“yeni TÜRKİYE”Yİ kuracak zafer iÇİn beşERİ ve mali kaynaklarin yönetiMİ

Musul Vilâyeti ve Elcezire Cephesi

1922 yılı başında İtilâf Devletleri, Sevr Anlaşması’nın gözden geçirildiği yeni bir konferansa hazırlanırken, 1 Şubat 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paşa, gizli bir talimat ile, Yarbay Şefik Özdemir Bey’i, Revandiz’e gitmek üzere görevlendirmiştir. Söz konusu görevlendirme, İngiltere’nin çok önemsediği, Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan coğrafi, stratejik ve iktisadi öneme sahip bir bölgeye gerçekleştirildiği ve idari taksimatı belirleyeceği için önemlidir.

Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan Musul vilayeti, 91.000 km²’lik bir arazi ile 350.000 nüfusa sahiptir ve idari taksimata göre, Kerkük, Süleymaniye ve Musul sancaklarına ayrılmıştır.¹²³ Bölgeye yönelik ilgi, 1871 yılında Almanya’nın bölgede zengin petrol kaynakları olduğunu tespit etmesiyle başlamıştır.¹²⁴ Osmanlı İmparatorluğu, 1908 yılından başlayarak, birçok yabancı petrol şirketine hisse verilmişti.¹²⁵ İngiltere’nin bölgeye yönelik ilgisinin bir diğer nedeni ise, Hindistan yolunun güvenliği olmuştu. Bölgenin petrol kaynaklarının bölüşümü ve stratejik önemi, Birinci Dünya Savaşı’nda Irak Cephesinin açılmasına neden olmuştu. Irak Cephesindeki muharebeler, Osmanlı İmparatorluğu ile İngiltere arasında gerçekleşmişti.¹²⁶ İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu ile savaşı bitiren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nden sonra, Mondros Mütarekesi’nin hükümlerine ve uluslararası savaş kurallarına aykırı olarak 11 Kasım 1918 günü Musul ve civarını işgal etmiş; 15 Kasım 1918’de Türk birlikleri Musul’u tamamen İngiltere’ye terk etmiş ve 30 Kasım 1918 tarihinde bütün Osmanlı idari personeli bölgeyi boşaltmıştı.¹²⁷ İngiltere, Musul’u işgal ettiği sırada o dönem Altıncı Ordu Kumandanı olan Ali İhsan Paşa, Musul’dan sorumluydu.¹²⁸ Sevr Anlaşması’na giden yolda toplanan Paris Barış Konferansı ve San Remo Konferansı, Musul dahil olmak üzere Irak idaresini İngiliz mandasına bırakmıştı.¹²⁹ İngiliz mandası altındaki Irak’ta, 23 Ağustos 1921’de Faysal Irak Kral’ı olmuştu. Ancak, İtilâf Devletlerinin çatışan çıkarları, bölgenin etnik yapısı ve toplumsal örgütlenmesi nedeniyle İngiltere bölgede tam bir hâkimiyet kurabilmiş değildi.¹³⁰

Büyük Millet Meclisi için, Misak-ı Milli’nin parçası olarak Musul, kurtarılacak bölgeler içerisindedir. 9 Ağustos 1921’de Binbaşı Şevki Bey Süleymaniye Kumandanlığına atanmıştı ve 16 Aralık 1921’de Revandiz’e saldıran İngiltere’ye önemli kayıplar verdirmişti. Ancak, Binbaşı Şevki Bey, Musul’da yeni bir cephe açmak için bulunmuyordu; hatta,hatta görevlendirmesi sırasında kendisine zorunlu olmadıkça İngiltere ile çatışmaya girmemesi emri verilmişti. Görevlendirmenin niteliği itibariyle, Yarbay Şefik Özdemir Bey’in 1 Şubat 1922 tarihli görevlendirmesi Binbaşı Şevki Bey’in görevlendirmesinden oldukça farklıdır ve 1922 yılının Musul açısından farklı bir yıl olacağının göstergesidir. Özdemir Bey komutasındaki müfrezenin, kendini bölgede kamufle etmek ve barış konferanslarında İngiltere’nin eline koz vermemek amacıyla “şahsi bir teşebbüs” izlenimiyle hareket etmesi, bu nedenle resmi askeri personelden değil, mahalli kuvvetlerden oluşturulacak milis güçlerden oluşturulması meydana getirilmesi emredilmişse de, görevlendirmenin asıl amacı Musul’daki bekleyişin sona erdirilmesi veya insiyatifin ele geçirilmesidir. 1 Şubat 1922 tarihinde Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaai Milliye Vekâleti’ne çektiği telgrafla yapılan görevlendirme yazısında, görevlendirme amacı, “Misâk-ı Milli sınırları içinde kalan bölgenin Kürdistan havalisinde bazı tahriklerde bulunularak Kral Faysal tarafından işgaline engel olmak ve İngiltere’nin işgal ettiği araziyi kurtarmak” olarak belirtilmiştir. Denilebilir ki, 1 Şubat 1922 tarihinde Musul’un kurtarılmasına karar verilmiştir. Bu aynı zamanda, güneyde İngiltere ile fiili bir cephe açıldığı anlamına gelmektedir.¹³¹

