Ünden bugüN

KAŞGARÎ TEKKESİ

486

487

KAŞEKADASI

olan Necip Fazü'ın (ö. 1983) eserlerine konu teşkil etmiştir.

Bibi. Ayvansarayî, Hadîka, l, 260-262; Kut, Dergehname, 233, no. 51; Çetin, Tekkeler, 587; Aynur, Saliha Sultan, 34, no. 2; Âsitâne, 2; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, II, 10-11, no. 22, no. 24 ve no. 35; Münib, Mecmua-i Tekâ-yâ, 15; thsaiyat II, 19; Zâkir, Mecmua-i Tekâ-yâ, 50-51; Öz, istanbul Camileri, I, 107-108; M. M. Koman, Eyüp Sultan Loti Kahvesi Çevresi, ist., 1966, s. 5; H. Algar, "A Brief History of the Naqshbandî Order", Naqshbandis. Chemine-ments et Situation Actuelle d'un Ordre Mys-tiqueMusulman, ist.-Paris, 1990, s. 18; K. Kre-iser, "Kasgari Tekkesi-ein Istanbuler Naksban-dî-Konvent und sein Stifter", ae, s. 331-335; T. Zarcone, "Histoire et croyances deş der-viches turkestanais et indiens â istanbul", Anatolia Modema (Yeni Anadolu), 2 (1990), s. 164; ay, "Leş Nakşibendî et la Republique turque: de la persecution au repositionnement theologique, politique et social", Turcica, XXIV (1992), s. 133-151; N. F. Kısakürek, O ve Ben, ist., 1990, s. 90-97.

THIERRY ZARCONE

Mimari

Tekkenin yaklaşık iki dönümlük arsası doğuya (Halic'e) ve batıya (Bülbülderesi'ne) doğru alçalan sırtlar üzerinde yer alır. Arazinin eğiminden ötürü doğu sınırım oluşturan Karyağdı Sokağı ile batı sınırını oluşturan Hüsam Efendi Sokâğı'na paralel istinat duvarları inşa edilerek setler meydana getirilmiş, en yüksekte kalan set, şadırvan avlusu olarak değerlendirilmiş, kuyu-

ların da yer aldığı bu avlunun güneyine ca-mi-tevhidhane, harem, selamlık ve mutfak bölümlerini barındıran ana bina ile Şeyh Isa Geylanî Türbesi, doğusuna Kaşgarî Abdullah Efendi Türbesi ile hazire, kuzeyine günümüzde mevcut olmayan derviş hücreleri ile bunlara bağlı birtakım mekânlar yerleştirilmiş, arsanın güneybatı kesimi harem bahçesine tahsis edilmiştir. Tekkenin, doğu ve batı yönlerindeki

Kaşgarî

Tekkesi'nin

şadırvan

avlusundan

cami-

tevhidhaneye

bakış.

Yavuz Çelenk,

1994

Kaşgarî

Tekkesi'nin

planı.

M. Baba Tanman

sokaklara açılan iki adet avlu girişi vardır. Her ikisi de son yıllarda yenilenmiş olan, dikdörtgen açıklıklı bu girişlerden batıda-kinin üzerinde, tekkenin mensup olduğu tarikatı (Nakşibendîlik) ve adını belirten ta' lik hadi, tarihsiz bir kitabe bulunmaktadır. Kitabenin üst kesiminde, üç ayaklı bir sehpa üzerine konmuş ve kıvrımlı dal motifleri ile kuşatılmış Nakşibendî tacı kabartması dikkati çeker.

