Uo‘K: 821. 21-3 kbk: 82. 3(5Hin) k-19 Kalila va Dimna

SHAHZODA VA UNING O‘RTOQLARI
HAQIDAGI BOB
Roja brahmanga dedi: 
– Shohlarning xizmatchi tanlashi, pastkash, 
razil va nonko‘r odamlarni vazifaga tayin etmas-
lik haqidagi hikoyani eshitdim. Endi shunday bir 
hikoya aytib bersangki, unda aqlli, ishbilarmon, 
beozor bir odamning balo zanjiriga duchor bo‘lib, 
undan qanday qilib qutulgani, ahmoq, qo‘lidan 
ish kelmaydigan, johil bir odamning farog‘at va 
rohatda hayot kechirishi va yuksak mavqega ye-
tishib, keyin zavol ko‘rishi tasvir etilsin.
Brahman dedi: 
– Aql barcha ezgu ishlarning asosi, saodat 
darvoza larining kalitidir. Bu xislat kimda bo‘lsa, 
unga ilm va muloyimlik fazilati qo‘shilsa, u odam 
sha’n va shavkatga, izzat va hurmatga sazovor 
bo‘ladi. Lekin uning bu mavqe ga erishish-erish-
masligi taqdirning qo‘lida. Bir shahzoda Nastur 
shahrining darvozasiga shunday deb yozib qo‘ygan 
edi: «Asl saodat qismat va tolega bog‘liqdir...» Bu 
haqda bir hikoya ham bor.
Shoh so‘radi:
– U qanday hikoya ekan?
Brahmanning to‘rt do‘st haqidagi hikoyati
Bir kuni to‘rt kishi yo‘lda keta turib, bir-birlari 
bilan do‘stlashib qoldilar. Ulardan biri – shahzo-
da, ikkinchisi – zodagonning o‘g‘li, uchinchisi 
– savdogarning o‘g‘li, to‘rtinchisi – dehqonning 
o‘g‘li edi... Ularning hammalarining boshiga og‘ir 

---

341
kunlar tushib, ustlaridagi kiyimlaridan bo‘lak 
hech narsalari qolmadi.
Bir kuni shahzoda dedi: 
– Bu dunyoning butun ishlari taqdirning qo‘li-
dadir. O‘zingni o‘tga-suvga urganingdan biror 
narsa chiqmaydi.
Zodagonning o‘g‘li dedi: 
– Baxt-saodatning asosi go‘zallik va asl nasab-
dir.
Savdogarning o‘g‘li dedi: 
– Yaxshi o‘ylab to‘g‘ri tadbir ko‘rish saodatning 
kalitidir. Baxtsizlik yuz berganda, odamga aqldan 
boshqa hech narsa yordam bera olmaydi.
Dehqonning o‘g‘li dedi: 
– Har narsaga sa’y-harakat orqali erishiladi. 
Zahmat chekib mehnat qilish insonlarni orzulari-
ga yetkazadi, ularga sevinch va shodlik libosini 
kiydiradi. Qat’iyat bilan ishga bel bog‘laganlar 
erta yo kech o‘z maqsadlariga yetadilar, mabodo, 
mag‘lubiyatga uchrasalar ham, hech kim ulardan 
kulmaydi.
To‘rttala o‘rtoq uzoq yo‘l yurib, Nastur degan 
shaharga keldilar va bir yer topib istiqomat qila 
boshladilar. Birinchi kun dehqon o‘g‘liga dedilar: 
– Hammamiz juda charchadik, butun umidimiz 
sening sa’y-harakatingga bog‘liq bo‘lib qoldi. Bor, 
bugunga yetadigan biror ovqat topib kel. Damim-
izni olib, ertaga bizlar ham navbat bilan biron 
narsa topib kelarmiz.
Dehqon o‘g‘li shaharga bordi va shaharliklar-
dan, nima ish qilsam ko‘p pul topa olaman, deb 
so‘radi.

---

342
– Hozir o‘tin pul,– deb javob berdilar.
Dehqon o‘g‘li darhol tog‘ga chiqib, o‘tin kesdi, 
shaharga keltirib sotdi, puliga ovqat olib, jo‘ralari 
yoniga jo‘nadi. Ketayotganida shaharning dar-
vozasiga: «Bir kunlik mehnat to‘rt odamning 
ovqatiga barobardir», – deb yozib qo‘ydi.
Ertasi kun zodagonning o‘g‘liga dedilar: 
– Qani bor, bugun sen o‘z go‘zalliging bilan bir 
narsa topib keltir, biz esa biroz dam olaylik.
Zodagonning o‘g‘li keta turib o‘z-o‘ziga dedi: 
«Qo‘limdan hech qanday ish kelmaydi, o‘rtoqlarim 
oldiga qo‘lim bo‘sh qaytsam, sharmanda bo‘la-
man-ku». O‘ylab-o‘ylab shaharga yetib keldi va 
g‘amgin holda bir daraxtga suyanib, nima qilsam 
ekan, deb fikr daryosiga cho‘mdi. Shu vaqtda bir 
badavlat xotin uning yonidan o‘tib qoldi. Yigitni 
ko‘rishi bilan unga oshiq-u beqaror bo‘ldi va dedi: 
«Yo rabbiy, shunday ham go‘zal odam bo‘lar-
kan-a?!» Birozdan keyin cho‘risini yuborib, uni 
uyiga taklif etdi. Yigit ham, xonimning xizmatiga 
hozirman, deb ravona bo‘ldi. Ikkovlari butun 
kunni aysh-ishrat bilan o‘tkaz dilar. Kechqurun 
xotin unga besh yuz dinor berib jo‘natdi. Zodagon 
o‘g‘li bu pulga ovqat olib, shahar darvozasiga: 
«Go‘zallik ning bir kunlik bahosi besh yuz dinor-
dir», – deb yozib, o‘rtoqlari yoniga keldi.
Ertasi kuni yoronlar savdogarning o‘g‘liga dedi lar:
– Bu kunni sening aqling va ishbilarmonliging 
keltiradigan narsa bilan o‘tkazmoqchimiz.
Savdogarning o‘g‘li yo‘lga tushdi. Lekin sal yur-
may, daryo bo‘yidagi katta kemaga ko‘zi tushdi 
va uning oldiga bordi. Shahar aholisi, mollarning 

---

343
egasi bahosini pasaytirar, degan maqsadda hech 
narsa xarid qilmay kutib turgan edi. Savdogarning 
o‘g‘li yashirincha kemaga chiqib, undagi hamma 
molni nasiyaga oldi. Keyin u xuddi shu yerning 
o‘zidayoq mollarni sotib, yuz ming dinor foyda qil-
di. So‘ngra o‘rtoqlari yoniga ketayotib, darvozaga: 
«Aqlning bir kunlik bahosi yuz ming dinor», – deb 
yozib qo‘ydi.
To‘rtinchi kuni o‘rtoqlari shahzodaga dedilar: 
– Bor, agar toleying yor bo‘lsa, bugungi xara-
jatimizni sen qilib kel.
Shahzoda tavakkal qilib shaharga yo‘l oldi. Shu 
kuni tasodifan shaharning amiri qazo qilib, jamoat 
motam ichida edi. Shahzoda tevarak-atrofga qar-
ab, saroy darvozasi yoniga borib o‘tirdi. Darvoza-
bon uni ko‘rib, ta’ziyada ishtirok etmayotganligi 
uchun koyidi. Hamma amirni dafn etishga ketib, 
saroy bo‘sh qoldi, lekin shahzoda o‘tirgan yeridan 
qimirlamadi. Darvozabon shubhalanib, uni josus 
gumon qildi va hibsxonaga qamab qo‘ydi.
Ertasi kun saroy ahllari yig‘ilib, mamlakat 
muqadda rotini kimga topshirish – kimni podsho 
ko‘tarish haqida so‘zlasha boshladilar. Amirning 
vorisi yo‘q edi. Bahs juda qizib ketdi. Shu zamon 
darvozabon dedi: 
– Baland ovoz bilan bahslashmang, men bir 
josus tutganman, agar u sizlarning orangizdagi 
ixtilofdan xabardor bo‘lib qolsa, yaxshi bo‘lmas. 
So‘ngra bor gapning hammasini aytib berdi. 
Yig‘ilgan lar yakdillik bilan, josusning kim ekanli-
gini oydinlashtirish kerak, degan qarorga keldilar. 
Shahzodani hibsxonadan chiqarib keltirdilar. Uning 

