği taşımaktadır. KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA NESİR “Ayet ve hadislerin nesir formuyla ortaya konmuş olması, nesrin şiirden daha değerli ve tartışmasız olduğunun en güzel kanıtıdır. Gerçekten de nesir, öyle dipsiz bir denizdir ki kalem gemisi onda her rüzgârla sahile ulaşır. Onun geniş meydanı, vezin metreleriyle ölçülemeyecek kadar geniştir. Öyle bir ziyafettir ki her çeşit meyvesinden meze edinmek, öyle bir şaraptır ki her türlü kadehle ondan içmek mümkündür. (Âşık Çelebi) Nesir; manzum olmayıp ahenk ve belli bir ölçü ile sınırlanmayan, dilbilgisi kurallarına uygun anlatım biçimidir. Duygu ve düşünceleri, gramer kuralları çerçevesinde sözlü ve yazılı olarak anlatma yöntemi olan nesir, genelde vezin ve kafiyeli olan nazmın karşıtıdır. Dilde, şiir ve nesir diye iki olgu vardır. Bunların, gerçeklik karşısında davranışları başka başkadır ve gerçekliği kavrarken izledikleri yollar ayrı ayrıdır. Nesir düşüncenin dilidir, sebep sonuç ilişkisini göz önünde bulundurarak bilinenden bilinmeyene adım adım ilerler; ayakları sağlam bir şekilde yere basmadan yürüyemez. Şiir duygunun dilidir, mantık kurallarına uymak zorunda değildir, gerçeklere sezgi ve ilham yoluyla ulaşır, realiteyi hissederek algılar, mesafeleri uçarak kat eder.
Türkçe mensur eserler incelendiğinde imla, dil ve üslûp bakımından genel hatlarıyla iki gruba ayrıldığı görülür. Türk nesir geleneği içinde sade ve sanatlı nesir şeklinde kendini gösteren bu iki eğilim, Tanzimat’a kadar devam etmiştir. Yer yer bunun ortasıyla da karşılanmaktaysa herhangi bir eseri bu kategoriye koymak zordur. 1) Sade Nesir Halkın konuştuğu dile bağlı kalan bu nesir, geniş halk kitlelerine ulaşmak, insanlara bir şeyler öğretmek ve onları eğitmek maksadıyla yazılan eserlerde kullanılmıştır. Bu nesir, zamanla süslü nesirden etkilenmiş ve o üslûptan gelen kelime, deyim ve klişeleri almışsa da sonuna kadar halk diline bağlı kalmış ve ondan kopmamıştır. Kur’an tefsirleri, hadîs kitapları, dinî-destanî halk kitapları, halk hikâyeleri, halka yönelik tasavvufî eserler, Osmanlı tarihine ait destanî nitelikteki gazâvâtnâme, fetihnâmeler; ahlâk ve siyâset kitaplarının çoğu, hedef kitlenin beklentileri göz önünde bulundurularak didaktik üslûpla kaleme alınmıştır. Sade nesir örnekleri olarak aşağıdaki eserlerden söz edilebilir:
2) Orta Nesir Orta nesir, divan edebiyatının hemen hemen bütün klasik yazarlarının kullandığı bir nesirdir. Yer yer süslü nesrin niteliklerini taşımakla beraber anlatmak istediğini anlaşılır bir şekilde ortaya koyan nesirdir. Belirgin özellikleri; söz ve anlam oyunlarından, hüner ve marifet göstermekten kaçınılmış ve içeriğin ön planda tutulmuş olmasıdır. Belli bir sınırı olmamakla beraber özellikle tarih, gezi, coğrafya ve din kitapları bu türde yazılmıştır. Bazı kaynaklar orta nesiri kabul etmemektedirler. Süslü veya sade kategorisine giren bir kısım eserler bu kategoride de değerlendirilmektedir. 3) Süslü (Sanatkârane-Artistik) Nesir:15. Asır… Klasik Türk edebiyatında nesir denince “inşâ” anlamındaki bu süslü nesir kastedilir.
KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA KONULARINA GÖRE NESİR TÜRLERİ
Türklerin islamiyet’i kabulünden sonra ortaya koydukları ilk mensur eserler dini metinlerdir. islam dini bireyin bütün davranışlarını ve toplumun her türlü faaliyetini düzenlediği için, bu dinin ilke ve kurallarının geniş halk kitlelerine ulaştırılmasında nesir en büyük görevi yüklenmiştir. Nesre ait diğer türler gelişinceye kadar, uzun süre nesir, sadece dinî konularda başvurulan bir araç olmuştur. Siyer: Hz. Muhammed’in (Aleyhissalatü vesselam) hayatını anlatmak üzere yazılan eserlerin ortak adıdır. Manzum (mesnevi) olarak da yazılabilir. Türk Edebiyatı’ndaki ilk örnek Erzurumlu Kadı Darir’in Siretü’n-Nebi’sidir. (14. yüzyıl) Düzyazı şiir karışımı bir eserdir. Bâkî (ö.1600)’nin Arapçadan çevirdiği siyer de çok mühimdir. Hilye: Peygamber Efendimizin iç ve dış özelliklerini anlatan eserlerdir. Manzum da olabilir. Bazılarına dört halifenin tanıtımı da katılır. Tefsir: Kuan-ı Kerimi çeşitli yönlerden izah eden çok sayıda eser verilmiştir. Hadis: Hadisleri izah eden çok sayıda eser vardı. Özellikle kırk hadis tercümesi isimli eserler dikkat çekmektedir. Erzurumlu Kadı Darir’in Yüz Hadis Tercümesi mensur ilk eserdir. Akaid/Kelam: İslam felsefesi de denilen bu alanda İslam inanç esaslarını anlatan pek çok eser verilmiştir. Ahmedi Dâî (ö.1421)’nin Miftâhü’l-Cenne ; Birgivî (ö.1572)’nin Vasiyetnâme Fıkıh/İlmihal: İslam hukuku da denile bu alanda doğal olarak çok sayıda eser verilmiştir. Daha dar kapsamlı olanlarına ilmihal denir. Ebu’ssu’ûd Efendi (ö.1574)’nın Kitâbı Fetâvâyı Ebu’ssu’ûd. Tasavvuf: Manzum ve mensur olarak bu gönül yoluna aydınlatan sistem ve bilim üzerine sayısız eser verilmiştir. Eşrefoğlu Rûmî (ö.1469)’nin tasavvuşa ilgili Müzekkî’n-Nüfûs ;Yazıcıoğlu Ahmed Bîcân (ö.1465) Envârü’l-Aşıkîn’i önemli eserlerdir Mesnevi Şerhleri: Başta Mevlana’nın mesnevisi olmak üzere İslam aleminin önemli mesnevileri kısmen veya tamamen genişçe izah edilmiştir. Fütüvvet-nâme: Başta ahilik teşkilatı olmak üzere Osmanlı toplumuna yön veren kesimlerin maddi-manevi işleyişini anlatan dini-didaktik eserlerdir. En Meşhuru Haliloğlu Yahya Bugazi’nin 14. Asırda kaleme aldığı Fütüvvetname isimli eseridir.
Kıssas-ı Enbiya:Peygamberlerin hayatını ve sergüzeştlerini anlatan eserlerdir. Aydınoğlu Mehmed Bey’in 14. Asırda Arapçadan çevirdiği eser mühimdir. Maktel-i Hüseyin: Hz. Hüseyinin Kerbelada şehid edilmesini anlatan eserlerdir. Türk edebiyatında en güzeli Füzulinin Hadikat’üs-Süeda isimli eseridir. Tezkiretü’l-Evliyâ: Tasavvufta ileri düzeyde olan mutasavvufların hayatlarını ele alan eserlerdir. Dar veya geniş kapsamlı olabilirler. İlkini envar’ül Aşikin ismiyle 14. Asırda Ahmed Bican Efendi yazmışıt. Mevlevileri anlatmıştır. Menakıbname/Vilayetname: Büyük mutasavvıfların Allah vergisi olan olağanüstü hal, hareket ve yaşamlarını ele alan eserlerdir. Dini efsaneler de denilebilir. Hacı Bektaş Vilayetmanesi meşhurdur. Ahmet Eflakî’nin Menakıbu’l-Arifin (14. Asır-Farsça) eseri önemlidir.
