Umumiy va noorganik kimyo

Kimyoviy xossalari.
Suv molekulasida vodorod-kislorod qutbli bog’lanish bo’lganligi va ularning o’zaro 104° burchak ostida joylashganligi sababli uning molekulalari qutblangan. Shu sababli oddiy sharoitda metall va metallmaslar (ftor va xlor) bilan reaksiyaga kirishadi: 37-rasm. Suv molekulasining qutbliligini ko’rsatuvchi sxema: a —suv molekulasining fazoviy tuzilishi, molekulasi tashqi elektr maydonida, v - suv molekulasining qutbli ekanligini va doimiy dipol momentiga ega ekanligini ko’rsatuvchi sxema.

SANOATDA SUVNI TAYYORLASH
Iste’mol uchun va texnologik jarayonlarni amalga oshirish uchun suv hayot manbai, erituvchi, xomashyo va energiya tashuvchi vosita vazifalarini bajaradi. Suvning kundalik hayotda o’ta muhim modda ekanligi e’tiborga olinib, u maxsus tayyorlash jarayonlaridan o’tadi. Bu jarayon quyidagi asosiy boskichlarni o’z ichiga oladi:
1.Tabiiy suvni mexaniq kushimchalardan tozalash tindirish. Bunda oqib keladigan suv katta sig’imli inshootlarga yig’iladi va ma’lum muddat saqlab qoladi.
2.Tindirish boskichidan keyin suvni unda "muallaq." holda keladigan mikrogeterogen zarrachalardan tozalash uchun bu zarrachalar koagulyasiyalanadi. Bu jarayonda suvga Fe2(S04)3, Al2(S04), va CuS04 kabi elektrolitlardan tegishli miqdorda qo’shiladi. Bu moddalar koagulyantlar deyiladi, chunki suvdagi muallaq zarrachalar musbat va manfiy zaryadli bo’lgani sababli, bu kuchli elektrolitlar Fe3+, Al+3, Cu2+ ionlarini hosil qilib, zarrachalarni o’zlari bilan yirik zarrachalar hosil qilib cho’kmaga tushiradi.
3.Suvni filtrlash. Ba’zi hollarda yuqoridagi ikkala bosqichda ham suvni mexanik qo’shimchalardan tozalash imkoniyati bo’lmasa u "mato"li, qog’ozli yoki boshqa turdagi filtrlar orqali o’tkazilib, tozalanadi.
4.Suvni dezinfeksiyalash. Suvni unda mavjud bo’lgan mikroorganizmlar, mikroblar, zararli kimyoviy moddalardan tozalash uchun xlor gazi, xlorli ohak solingan naychalar, ozon, kislorod gazi bilan qayta ishlanadi. Bu moddalar kuchli oksidlovchi xossalariga ega bo’lgani uchun mikrob va zaharli kimyoviy moddalarni oksidlab zararsizlantiradi.
Suvni deaeratsiyalash. Suv unda erigan S02, C02, 02 kabi gazlardan tozalash uchun gazsizlantiriladi. Bunda suv maxsus qurilmalarda aylanma harakatga keltirilib, gazlar chiqarib yuboriladi. 6.Suvning qattiqligini aniqlash va uni yumshatish. Sanoati rivojlangan hududlarda texnologik jarayonlarda foydalanilgan suvlar "oqava suv"lar deyilib, ulardan foydalanish uchun bu suvlarni ham yuqoridagi usullar (birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi usullar) yordamida tozalanadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, iste’mol va sanoat ehtiyojlari uchun suvni yaroqli holga keltirish katta mehnat va mablag’ talab kiladigan ekologiya va iqti-sodiy tadbirdir. Shu sababli har qanday ishlab chiqarish jarayonida, turmushda suvdan tejab foydalanish zarur! 5.Suvni deaeratsiyalash. Suv unda erigan S02, C02, 02 kabi gazlardan tozalash uchun gazsizlantiriladi. Bunda suv maxsus qurilmalarda aylanma harakatga keltirilib, gazlar chiqarib yuboriladi.6.Suvning qattiqligini aniqlash va uni yumshatish. Sanoati rivojlangan hududlarda texnologik jarayonlarda foydalanilgan suvlar "oqava suv"lar deyilib, ulardan foydalanish uchun bu suvlarni ham yuqoridagi usullar(birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi usullar) yordamida tozalanadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, iste’mol va sanoat ehtiyojlari uchun suvni yaroqli holga keltirish katta mehnat va mablag’ talab kiladigan ekologiya va iqti-sodiy tadbirdir. Shu sababli har qanday ishlab chiqarish jarayonida, turmushda suvdan tejab foydalanish zarur!
