Xvii əsr Azərbaycan ədəbi abidəsi; məsnəvi şəklində qələmə alınmış mənzum hekayə

"Dəlinamə"— XVII əsr Azərbaycan ədəbi abidəsi; məsnəvi şəklində qələmə alınmış mənzum hekayə. Adından da göründüyü kimi, “dəli” türk sözü olub, “Kita­bi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi dastan abi­dələrində “igid”, “qəhrəman” mənasında işlənmişdir. Şamil Cəmşidov “Dəlinamə” adlı məqaləsində əsərin elmi-paleoqrafik xüsusiyyətləri və hekayətin ideya və məzmunu haqqında ilk dəfə elmi ictimaiyyəti məlumatlandırmışdır^[1] "Dəlinamə" həcmcə kiçik olub, didaktik məzmun daşıyır. Əsərdə Şərq, o cümlədən Azərbaycan xalq ədəbiyyatında ağıllı, müdrik və qorxmaz dəli (Bəhlul Danəndə və s.) obrazlarından olan Dəlinin ictimai bərabərsizliyə, fövqəladə qüvvələrə qarşı üsyankar mübarizəsi təsvir olunmuşdur. Hekayət uzun illər islam dini və dini görüşlərinin təbliğinə xidmət göstərmişdir. Nağılvari girişlə başlanan hekayətin məzmunu “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Dəli Domrul” boyundakı kimi, maraqlı bir süjet üzərində qurulmuşdur. "Dəlinamə"nin qəhrəmanı çılğın, ipə-sapa yatmayan, öz sözündən dönməyən asi xarakterlidir. Lakin hekayətin ilk misralarında Dəlinin nə qədər çılğın olduğu təsvir olunsa da, o daim Tanrısını sevən, gözütox və təmənnasız insan kimi diqqəti cəlb edir. Burada Tanrı bir bədii obraz olaraq Dəli ilə üz-üzə gətirilir. Dəli Allaha üz tutub içində çoxdan bəri baş qaldıran etirazını dilə gətirir, hətta onunla döyüşə belə hazır olduğunu bildirir. Dəlinin istəkləri yerinə yetmədiyinə görə Allaha “Yuxaruda nə durursən, en aşa­qə”, “Bənim qor­kum­dan ox­şarsan uşaqə” de­mə­silə təhdidlər edir və özünün heç nədən qorxub çəkin­mədi­yini cəsarətlə bildirir. Hekayətin sonunda, Dəli öz Tanrısına inam gətirəndən sonra belə bir fi­kir aydın olur ki, onun, yəni Dəlinin bütün narazılığının səbə­bi, əslində, günahı olanların güna­hının bağışlanmamasıdır:

Dedi: keç cümlənin suçı suçından,

Dedi:bağışladım öci öcindən.

Dedi: İylədi almanı, verdi canını,

Dedi: Tanıdı dəli ol dəm Sübhanını

.
Hekayətin sonunda Allah-taala Dəli­nin diləyini həyata keçirir, bütün suçlu­la­rın suçundan keçməklə, bəndəsi qarşı­sın­da bir daha qüdrətli, rəhmli oldu­ğu­nu nümayiş etdirir. “Dəlinamə”nin dörd nüsxəsindən yalnız B-5275 şifrli nüsxəsinin son beytlərindən birində “Heyrani” antroponimi işlənmişdir ki, onun hekayətin müəllifi olması ehtimal olunur. Həcmi 50-70 beytdən ibarət olan bu nüsxələr məzmunca oxşardır, XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində köçürülmüşdür. Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan və kataloqa təsviri məlumatı daxil edilən "Dəlinamə"nin ən nüsxəsi 1835-ci ildə (B-5275/6900) köçürülmüşdür.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda "Dəlinamə"nin 18 əlyazma nüsxəsi vardır.
Abidə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir.

İstinadlar

Fəxriyyə
Jump to navigationJump to search