Gazavatname:Gaza; din uğruna savaşların anlatıldığı manzum veya düzyazılı eserlerdir. Yükselme Devri’nde çok yazılmış, sonraları azalmıştır. Battalname, Danişmentname, Saltukname, Eba Müslim Horasani ve Geyikli Baba gibi eserler bu kategoride değerlendirilebilir. Aliname: Hz: Âlinin İslam adına yaptığı kahramanlıkları ve savaşlarını masalsı bir atmosferde anlatan, kuruluş döneminde çokça okunan eserlerdir. Hamzaname: Hz. Hamza’nın menkıbevi hayatını, İslam adına mücadele ve fedakârlıklarını anlatan, kuruluş döneminde çokça okunan eserlerdendir. Hamzanâmeler ilk defa XIV. yüzyılda, şair Ahmedî’nin kardeşi Hamzavî (ö. 1412) tarafından yazıya geçirilmiştir.
Masal ve Hikâye/Fabl: Arap edebiyatından Bin bir Gece Masalları; İran edebiyatından Bin Bir Gün Masalları, Kırk Vezir, Ferec Ba’de’ş-Şidde, Marzuban-name ve Bahtiyârnâme; Hint edebiyatından Kelile ve Dimne, Tutiname gibi masal ve hikayeler çevrilmiştir. Nergisî (ö.1635)’nin mensur Hamse’si ise, özellikle anlatım ve öyküleme teknikleri bakımından modern hikâyeciliğimizin habercisi niteliğindeki orijinal hikâyeleriyle Nihâlistan ve Meşâkku’l-Uşşâk’ı süslü nesrin bu türdeki en uç örneğini teşkil etmektedir.
Resmî Yazılar: Fetva, berat, vakfiye, ferman, mazbata vbg. Resmi ve hukuki sonuc doğuran Devlet-i Humayun yazılarıdır ki münşeat kısmına girmektedir. Nasihatname/Pendname: Hikmetli sözlerle, atasözü, vecize ve kıssalarla donatılmış daha çok İslami ve ahlaki olan; manzum ya da mensur olan didaktik eserledir. Dîvân-Kitap Dibâceleri/Mukaddeimeleri (Ön Söz): Günümüzde ön söz olarak çevrilen bu kelime ve tür özellikle divan edebiyatındaki şiir ve sanat anlayışı ve bu anlayışın zamanla nasıl değiştiğini göstermesi bakımından mühimdir.
Takriz: Bir yazarın sağlığında veya ölümünde başka bir yazarın eserine yazdığı değerlendirme yazısıdır. Bunlar genellikle olumlu eleştiri diyebileceğimiz övgü yazılarıdır. Sur-name: Divan edebiyatında hanedan mensuplarının, padişah çocuklarının doğum, sünnet ve düğün törenlerini anlatan eserlerin genel adı. Manzum (genellikle mesnevi/kaside biçiminde) olanları da vardır. Tarihi vesika niteliği taşırlar Hab-name: Görülen bir rüya anlatılıyormuş gibi, bir olay ya da kişi hakkında görüşlerin söylenmesi biçiminde yazılır. Manzum da olabilir. Veysi’nin (17. yüzyıl) Habname’si bu türün en önemli örneğidir. Hab-nameler eleştiri ve yergi içerir. Modern edebiyatımızda Ziya Paşa’nın “Rüya” isimli eseri bir habnamedir. Seyahatname: En önemli örnek Evliya Çelebi Seyahatname’sidir. Seydi Ali Reis’in Mir’atü’l-Memalik ,Nabi’nin Tuhfet’ül-Haremeyn , İzzet Molla’nın (19. yüzyıl) Mihnetkeşan’ı ilginç örneklerdir. Sefaretname: Siyasi görevle gönderilen elçilerin gittikleri yerlerle ilgili olarak yazdıkları eserlerdir. İlk örneği Kara Mehmet Çelebi’nin Viyana Sefaretnamesi (1655) En tanınmışı Yirmisekiz Çelebi Mehmet’in Lale Devri’nde yazdığı Paris Sefaretnamesi’dir. Siyasetname: bu eserler de çoğunlukla dinî kaynaklara ve tecrübelere dayanır. Bunlar genellikle adaletin öneminden, devlet idaresinden, yöneticilerin halkına ve bürokratlara karşı tutum ve davranışlarından bahsederler. Bazen aynı eserde hem ahlâk kaideleri hem de siyâsetname türünden bölümler olabilir. Bu tarz eserlere siyaset-name denir. Manzum da olabilirler. Kınalızade Ali Çelebi(ö.1572)’nin Ahlâkı Alâî’si; Sinan Paşa (ö.1486)’nın siyaset ve ahlâk konulu Maârifnâme’si bu türün en tanınmış örnekleridir.. Koçi Beyin IV. Murada sunduğu Koçi Bey Risalesi bunun güzel bir örneğidir. Mektubat/Risale: Şairlerin birbirlerine, devlet veya din büyüklerina çeşitli maksat ve mevzularda yazdıkları mektuplardan oluşur. Bazan de bir konu üzerindeki deneme tarzındaki yazılara da bu isimlerin verildiği görülmüştür. Mevlana’nın Mektubatı, Fuzuli’nin Şikayetname’si en meşhurlarıdır.