Suvning qattiqligi uch xil: a) vaqtinchalik, b) doimiy, v) umumiy bo’ladi. а)Vaqtinchaliq qattiqlik suvda erigan Ca(HS03)2, Mg(HCO,)2 Fe(HC03)2 bo’lishi ham mumkin) tuzlar tufayli yuzaga keladi. uchun karbonatli qattiqlik ham deyiladi. Buni vaqtinchalik Shuning (ba’zan qattiqlik deyilishigasabab, suv qaynaganda bu qattiqlik yo’qoladi. Shu sababli suv qaynatilgan idishlarda "quyqa”, ya’ni suvda- karbonat tuzlari hosil bo’ladi. Bu usulda suvni yumshatganda erimaydigan suvning qattiqligi 5—7 mg • ekv/l gacha kamayadi. b. Doimiy qattiqlik suvda erigan CaCl2, CaS04, MgCl2 va MgS04tuzlari tufayli yuzaga keladi. Bu qattiqlik suvni qaynatganda yo’qolmaydi. v. Doimiy qattiqlik bilan vaqtinchalik qattiqliklarning yig’indisi Suvning qattiqligi uch xil: a) vaqtinchalik, b) doimiy, v) umumiy bo’ladi. а)Vaqtinchaliq qattiqlik suvda erigan Ca(HS03)2, Mg(HCO,)2 (ba’zan Fe(HC03)2 bo’lishi ham mumkin) tuzlar tufayli yuzaga keladi. Shuning uchun karbonatli qattiqlik ham deyiladi. Buni vaqtinchalik qattiqlik deyilishigasabab, suv qaynaganda bu qattiqlik yo’qoladi. Shu sababli suv qaynatilgan idishlarda "quyqa”, ya’ni suvda-erimaydigan karbonat tuzlari hosil bo’ladi. Bu usulda suvni yumshatganda suvning qattiqligi 5—7 mg • ekv/l gacha kamayadi.b. Doimiy qattiqlik suvda erigan CaCl2, CaS04, MgCl2 va MgS04tuzlari tufayli yuzaga keladi. Bu qattiqlik suvni qaynatganda yo’qolmaydi.v. Doimiy qattiqlik bilan vaqtinchalik qattiqliklarning yig’indisi umumiy qattiqliq deyiladi. Suvning umumiy qattiqligiga asoslanib, suv turli qattiqlik darajasidagi turlarga ajratiladi.
Agar qattiqlik 0 dan 4 mg • ekv/l (yoki 4°) bo’lsa. juda yumshoq suv deyiladi. Bunga distillangan, yomg’ir va qor suvlari kiradi. •Qattiqligi 4—7 mg-ekv/l (4° dan 7° gacha) bo’lsa, bunday suv yumshoq suv deyiladi. Bunday suv kishilar iste’mol qilishi uchun yaroqli bo’ladi. Bu suvga ichimliq suvlari deyiladi. •Qattiqligi 7—14 mg • ekv/l bulgan suv qattiq suv deyiladi. Bu suv iste’mol uchun ham, texnologik jarayonlar uchun ham yaroqsiz bo’ladi. •Qattiqligi 14 mg• ekv/l dan (14° dan) yukori bulgan suv o’ta qattiq suv deyiladi. Agar qattiqlik 0 dan 4 mg • ekv/l (yoki 4°) bo’lsa.juda yumshoq suv deyiladi. Bunga distillangan, yomg’ir va qor suvlari kiradi.•Qattiqligi 4—7 mg-ekv/l (4° dan 7° gacha) bo’lsa, bunday suv yumshoq suv deyiladi. Bunday suv kishilar iste’mol qilishi uchun yaroqli bo’ladi. Bu suvga ichimliq suvlari deyiladi.•Qattiqligi 7—14 mg • ekv/l bulgan suv qattiq suv deyiladi. Bu suv iste’mol uchun ham, texnologik jarayonlar uchun ham yaroqsiz bo’ladi.•Qattiqligi 14 mg• ekv/l dan (14° dan) yukori bulgan suv o’ta qattiq suv deyiladi.
Suvning qattiqligini yo’qotish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: Fizikaviy usullar. Suvni qaynatish va distillash bu usulning asosini tashkil etadi. qaynatganda vaqtinchalik qattiqlik yo’qoladi, suv qisman yumshaydi. Dis-tillanganda suvning umumiy qattiqliigi yo’qoladi, suv to’liq yumshaydi. Suvning qattiqligini yo’qotish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:Fizikaviy usullar. Suvni qaynatish va distillash bu usulning asosini tashkil etadi. qaynatganda vaqtinchalik qattiqlik yo’qoladi, suv qisman yumshaydi. Dis-tillanganda suvning umumiy qattiqliigi yo’qoladi, suv to’liq yumshaydi.
Kimyoviy usullar. Bu usullarga ishqorlash, sodalash, fosfatlash va ionitlar bilan ishlash kiradi. Bularning barchasi suvda erigan tuzlarni kimyoviy reaksiya nati- jasida suvda yomon eruvchi birikma holiga o’tkazishga yoki ionitlar vositasida ion almashuvi tufayli suvli eritmadan chiqarib yuborishga asoslangan. Kimyoviy usullar. Bu usullarga ishqorlash, sodalash, fosfatlash va ionitlar bilan ishlash kiradi. Bularning barchasi suvda erigan tuzlarni kimyoviy reaksiya nati-jasida suvda yomon eruvchi birikma holiga o’tkazishga yoki ionitlar vositasida ion almashuvi tufayli suvli eritmadan chiqarib yuborishga asoslangan.
XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, suv barcha tirik organizmlarning hayot birligi hisoblanadi. Yer yuzasida suvning qariyb 97% ini dengiz, okean suvlari tashkil etib, ular iste’molga yaroqsizdir. Qolgan 2-3% ini esa daryo, ko’l va yer osti suvlari tashkil etadi. Bundan ko’rinib turibdiki, chuchuk suv zahiralari juda ham ozdir. Ulardan oqilona, tejab ishlatishimiz har birimizning vazifamizdir.