Umumiy tilshunoslik


TIL  SATHLARI  O‘RTASIDAGI  IZOMORFLIK



Yüklə 0,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə62/90
tarix31.12.2021
ölçüsü0,74 Mb.
#113317
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   90
umumiy tilshunoslik

 

TIL  SATHLARI  O‘RTASIDAGI  IZOMORFLIK 

Izomorfizm  (lotincha  izo a, – o‘xshash,  morfo-shakl) tilning turli sathlari 

birliklarining  ichki  tuzilishi  o‘rtasidagi    o‘xshashlikni  bildiradi.    Ushbu  atama  ilk 

bor    Ye.Kurilovich  tomonidan  kiritilgan  bo‘lib,  uning  fikricha,  tovush 

komplekslari    (masalan,  bo‘g‘in)  va  semantik  komplekslar    (masalan,  gap) 

funksional,  vazifaviy  munosabatlaridan  qat’i  nazar,  chuqur  struktur  parallelizmga 

ega.    Aynan  shu  holat,  ya’ni  ular  o‘rtasidagi  o‘xshashlik  izomorfizm    deb 

nomlanadi.   



Tilshunoslik  tarixida  tilning    fonologik,  morvemik,  leksik,  grammatik  sath 

birliklari    ko‘p  hollarda  avtonom  holda,  ularning  aloqadorligi  va  o‘xshash 

nuqtalarining mavjudligi, ya’ni izomorflik  e’tiborga olinmagan holda  o‘rganildi.  

Sistemaviy  tilshunoslikning  maydonga  kelishi,  uning  tilni  o‘rganishda  aniq 

metodlarga  tayanishga  intilishi  til  sathlari  o‘rtasidagi  izomorfizmga  jiddiy  e’tibor 

qaratilishiga sababchi bo‘ldi. Izomorfizm tilning turli xil sathlararo munosabatlarda 

kuzatiladi.  Jumladan,  bo‘g‘in  va  gap  o‘rtasidagi  izomorfizm  quyidagilarda 

ko‘rinadi: 

  bo‘g‘in asosida unli tursa, gap asosida  fe’l turadi; 

 bo‘g‘inning markaziy birligi unli bo‘lib, u undoshlar bilan kengayishi 

mumkin,    gapning  markaziy  birligi  fe’l  kesim  ham  unga  tobe  so‘zlar  bilan 

kengayishi mumkin bo‘lgan kengaytiruvchi bo‘lakdir; 

 bo‘g‘in  ayrim  holatlarda  unlisiz  hosil  bo‘lishi  mumkin,  fe’l 

qatnashmagan gaplar ham mavjud va ular chegara  holatlar sanaladi.  

Sathlararo  izomorfizmni    aniqlash  yuqori  sath  birliklarini  o‘rganishda  quyi 

sathlarda    qo‘llanilgan    tekshirish  metodlarini  qo‘llash  imkoniyatini  yaratadi.  Bu 

quyi bosqichda qo‘llanilgan sodda metodlar yordamida murakkab  birliklarni ham 

o‘rganishga  rdam  beradi.  Shuningdek,    hozirgi  kunda  bir-biri  bilan  aralashtirib 

yuborilayotgan transformatsiya va derivatsiya hodisalarini tekshirishda morfologik 

o‘zgarish bilan sintaktik o‘zgarish o‘rtasidagi hamda leksik yasalish bilan sintaktik 

yasalish  o‘rtasidagi  izomorflikka  tayanish  lingvistik  birliklar  o‘zgarishi 

(transformatsiyasi)  va  yasalishi  (derivatsiyasi)  o‘rtasidagi  o‘xshash  va  farqli 

belgilarni yoritishda muhim ahamiyatga ega.  

 


Yüklə 0,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin