Xiv asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab

 IX-
asrdayoq “Algebra” deb atalgan fanga asos solgan Al
-Xorazmiyning, 
Xristofor Kolumbdan qariyb besh asr oldin okean ortida qur
uqlik, ya’ni 
keyinchalik Amerika deb

---

nom olgan qit’a borligini bashorat qilib, ilmiy asoslab bergan Abu Rayhon 
Beruniyning, bashariyatga “Tib qonunlari” nomli mashhur asarini yozib qoldirgan 
ulug’ ajdodlarimiz Abu Ali Ibn Sinoning, Rudakiy, Firdavsiy, Mahmud Qoshg’ariy, 
Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, Pahlavon Mahmud kabi buyuk 
siymolarning ma’naviyat va ma’rifatga oid qarashlari va ta’limotlari ikkinchi Sharq 
Uyg’onish davri mutafakkirlariga hayotbaxsh ma’naviy ozuq, bebaho ilmiy meros 
bo’
lib xizmat qilgan.
To’rtinchidan, ikkinchi Sharq Uyg’onish davri aynan bir 
paytning o’zida ham tabiiy, ham ijtimoiy
-gumanitar fanlarning gurkirab 
rivojlanganligi bilan tavsiflanadi. Buning muayyan sabablari bor, albatta. Sun’iy 
sug’orishga asoslangan xo’j
alikni rivojlantirish, kemasozlik, dengiz sayohati, harbiy 
sanoatni o’stirish, qurilish
-
arxitektura, me’morchilik, dehqonchilik va chorvachilikni 
jadallashtirish, Evropa va Osiyoning, dunyoning boshqa ko’pchilik mamlakatlari 
bilan savdo-iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy aloqalarni yo’lga qo’yish va yaxshilash 
astronomiya, geometriya, matematika va boshqa tabiiy fanlarning taraqqiy etishini 
taqozo etgan bo’lsa, jamiyatning o’sib borayotgan ma’naviy ehtiyojlarini qondirish 
esa ijtimoiy-
gumanitar fanlarning o’sishin
i talab qilar edi. 
Yuzaga kelgan ob’ektiv ehtiyoj va zaruriyatlar asosida XIV
- XV asrlarda tabiiy 
fanlardan astronomiya ilmi, ayniqsa, rivojlandi. Matematika sohasidagi olamshumul 
ixtirolar, yulduzlar jadvali, bino qilingan rasadxona o’sha davr tabiiy fanl
arining 
cho’qqisi bo’lib, ana shu buyuk kashfiyotlar madaniyat va ma’rifat tarixida yangi 
sahifa yaratdi hamda ilm-fanning keyingi tarqqiyotida chuqur iz qoldirdi. 
Bu davrda tibbiyot ilmi sohasida ham ulkan yutuqlarga erishildi. Tabobatda nomlari 
dunyoga mashhur allomalar etishdi. 
XIV-XV asrlarda tarix, mantiq, falsafa, fiqx, tilshunoslik, adabiyotshunoslik ilmlari, 
tasavvuf ta’limoti, badiiy adabiyot, nazm va nasrda, g’azal va ruboiyotda, 
odobaxloq va ta’lim
-
tarbiya ilmlari sohasida o’z davrining buyuk mut
afakkirlari, 
ilm-
fan, madaniyat va ma’rifatning porloq yulduzlari, cho’qqilari etishib, kamol 
topdilar. Mahdumi A’zam, Sayyid Mir Kulol, Sharafiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abru, 
Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy, Abdurahmon 
Jomiy, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mir 
Sayyid Jurjoniy va boshqa yuzlab ulug’ siymolar o’sha davr madaniyati va 
ma’rifatining so’nmas yulduzlaridir.
Beshinchidan
, XI asrdan boshlab yoyila boshlagan tasavvuf ta’limoti ikkinchi 
Uy
g’onish davriga kelib Movarounnahr va Xuroson ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, 
madaniyma’naviy hayotida katta o’rin tuta boshladi. Hukmdorlar tasavvufning 
barcha suluklariga, turli o’lkalardagi mutasavvuflarga hurmat ko’rsatganlar, 
mashoyixlar, so’fiylar, say
yidlar, oqilu donolar, ulamolar va boshqa diniy 
arboblarga in’om, sovg’a, er
-suv, kiyim-kechak, mol-mulk belgilanib, har biriga 
o’ziga munosib mansab, vazifa berilgan. Davlat hokimiyati islom dini asosida 
mustahkamlanib, takomillashib borgan. Har shahar va viloyatda qozi, diniy 
masalalarda qaror chiqaruvchi, fatvo beruvchi muftiy, islom marosimlari, 

---

urf-odatlari va shariat qonunlarining bajarilishi ustidan nazorat qiluvchi muxtasiblar 
tayinlangan. 
Tasavvuf ta’limotining