PriceWaterHouseCoopers danışmanlık şirketine göre sayısal ekonomi (digital economy) olarak ta adlandırılan yeni ekonomiyi şekillendirecek 6 güç vardır :
Endüstri Yakınlaşması (Industry Convergence)
Elektronik İş (E-Business)
Bilgi Ekonomisi (Knowledge Economy)
İşletme Raporlama (Corporate Reporting)
En İyi İş Güçü için Rekabet (Competition for Best People)
Yeni Avrupa (New Europa)
Bunlardan en önemlisi bilgi teknolojilerine dayanan elektronik iş’tir
B2B Elektronik İş
B2B (Business-to-Business, İşten-İşe) e-iş genel anlamda kurumlar arasında geleneksel yöntemlerle gerçekleştirilen iş ilişkilerinin elektronik ortamda (Internet) yapılması olarak tanımlanabilir.
Geçen 5 yılda bir çok işletmenin B2C (Business to Consumer) olarak adlandırılan işletmeden tüketiciye e-ticaret sitesi açarak Internet’i bir ticaret araçı olarak kulladığını gördük.
Bu model için diğer bir isim e-procurement olarak geçmektedir. Bu model birden-çoğa (one-to-many) model olarak ta tanımlanmaktadır.
Alış merkezli modelde iş mantığı alış yapan şirket tarafında bulunur. Şirket değişik tedarikçilerden aldığı katalog bilgilerini sisteminde tutar. Değişik formatta gelen bilgilerin birleştirilmesini ve sürekli güncellenmesini gerektirir.
Alış merkezli çözümler aynı zamanda alış iş akış süreci ile ilgili alış siparişi, onay ve ürün kabul gibi işlemleri de gerçekleştirir.
Satış merkezli (sell-side) çözüm Modeli
Satış merkezli model çözümleri satış süreci verimliğini artırmak ve maliyetleri düşürmek için alıcılar ile elektronik etkileşim sağlar.
Bu model çoktan-bire (many-to-one) model olarak ta tanımlanmaktadır. Bu modelde tek bir tedarikçi ürün kataloğunu bir çok alıcıya özel fiyatlandırma şartları içinde sunarlar.
Satış merkezli model çözümleri bir çok erişim noktası sunar. Bunlar
elektronik pazarlara yönelik entegrasyon çözümleri olabilir.
Bu çözümler tedarik zinciri yönetimindeki satış sipariş, sevkiyat ve lojistik gibi süreçlerin tamamının entegrasyonunu gerektirir.
Elektronik pazar (e-pazar, e-marketplace) çözüm modeli
Üçünçü B2B iş çözüm modeli e-pazar olarak adlandıracağımız elektronik pazarlardır (e-marketplace).
Elektronik pazarlar satıcı ve alıcı şirketlerinin hizmet ve ürünlerinin ticareti için oluşturulan aracı sitelerdir.
Bu model çoktan-çoğa (many-to-many) model olarak da tanımlanır. Bu konu için online exchange, infomediary, I-market, digital marketplace, net hub, trading hub gibi bir çok terimler kullanılmaktadır.
Bu modelde e-Pazar tedarikçilerin sağladığı ürün kataloglarını birleştirerek kullanıma sunar.
Bu yapı bilgilerin tutarlı bir şekilde kullanıcılara sunulması, aranmasını ve alıcı ve satıcı arasındaki entegrasyonu sağlar. Aynı zamanda alıcı ve satıcı taraflarındaki yükü azaltır.
Bu modelde fiyat isteme, açık artırma, ters açık artırma bir çok işlem kolay bir şekilde gerçekleştirilir.
Elektronik pazar (e-pazar, e-marketplace) çözüm modeli
Elektronik pazarlar ideal elektronik iş yapılarıdır.
Gartner araştırma gurubuna göre elektronik pazarlar 2005 yılında B2B pazarını kontrol edeceklerdir.
2005 yılında 500,000’den fazla şirketin elektronik pazarlara katılacağı tahmin edilmektedir.
B2B elektronik iş çok değişik teknolojileri alt yapısında bulundurduğundan bu teknolojilerin birbiri ile uyum sağlayacak şekilde birleştirilmesi ve entegrasyonu büyük önem arz etmektedir.
Bugünkü bilgisayar iletişimin ve teknolojisindeki çok büyük gelişimelere ve birikime rağmen, bilgisayar sistemlerindeki ve veritabanlarındaki farklı formatlardaki verilerin şirket içi ve şirketler arası taşınması ve işlenmesi en büyük problemlerden birisidir.
