V. S. Raxmanova

6.2. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar va ularni 
bartaraf etish yo‘llari
Ma’lumki, chaqaloq tug‘ilgan zahoti chinqirib yig‘lashga 
tushadi. Chaqaloqning yig‘lashi ochlikka, og‘riqqa, sovuqqa, 
o‘zini bezovta qilayotgan boshqa ta’sirotlarga bo‘lgan aks ta’sirdir. 
Lekin buning chaqaloq o‘sishi uchun ijobiy ahamiyati ham bor: 
chinqirib yig‘lash tufayli chaqaloqning nafas va nutq apparati 
o‘sadi, mustahkamlanadi. Umuman, yosh bolaning chinqirib 
yig‘lashi, keyinchalik nutqning o‘sishi uchun zarur sharoitlarning 
biridir. Chaqaloq ikki yo uch oylik bo‘lganida chinqirib yig‘-
lashdan tashqari «agu», «a», «u» kabi tovush birikmalarini chi-
qara boshlaydi, ayrim tovushlar chiqarishi uning nutq apparatini 
o‘stiradi, mustahkamlaydi, shuningdek unda bir qancha yangi 
tovushlar hosil bo‘lishiga yordam beradi.
Bola 3–4 oylik bo‘lganda tili chiqa boshlaydi. Unda ayrim to-
vushlar paydo bo‘ladi. Go‘dakning til chiqarishida boshqa odam-
lar nutqining ta’siri sezila boshlaydi. Go‘dak tevarak-atrofdagi 
kishilarning nutqini eshitib, nutq birikmalariga o‘zi anglamagan 
holda taqlid qila boshlaydi. Kar-soqov (gung) bolalarda qichqirish 
va guvrash bo‘ladi, lekin nutq faqat sog‘lom bolalardagina odat-
dagicha rivojlanib boradi. Bolalarning til chiqara boshlashi nutq-
ning o‘sish jarayonida tayyorgarlik rolini o‘ynaydi: til chiqarayot-
gan davrda turli tovushlar va bularning birikmalari hosil bo‘ladi, 
nutq apparati rivojlanib, mustahkamlanib boradi.

---

63
Bolalar 7–8 oylik bo‘lganida ularning boshqalardan eshitgan 
so‘zlari bilan shu so‘zlarda ifodalangan ma’no o‘rtasida dast-
labki bog‘lanishlar ham hosil bo‘ladi. Bolalar o‘zlariga aytilgan 
so‘zga javoban harakat qiladigan bo‘lib qoladi. Masalan: «aya» 
so‘zini aytganimizda bola boshini onasi tomonga buradi. Bu pas-
siv nutqni egallashning boshlanishidir. Keyinroq bola 9–10 oy-
lik bo‘lganida, tovushlar birikmasini taqlid yo‘li bilan talaffuz 
etadi, lekin shu tovush birikmalarining talaffuzda bo‘lishi faol 
nutq boshlang‘ichi borligini ko‘rish mumkin. Xullas, bolalarning 
tug‘ilish paytidan to bir yoshga to‘lguncha tovushlar chiqarib, to-
vush birikmalarini talaffuz qilib turishi, nutq apparatining faoli-
yatiga tayyorgarlik davri bo‘lib hisoblanadi. Bola tovushlari birga 
qo‘shib, narsalarning nomini va o‘z fikrlarini ifodalashga kirish
-
gan paytidan boshlab, u nutqni egallay boshlaydi.
Tarbiyaning belgilovchi ta’siri ostida tafakkur o‘sib borib, u 
bilan chambarchas bog‘langan holda ongli nutq hamda umum-
lashtirib fikrlash, abstraksiyalash qobiliyati paydo bo‘lib boradi.