ÜÇÜNCÜ BÖLÜm memlûkler döneminde devlet teşKİlati

Mürteciât Nezâret (Divanu’l-Mürteceât): Azil veya vefat eden emirlerin işlerini ve müsadere edilen mallarla ilgili işlere bakardı.

Divanü’l-İnşâ: Bu divan, hükümdar sarayının bulunduğu yer olan Ka’l-atü’l-Cebel’de bulunuyordu. divanın reisine, Katib-i Sır, Sahib-i Divanü’l-İnşâ, Sahib-i Divanü’l-Şerif veya Nâzıru’l-Divanü’l-İnşâ da denilirdi. Bunun maiyetinde tahrirat, tuğra ve arzuhal kâtipleri bulunurdu.

Bu divan, iki ülke arasındaki her türlü ticarî, siyasî ve ekonomik konulara ait bütün yazışmaları yapardı. İnşâ divanında vali, hâkim, ümera, naib ve sair vazife sahiplerinin azl ve tayinleri ile ilgili yazışmalar yapılır bu yazışmalarda her makama uygun bir üslûp kullanılırdı.

Sahib-i Divanü’l-İnşâ’nın yardımcıları vardır. Başkanın çeşitli sebeplerden dolayı divanın başında bulunmadığı zamanlarda onun yerine Naibü’-Katib-i Sır bulunurdu. Bu yardımcıdan sonra İnşâ Divanı kâtipleri geliyordu. İnşa divanında, ferman ve menşurlardan başka esas olarak devlet ve eyaletlerle ilgili yazışmalar vardı. Bu yazışmalar da müraselât ve mükâtebât diye iki kısma ayrılmıştı.

Divanü’l-Ceyş: Bu divan, devletin en önemli divanlarından biridir. Naziru’l-Ceyş başkanlığındaki bu divan, hem iktâlı askerler hem de sultanın memlûklarıyla ilgili işlere bakardı. Askerlerin künye defterleri, iktâ beratları onlara yapılan ödemeler, elbise işleri iktâ arazilerinin yüzölçümünü ve kıymetlerini gösteren cetveller bu divanda bulunurdu. Nazıru’l-Ceyş, askeri işlerin tamamından sorumlu idi.

Mısır ve Suriye’de bulunan ve Memlûk ordusunun temeli sayılan, el-Memalîkü’s-Sultaniye, Ecnadü’l-Halka ve Memalîkü’l-Ümera’ya ait bütün bilgiler Divanü’l-Ceyş’te bulunurdu. Ayrıca bütün Memlûk arazisinin kıymetini ve yüzölçümünü gösterir istatistikî bilgiler de yine bu divanda bulunurdu.

Divânü’l-Hâs: Bu divan, Fatımiler zamanından beri mevcut ise de, Memlûkler Dönemi’nde daha da önem kazanmıştır. Sultan Nâsır Muhammed b. Kalavun vezirlik makamını lağv ederek bunun yerine 1328 yılında Divanü’l-Hass’ı ihdas etti ve artık sultana ait bütün özel mallara ve hazinesiyle ilgili işlere Nâzıru’l-Hâs bakacaktı.

Divanü’l-Hass’ın önemli bir bölümü ise İstifa-i Has idi. Bunun başkanına ise Müstevfiü’l-Has denirdi. Divanü’l-Has başkanı, divana giren ve çıkan her şeye nezaret etmek, divanın hesap işlerine bakmak ve Divanü’l-Hass’ın bütün evrak ve senetlerini yazmakla görevli idi. Ayrıca bu müstevfinin görevden alınması ve göreve atanması hep Divanü’l-Hâs başkanına aitti.

Divanü’l-Ahbes: Vakıf işleri Eyyûbiler Dönemi’nde Kadı’nın ihtisası iken, Memlûkler bu görevi birkaç kısma ayırmışlardı; Harameyn-i Şerifeyn Evkafı ve Müslüman esirlerini hürriyetlerine kavuşturmak için kurulan Fidye Evkafı idi. Fidye Evkafı’na el-Evkaf el-Hâkime de deniliyordu ve bunun başındaki görevliye de Nâzıru’l-Evkâf deniyordu. Bu vakfa çoğunlukla Şafiî Mezhebi Başkadısı bakıyordu. Bu divan başkanının görevi, cami, medrese, ribat, zaviye ve benzeri hayır ve dini müesseslerle ilgili işleri yürütmekti.