B2B elektronik iş’in bir çok faydasına rağmen çok fazla yaygınlaşamamasının nedeni uygulamalar arası uyum sağlayacak B2B entegrasyon standartlarının oluşmamasıdır.
XML B2B entegrasyon standartlarının oluşumundaki temel anahtar teknolojidir.
XML nedir ?
İşaretleme Dilleri (Markup Languages)
Basılı yayıncılıkta bir metnin belirli kısımlarının nasıl şekilde yayınlanması için kullanılan sembol ve ayıraçlar markup (işaret) olarak adlandırılır.
İşraretleme yapılarını (karakter, sembol, etiket) bir çok ortamda görebiliriz.
programala dilleri : {,},begin, end
ASCII kodlama standardı : CR, LF özel karakterler
Kelime işlem programları : Yazı tipi, font ve stilleri ayırmak için metin içerisine gömülü işaretler
Standard bir karakter, ayıraç, sembol ve etiket kümesi kullanmadan taşınabilir, paylaşılabilir ve işlenebilir bir uygulama geliştirilmesi çok güçtür.
Metin ve belgelere özel bir anlam kazandırarak kolay bir şekilde taşınabilmesi, paylaşılabilmesi ve işlenebilmesi için kullanılan işaretler, kurallar ve gramer kümesini markup language (işaretleme dili) olarak adlandırılır.
Bir metin veya belge kümesinde kullanılan dilin grammer ve sözlük yapısını tanımlmakta kullanılan bir meta dildir.
ISO Standardı, 1986
ABD devlet, otomobil ve havacılık kuruluşlarında bir belgeleme standardı olarak kullanılmakta.
İçerik ve sunum ayrı
Çok güçlü bir dil olmasına rağmen
Son derece karmaşık yapı
Yüksek uygulama geliştrime maliyeti
Bu dilin yaygın bir şekilde kullanımını engellemiştir.
İşaretleme Dilleri Tarihçesi
HTML (Hypertext Markup Language)
Internet ortamında standard bir şekilde belge sunumu amaçlıyla geliştirildi, 1989.
HTML bir SGML uygulaması (sözlüğü-vocabulary) olarak geliştirildi. (HMTL dilinin yapısı SGML ile tanımlandı)
Yalnızca sunum amaçlı
Çok basit yapısı ile son derece başarılı oldu.
İşaretleme Dilleri Tarihçesi
XML (eXtensible Markup Language – Genişleyebilir İşaretleme Dili)
Güçlü ve esnek bir yapıya sahip olan SGML’in basit bir alt kümesi
Elektronik veri değişimi, elektronik ticaret, elektronik yayıncılık, veri bütünleştirilmesi ve yönetimi, akılı arama makinaları gibi bir çok alanda stratejik bir araç olarak kullanılacak metin biçimleme teknolojisi
W3C (World Wide Web, http://www.w3.org/XML/) reccomendation olarak Şubat 1998 yayınlandı.
HTML’in Sınırlamaları
HTML’in Sınırlamaları
HTML belgeleri metin içeriği hakkında bir anlam ve yapı bilgisi içermez.
Metin sunum bilgileri (presentation) ve içeriği (content) ayrık değildir.
HTML yalnızca sunum amaçlıdır. HTML etiketlerinin bir coğu tarayıcının bir metni nasıl biçimlendirmesi ile ilgili bilgi içermektedir. Bu veri değişimi, paylaşımı, veri kopyalama, uygulama bütünleştirmesi gibi dağıtık uygulamaların gereksinimlerine cevap vermemektedir.
HTML genişleyebilir bir dil değildir. Bu dili uygulamalarımıza özel yeni etiketler ekleyerek genişletemeyiz.
XML Nedir?
XML’de HTML gibi işaretleme etiketleri (tag) kullanır.
Uygulamaya bağlı olarak bir çok yeni etiket tanımlayabilriz. XML’in ilk harfi “Genişleyebilir (eXtensible)” bunu ifade etmektedir.
XML etiketleri bilgi içeriği hakında bilgi verir. Bilgi hakında bilgi meta veri veya bilgi (metadata veya metainformation) olarak adlandırılır.
Selim
Akyokuş
XML bir meta dildir. Diğer bir deyişle yeni işaretleme dillerini tasarlamak için kullanılan bir dildir.
XML ile herhangi bir uygulama için XML belgesinin içinde bulunacak verinin içeriği ve yapısını bir etiket kümesi ile tanımlayarak yeni bir dil oluşturabiliriz.
XML Nedir?
XML Nedir?
Bir belge tipi tanımlaması, DTD (Document Type Definitions),
bir XML belgesinin içinde hangi etiketler geçebilir,
hangi etkiketler hangi etiketleri içerebilir,
etkiketlerin sayısı ve sırası,
etiketlerin alabileceği özelikler ve değerleri
tanımlar.
XML Nedir?
Veri anlam ve yapısını içeren (self-describing) basit ve esnek veri formatı
XML belgeleri kolayça anlaşılabilir.
İçerik ve Sunum (CSS, XSL) ayrık. XML etiketleri verilerin nasıl biçimlendirileceği konusunda bir bilgi içermez.
Bir çok hazır yazılım bileşenleri ile programlama
Hiyerarşik ağaç yapısı
XML Nedir?
XML Nedir?
XML’in en çok ilgi çeken tarafı e-ticaret, tedarik zinciri yönetimi ve iş akışı (workflow) yönetimi gibi elektronik iş web uygulamalarında bir veri değişim formatı olarak kullanılmasıdır.
XML Nedir?
XML bir çok standardın birleşiminden oluşmaktadır.
XML Syntax (söz dizimi kuralları)
XML DTD
XML Schema
XML Namespaces
Xpath
Xpointer
XSL
XSLT
XSLF
SAX
DOM
XML Söz Dizimi (Syntax)
XML belgeleri işaretleme ifadeleri ve veri içeriğinden oluşan bir veri dosyası veya paketidir.
İşaretleme ifadeleri elemanlar (elements), varlık referansları (entity refererences), açıklamalar (comments), işleme komutları (processing instructions), CDATA bölümleri ve veri tipi tanımlamalarından (document type declaretions) oluşur.
Başlangıç etiketi, içerik ve bitiş etkitet’den oluşan yapı eleman olarak adlandırılır. Elemanlar başka elemanları veya karakter verileri içerebilir.
Elemanlar
Boş Elemanlar (Empty elements)
Boş elemanların herhangi bir içeriği yoktur.
Boş elemanlar etiketin sonuna bir (/) işareti eklenerek kısa bir biçimde gösterilebilir.
Elemanlar
Eleman Yuvalama (Nesting)
Özellikler
Özellikler (Attributes) elemanlara eklediğimiz ek bilgilerdir.
Başlangıç etiketi içinde özellik ismi ve değer ikilileri olarak geçer.
Karater Veri
Bir elemanın başlangıç ve bitiş etiketi içindeki metin karakter veri olarak adlandırılır.
Özel amaçlı olarak kullanılan (&,<,>,",') karakterleri metin içeririsinde kullanılamaz.
HTML’den farklı olarak eleman içindeki boşluklar (white space) korunur. Etiket ve özellik tanımlarındaki boşlukları parser kaldırır.
Karakter ve Varlık Referansları
Karakter referansları onluk ve onaltılık sayı sistemi ile karaterleri göstermek için kullanılır.
Onluk : &#NNNN;
Onaltılık : &#xNNNN;
Karakter ve Varlık Referansları
(&,<,>,",') karakterleri için XML standard varlık referansları
Açıklamalar ve İşlem Komutları
Açıklama (Comments) yapısı HTML ile aynıdır.
CDATA Bölümleri
CDATA bölümleri (CDATA sections) XML’de kullanılan işaretleme ifadelerinin göz ardı edilmesi gereken metinleri yazmada kullanılır.
XML parsır’ı bu bölümde metin içerisinde yer alan işaretleme ayıraçlarını ve etiketlerini normal karakter olarak algılar.
Belge Tipi Deklarasyonu
Belge tipi deklarasyonları (Document type declaretion) bir XML belgesinin giriş kısmında tanımlanır ve belgenin kulladığı harici ve dahili DTD (Document Type Definiton)’yi belirtir.
Belge Tipi Deklarasyonu
İyi Oluşmuş ve Doğru Belgeler
İyi Oluşmuş Belgeler (Well-Formed Documents)
XML söz dizimi (syntax) kurallarına uyan XML belgeleri well-formed belgeler olarak adlandırılır.
Doğru Belgeler (Valid Documents)
Belge için tanımlanmış olan DTD’teki gramer kurallarına uyan belgeler valid belgeler olarak adlandırılır.