---

344
kim ekanligini, qayerdan kelib, qayerga ketayotgan-
ligini surishtirdilar. Shahzoda o‘zini bardam tutib, 
juda dono javoblar berdi. Uning dadil, hushyor, jaso-
ratli va shijoatli ekanligini ko‘rgan a’yonlar shahzo-
daning tug‘ilgan yeri va asl nasabi bilan qiziqdilar.
Shahzoda dedi: 
– Otam bu dorilfanodan dorilbaqoga rixlat qilishi 
bilanoq birodarim toj-taxtga ega bo‘lib, saltanatni 
zabt etdi. Men hayotimni saqlash maqsadida vatan-
ni tark etib, sizning mamlakatingizga keldim.
U yerda hozir bo‘lgan savdogarlar shahzodani 
tanidilar, uning ajdodi, ota-bobolarining sha’n 
va shavkatidan so‘z ochdilar. A’yon va ashroflar 
shahzodaning bu yerlarga kelib qolganidan juda 
sevinib, dedilar: 
– U bu shaharning amiri bo‘lishga loyiqdir. 
Tomirida shoh qoni bor. Mamlakatni idora etishda 
o‘z ota-bobolarining yaxshi va xayrli rasm-rusmlari 
va odatlarini bu yerda ham joriy qilishi aniqdir...
Shu soatdayoq shahzoda nomiga xutba o‘qittirib, 
uni o‘zlariga shoh ko‘tardilar. Mamlakat shahzoda 
qo‘liga o‘tdi. Bu shahar aholisining shunday odatlari 
bor edi: birinchi kuni yangi shohni oq filga mindirib, 
butun shaharni aylantirib chiqar edilar. Shahzodani 
ham filga mindirib shahar kezdira boshladilar. U 
shahar darvozasi yoniga kelganda do‘stlarining 
yozuvlarini o‘qidi va ularning ostiga: «Sa’y-harakat, 
mehnat, go‘zallik, aql omad kelgandagina samarali 
bo‘ladi... Mening bir kunlik toleyim bunga misol 
bo‘la oladi», – deb yozdirib qo‘ydi.
So‘ngra shoh saroyga kelib, taxtga o‘tirdi va 
do‘stlarini chaqirtirib keldi. Aql egasini vazir qilib 

---

345
tayinladi, hamma narsa sa’y-harakatga bog‘liq, 
degan o‘rtog‘ini mamlakatning barcha xo‘jalik 
ishlariga bosh qilib qo‘ydi, chiroyiga ishongan 
o‘rtog‘iga ko‘p davlat baxsh etib, unga bu sha-
hardan chiqib ketishni maslahat ko‘rdi va dedi: 
– Shunday qilmasak, xotinlar senga maftun 
bo‘lib, fisq-fasod ko‘payadi.
Shoh shaharning olimlari va ulug‘larini yig‘ib 
dedi: – Sizlarning ko‘plaringiz mendan aqlli, shijoat-
li, iste’dodli va ishbilarmon ekanligingizni bilaman. 
Lekin taqdirning taqozosi bo‘lmasa, podshohlikka 
yetishib bo‘lmaydi. Mening do‘stlarimning har biris-
ining bir fazilati bor. Ular bir narsani qo‘lga kiritish 
umidida edilar. Men esa na o‘z bilimim kuchiga 
ishonar, na o‘zganing yordam berishiga, birodarim 
meni yurtimdan quvgandan keyin bu darajaga ye-
tisha olishligimga aqlim yetmas edi...
O‘tirganlar orasida juda ko‘pni ko‘rgan bir 
sayyoh bor edi, u o‘rnidan turib dedi:
– Shoh tajribali, zakoli, adolatli hukm dorlarga 
loyiq so‘zlarni aytdi. Omad bilan ilm va donolik 
birga qo‘shilsa, shoh baxtiyor, fuqaro saodatmand 
bo‘ladi. Sizni bizga tolening o‘zi yubordi... 
Sayyoh so‘zini tugatishi bilan yana boshqasi 
turib dedi: 
– Men shohning fazilatlari haqida bo‘lak vaqtda 
fursat topib gapirishni istardim... Shohim ijozat 
bersa, hozir yodimga tushgan va meni hayron 
qoldirgan bir hodisani aytib berar edim.
Shoh ijozat berdi.
U dedi: 
– Men bir zamonlar buyuk bir odamning xizmatini 
qilar edim. Falak ko‘p shohlarni mahv etganligini, 

---

346
ko‘p oshiqlarni sargardon qilganligini ko‘rib, bu 
dunyoga hirs qo‘ymay, savob ish bilan mashg‘ul 
bo‘lishga qaror qildim. Xo‘jayinim bilan xayrlashdim, 
u qo‘limga ikki dinor berdi. Bir kun bozorda ikkita 
kabutar ko‘tarib, sotmoqchi bo‘lib turgan ovchining 
yoniga keldim. Savob uchun ularning ikkalasini ham 
sotib olib, azobdan qutqarmoqchi bo‘ldim. Ovchi ikki 
dinor so‘radi. Tavakkalga takya qilib, qushlar ning 
ikkalasini ikki dinorga sotib oldim. Ularni shahardan 
tashqaridagi o‘rmonga olib borib, qo‘yib yubordim. 
Ular parillab uchib borib daraxtga qo‘ndilar va men-
ga tashakkur bildirib dedilar: 
– Sen bizga yaxshilik qilding. Biz ham yaxshi-
ligingni qaytarishimiz kerak. Mana shu daraxt-
ning tagida ko‘milgan pul to‘la ko‘zacha bor. Uni 
kovlab ol.
Men ularning bu so‘zlariga taajjublanib dedim:
– Qiziq, osmonda uchib yurib, yerning tagida-
gi ko‘zachani ko‘ribsizlar, qanday qilib shunday 
katta ovchining domiga tushdinglar?
Ular javob berdilar: 
– Qazo yuz berganda hech narsani ko‘rib bo‘lmay-
di, aql shoshib, ko‘z ko‘rmay, quloq eshitmay qoladi.
Men yerni kovlab, ko‘zachani chiqarib oldim. 
Iltimos qilaman: shoh amr bersin – uni xazinasiga 
keltirib qo‘ysinlar. Menga biroz narsa bersalar kifoya.
Shoh dedi: 
– Yaxshilik urug‘ini sepib, bahra topibsan. Men-
ga hech narsa kerak emas. Hammasini o‘zing ga 
baxsh etdim.
Brahman bu bobni tugatib shohga qaradi. Roja 
indamay o‘tirib qoldi. U boshqa savol bermadi...

---

347
XOTIMA
Rojaning sukut etib turganini ko‘rgan brahman 
dedi: – Imkonim boricha men shohning butun 
savollariga javob berib, o‘z vazifamni o‘tadim. Bu 
kitob haqida juda chuqur o‘ylab, undagi hikmat-
li so‘zlardan xulosalar chiqara olgan zot taqdir 
yordami bilan buyuk ishlar qiladi, ulug‘ darajaga 
erishadi.
Bu kitob hukmdorning avvalgi shohlardan 
ustun bo‘lishini ta’min etadi, unga hikmatdan 
dars berib, jahl-g‘azab o‘tini so‘ndiradi, aql fonusi 
bilan tabiatini ravshan qiladi. Bu kitob shohning 
dovrug‘ini olamga yoyib, nomini abadiy qoldiradi.
Har so‘zning avvali-yu oxiri bor. Bu noyob asar 
– bizdan yodgor.

---

348