Çeşitli Mesleklerden önemli kişilerin hayatlarını anlatmak üzere düzenlenen eserlere tezkire denir. , şairleri tantan, onlar hakkında değerlendirmede bulunun, şiirlerinden örenekler sunan eserlere/ tezkirelere şuara tezkiresi denir.
13. asıda Selçuklu döneminde yazılan tarihler farsça bazen de Arapça kaleme alınmıştır. Osmanlı Devleti’ne gelinceye kadar Türkler kendi dillerinde tarihlerini yazmamıştır. Beyliklerde ve Osmanlı Beyliği’nde de erken dönemlerde kaleme alınıp bugüne ulaşan bir tarih telifine rastlanmaz. İlk Osmanlı tarih kaynakları kuruluştan yaklaşık yüzyıl sonra ortaya çıkmıştır. Osmanlı tarihçiliği dört tarzda görülür:
14. ASIR Müstakil olarak günümüze kadar gelen ilk Osmanlı tarihi Ahmedî adlı bir şaire aittir. 14. Asırda İskendernamedeki maznum Tevarih-i Ali Osman ilk tarih örneği kabul edilebilir. 15.ASIR Tarih diye adlandırılabilecek asıl eserler XV. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmıştır. Âşıkpaşazâde tarihi (Tarih-i Al-i Osman) yazarı belli, Türkçe kaleme alınmış ilk mensur Osmanlı tarihidir. Oruç Bey: Oruç Bey Tarih; Neşri Mehmet Efendi: Kitâb-ı Cihânnümâ Tevarih-i Ali Osman (Anonim) Fâtih Sultan Mehmed döneminde Osmanlı tarihi üzerine birçok eser yazıldı ve bu zamanın birikimi büyük ölçüde II. Bayezid’in saltanat yıllarında ürünlerini vermeye başladı. Şehnamecilik: Kanuni döneminde Osmanlı Devleti’nin bir imparatorluk özelliği kazanması resmî tarihçiliği öne çıkardı, Fatih döneminde ortaya çıkan şehnamecilik özel bir önem kazandı. Şehnameci manzum ve övgü niteliğinde Farsça Osmanlı tarihi yazmakla görevliydi. 16.ASIR Asıl tarihçilik, XVI. yüzyılın başlarında Kemal Paşazade ile başlar. Kemalpaşâzade, Tevârîh-i Âl-i Osmân’ı (1508) sanatkârane yazılmış çok önemli bir eserdir. 16. asırdaki diğer özel tarihlerin başlıcaları: Lütfi Paşa: Lütfi Paşa Tarihi; Hoca Saadetin: Tacü’t-Tevarih, Gelibolu Ali: Künhü’l-Ahbar; Selanikli Mustafa Efendi (Tarihi.)
16. asırda I. Selim’in Gürcüler’le, ardından babası ve kardeşleriyle olan savaşlarını, Safevî ve Memlükler’e karşı başarılarını ele alan bağımsız eserler ortaya çıktı. “Selimnâme” adı verilen bu eserler bir nevi tarih sayılır. Oğlu adına yazılan Süleymannameler de aynı kategoriye girer. 17.ASIR 17. asırda resmi Türkçe tarihçilik olan vakanüvislik kurulmuştur. İlk vakanüvis Naima’dır. 17.asrın başlıca eserleri şunlardır. Naima: Naima Tarihi İbrahim Peçevi: Peçevi Tarihi Raşid: Raşid Tarihi Silahdar Mehmet Ağa: Silahdar Tarihi Kâtip Çelebi: Fezleke Diğer asırlarda da çeşitli tarihler mevcuttur.
Başta genişçe açıklanmıştır. By Pir-i Mugan Yüklə 72,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|