Belge Tipi Tanımlamaları - DTD
Belge Tipi Tanımlamaları (DataType Definitions (DTD)) herhangi bir alanda kullanılacak yeni işaretleme dillerinin yapısını (gramer) tanımlar.
Programlama dillerinin gramer’inin tanımlamada kullanılan EBNF (Extended Backus Naur Form) gösterimine benzer bir yapıya sahiptir.
Belge Tipi Tanımlamaları - DTD
Bir XML belgesinin yapısı tanımlamada kullanılan temel DTD deyimleri
Eleman Tanımlamaları
Dört çeşit eleman tipi vardır.
Empty (Boş) : Eleman herhangi bir içerik içermez. Elemanın özellikleri olabilir.
Element Only (Yalnızca Eleman) : Eleman yalnızca alt seviye (child) elemanları içerebilir.
Mixed (Karışık) : Eleman alt seviye elemanlar ve karakter veri karışımını içerebilir.
Any : Eleman DTD’in izin verdiği her içeriği içerebilir.
Boş (Empty) Eleman Tanımlamaları
İçeriği boş olan elemanlar.
Yalnız Eleman İçeren Elemanlar
Yalnızca alt seviye elemanları içerir.
Yalnız Eleman İçeren Elemanlar
Eleman tanımlarında kullanılan semboller ve anlamı
Karışık ve ANY Elemanı
Karışık (Mixed) Elemanlar:
Karışık elemanlar hem karakter veri hemde alt elemanları içerebilirler.
Özellikler (Attributes)
Bir eleman hakkındaki özellik bilgileri aşağıdaki formatta tanımlanır.
Dört çeşit Default tipi vardır.
Özellikler (Attributes)
Özellikler (Attributes)
Özellikler (Attributes)
Enumarated özellikler bir dizisi içerir.
Varlıklar (Entities)
Varlıklar herhangi bir veri parçasına bir isim vererek bu veri parçalarına referans vermemizi sağlar.
Bunu C dilindeki DEFINE fonksiyonu gibi düşünebiliriz.
Üç çeşit varlık tanımlaması vardır:
Genel Varlıklar (General Entities)
Parametre Varlıklar (Parameter Entities)
Karakter Varlıklar (Character Entities)
Genel Varlıklar
Genel varlıklar bir metin parçasına bir isim vererek bu isimle metini kullanmamızı sağlar.
Varlıklar (Entities)
Parametre Varlıklar (Parameter Entities)
Parametre varlık tanımlamaları DTD’nin içinde bir isimle veri parçalarına referans vermemizi sağlar.
Notation (Gösterim)
Notation tanımlamaları XML harici verinin ve bu harici ile ilişkindirilecek bir yardımcı uygulamanın (helper application) tanımlanmasını sağlar.
XML parser XML verisi üzerinde parse işlemini yapar. XML harici verilerin işlenmesinini bu veri formatları ile ilişkilendirilecek bir uygulama ile yapabilir.
Aşağıdaki örnekte jpg ve gif formatında tanımlanmış verileri ilgili uygulamalarla ilişkilendirmektedir.
XML Şema Tanım Dili (XML Schema Definition Language)
XML şema tanım dili (XSD, XSDL) XML belgelerinin yapısını DTD gibi tanımlada kullanılan yeni bir yöntemdir.
XML şema tanım dili bir XML sözlüğü olarak tanımlanmıştır.
Normal bir XML belgesi olarak işlenebilir ve parse edilebilir.
Avantajları :
Bir çok veri tipini desteklemesi,
açık bir model olarak genişleyebilmesi,
katılım (inheritance) ilişkilerini desteklemesi
Bu 1998 yılından itibaren gelişme aşamasında (Note, Working-draft) olan XML şema tanım dili son şeklini alarak (recommendation) 2 Mayıs 2001 tarihinde yayınlanmıştır.
XML Şemaları
CSS ve XSL ile XML sunumu
XML’de daha önce bahs ettiğimiz gibi belge içeriği ve sunumu birbirinden ayrılmıştır.
XML belgelerinin görsel olarak sunumu
CSS (Cascading Style Sheets) veya
XSL (eXtensible Style Language)
kullanılarak gerçekleştirilir.
CSS (Cascading Style Sheets)
CSS HTML ve XML belgelerini görüntüleme amaçıyla kullanılan bir biçimleme dilidir.