Tekkenin en önemli bölümlerini bünyesinde toplayan ana binanın, cami-tev-hidhaneyi barındıran güneydoğu kesimi tek kadı, diğer bölümlerin yer aldığı batı kanadı ise iki kadı olarak tasarlanmış, arazi verileri ve manzara faktörü hesaba katılarak yapıyı oluşturan mekânlar farklı doğrultularda gelişen gruplar teşkil edecek şekilde yerleştirilmiştir. Cephelerindeki o-ranlarından ve mimari ayrıntılarından 19. yy'ın ikinci çeyreğinde yenilendiği anlaşılan cami-tevhidhane kıble ekseninde, daha geç bir döneme (19. yy'ın ikinci yansına) tarihlendirilebilen harem-selamlık-mut-fak kanadı ise cami-tevhidhane ile yaklaşık 45°'lik açı teşkil edecek şekilde kuzey-güney doğrultusunda uzanmakta, bu yüzden söz konusu kanatlar arasında üçgen planlı taşlıklar, belirli hiçbir geometrik tanıma girmeyen sofalar ve yamuk planlı sofalar teşhis edilmektedir. Bodur minare ile küçük hamam birimi dışında kalan bütün bölümler ahşaptır. Cami-tevhidhane, her i-kisi de dikdörtgen planlı olan bir harimile kapalı bir son cemaat yerinden meydana gelir. Selamlık sofası ile bağlantılı olan son cemaat yerinin üstü kadınlar mahfili olarak değerlendirilmiştir. Organik ve asimetrik planı dışında, sıradan bir mesken niteliğinde olan harem-selamlık kanadında, birbiriyle ittihadı sofaların çevresine yerleştirilmiş ve çoğu yüklüklerle donatılmış odalar ile hela-abdestlik birimleri bulunur. Selamlığa ait olan ve tek bir birimden oluşan küçük hamamın yanında soğukluk türünde bir oda vardır. Sivil mimari ile bütünleşen geç dönem tekke mimarisinin günümüze ulaşabilmiş nadir ve ilginç bir örneğini oluşturan bu yapının kısmi zemin katı mutfağa, kilere ve ardiye birimlerine tahsis edilmiştir.

Eski fotoğraflardan, derviş hücrelerinin, şadırvan avlusunun kuzey sınırı boyunca gelişen ahşap bir kanat teşkil ettiği, önlerinde ahşap dikmelere oturan bir sundurmanın uzandığı, bu hücre dizisi ile Kaşgarî Abdullah Efendi Türbesi'nin arasında, misafirhane olması muhtemel iki kadı bir bölümün mevcut olduğu anlaşılmaktadır.

Avlu kotuna göre çukurda kalan Kaşgarî Abdullah Efendi Türbesi, yamuk planlı, moloz taş duvarlı ve kırma çatılı, basit bir yapıdır. Kaşgarî Abdullah Efendi ile oğlu Şeyh Ubeydullah Efendi'nin Türkistan geleneğine bağlanan, yarım silindir biçimindeki lahideri dikkat çekicidir. Tekkenin üçüncü postnişini Şeyh Isa Geylanî (ö. 1790) için III. Selim'in yaptırmış olduğu diğer türbenin zemini avludan bir miktar yükseltilmiş, girişin yer aldığı kuzey cephesinin önüne, merdivenle çıkılan, ince ahşap dikmelerin taşıdığı bir sundurma yerleştirilmiştir. Girişin barok üslupta bir bileşik kemer şeklinde yontulmuş olan üst söve başlığı, türbede gömülü olan şeyhin kimliğini açıklayan, metni "Zihnî" mahlas-lı bir şaire ait, talik hatlı kitabe ile taçlan-dırılmıştır.

Sekizgen haznesindeki barok bezemelerden tekkenin ilk inşa dönemine ait olduğu anlaşılan şadırvanın, zamanında bir camekânla kuşatılmış olduğu tespit edil-

Kaşgarî

Tekkesi'nde

şadırvan

avlusu ile îsa

Geylanî

Türbesi.

Encümen Arşivi,

1942

mektedir. Avludaki mermer kuyu bileziklerinden birinde görülen talik hatlı kitabe 1290/1873'te Sürre Emini Hacı Ahmed Bi-can Paşa'nın ruhu için vakfedildiğini belirtir. Bunlardan başka doğu ve batı yönlerindeki istinat duvarlarında kitabesi olmayan birer çeşme yer almaktadır.

M. BAHA TANMAN