CSS biçim sayfaları (sytle sheets) belge elemanlarına uygulanacak olan bir kurallar kümesi içerir.
XSL, XML belgelerinin biçimlendirilmesi tasarlanmış bir biçimleme dilidir.
CSS’den çok daha güçlü bir yapıya sahip olmasına rağmen XSL yeni bir teknoloji olduğundan çok fazla yaygın değildir.
XSL konusundaki standardlaştırma çalışmaları henüz tamamlanmamıştır.
XSL dili W3C’nin aşağıdaki spesifikayonlarını kullanır:
XSLT – http://www.w3.org/TR/xslt
Xpath – http://www.w3.org/TR/xpath
XSLF – http://www.w3.org/TR/xsl
XSL (eXtensible Style Language)
XSLT (XSL Transformations), XML belgelerinin bir dönüşümü için kullanılır.
XSLT bir yapıdaki XML belgesini, XSL biçim dosyasındaki tanımlamalara göre başka bir yapıya dönüştür.
XSLT, XML belgesini HTML diline, diğer bir XML belgesine veya XSLF formatlama nesnelerine dönüştürebilir.
XSLT en yaygın olarak XML belgelerinin HTML belgelerine dönüşümünde kullanılır. Dönüşüm sonuçunda elde edilen HTML belgesi tarayıcılar ile görsel olarak gösterilebilir.
Xpath spesifikasyonu parser’ın oluşturduğu XML ağaçının içindeki düğümleri adreslemek için kullanılır ve ağaçın belirli kısımlarını adresleyerek ağaç içinde dolaşmamızı sağlar.
XSLF (XSL Formating), XSL teknolojisinin biçimleme kısmını içerir.
XSLT , XML belgelerini XSLF biçimlendirme nesnelerine dönüştürür.
Biçimleme nesneleri belgelerin görsel olarak sunumu sağlar.
Biçimleme nesnelerinin görüntülenmesi için tarayıcıların XSLF biçimleme yapısını desteklemesi gerekir.
XSLF spesifikasyonu henüz geliştirme aşamasında olduğundan bu yapıyı destekleyen bir tarayıcı yoktur.
XML’den HTML’e dönüşüm
Dönüştürme işlemi XSL biçimleme sayfaları (style sheets) içinde tanımlamış dönüşüm kuralları ile gerçekleştirilir.
Bu kurallar şablon (template) olarak adlandırılır.
XML’den HTML’e dönüşüm
XML’den HTML’e dönüşüm
XML’den HTML’e dönüşüm
XML BELGELERİNİN İŞLENMESİ
XML belgelerinin uygulama yazılımları işlenmesi için bir çok yazılım paketi geliştirilmiştir.
Bu yazılımlar XML processor veya XML parser olarak adlandırılmaktadır.
XML BELGELERİNİN İŞLENMESİ
XML parser’ları veya işlemcileri üç değişik model üzerine inşa edilmiştir.
Bildiri-tabanlı İşlem modeli (Declaretive processing model):
Bildiri-tabanlı işlem modelinde hangi işlemlerin gerçekleştirileçeğini belirtiriz.
İşlemin nasıl gerçekleştileceğini sistem belirler.
Örnek : XSLT
Olay-tabanlı İşlem Modeli (Event-Based Processing model):
Olay-tabanlı işlem modelinde XML parser’ı XML belgesini okur iken bulmuş olduğu nesneleri (elemanlar) uygulama programına olay (event) olarak bildirir.
Uygulama programı gelen olaylara göre gerekli işlemleri yapar.
SAX (Simple API for XML)
Ağaç-tabanlı İşlem Modeli (Tree-based processing model):
Ağaç-tabanlı işlem modelinde XML parser ilk önce XML belgesini okuyarak belge yapısına göre sistem belleğinde bir ağaç oluşturur.
Uygulama progamı bu ağaç yapısı içinde dolaşarak gerekli işlemleri yapar.
DOM (Document Object Model)
XML BELGELERİNİN İŞLENMESİ
Olay-tabanlı İşlem Modeli (Event-Based Processing model) :
XML Parser XML belgesini okurken karşılaştığı nesneleri (başlangıç etiketi, karaketer veri veya bitiş etiketi) bir olay olarak uygulama programına iletir.
SAX (Simple API for XML)
DOM ve DOM API
DOM (Document Object Model) Ağaç-tabanlı işlem modeli kullanır.