Bütün hazırlıklar tamamlandıktan sonra, Diyarbakır’da her türlü donatımı tamamlanmış 100 kişilik bir müfreze kuruldu. ve Özdemir Bey’e verilen talimatta özetle şunlar belirtiliyordu:

“Özel teşebbüs ile hareket etmesi gereken Özdemir Bey müfrezesi, Misâk-ı Milli sınırları içinde kalan bölgelerin Faysal tarafından işgaline engel olacaktır.”

Musul hareketine resmi bir mahiyet verilmeyecek, görünüşte Türkiye ile hiçbir ilgisi olmadığı, şahsi ve mahalli teşebbüslerle meydana gelmiş olduğu kanaati uyandırılacaktır.¹³² Bu amaçla Fevzi Paşa sık sık Elcezire Cephesi’ne gönderdiği emirlerde bu konu üzerinde duruyor, özellikle bu hareketin “şahsi bir teşebbüs ve cihat şeklinde idare olunmasını” tavsiye ediyordu.¹³³

Bu amacı sağlamak için, en elverişli yer Revandiz bölgesidir. Görevin başarıyla yapılabilmesi için, subay ve erlerin aşağıdaki esaslara bağlı kalması şarttır. Aksi takdirde memleket için zararlı sonuçlar verebilir:

a. Müfreze, ciddi ve sıkı bir disiplin altında bulundurulacak ve eğitimle meşgul olacaktır.

b. Halkı, Türk hükümetine bağlamak için son derece eşit muamele yapacaktır.

c. Vazife zamanında ve vazife dışında halka iyi muamele yapılacaktır.

d. Bölge halkının dinî inançları, taassup derecesinde kuvvetli olduğundan subay ve askerler dinî esaslara saygılı kalacaklar ve gerektiği zaman da halk aydınlatılacaktır.

e. Revandiz’de yapılacak yerli teşkilatta halkın ve özellikle aşiret reislerinin düşünceleri sorulacaktır.

“Halkla yapılacak görüşmelerde, İngilizlerin İslâm birliğini parçalamak ve bu suretle memleketlerini işgal etmek amacını güttükleri ve Faysal ‘ıin da tamamen İngiliz isteklerine göre hareket ettiği, açık olarak anlatılmalı; Süleymaniye’de bulunmakta olan Nemrut Mustafa’nın kurduğu cemiyetin İngiliz çıkarlarına çalıştığı açıklanmalıdır.

Müfreze, Hakkari kanalıyla sıkı ve devamlı irtibatta bulunmalıdır. Bu, başarı için şarttır.”¹³⁴

Özdemir Bey müfrezesi, Musul’un Revandiz sancağında görevlendirilmiştir ve Elcezire Cephesi Kumandanlığına bağlıdır. Yeni bir cephe olarak bölgeyi askeri açıdan takviye etmeye çalışan Özdemir Bey, Revandiz başta olmak üzere gittiği yerlerde Büyük Millet Meclisi adına teşkilâtlanma çalışması da yapmış; hükümetsizlikten kaynaklanan sorunları önlemeye çalışmıştır.¹³⁵ Çalışmalarında Sürücü, Barzani, Zibarlı ve Balikli aşiretlerini yanına çekmiş; hatta aşiret güçlerinden yararlanarak bölgede bir jandarma kuvveti tesis etmiştir.¹³⁶ Musul’da teşkilâtlanmanın güçlenmesiyle birlikte, İngiliz saldırıları da başlamıştır. 10 Temmuz’da, İngiltere Revandiz’i bombalamıştır. Buna karşılık, 31 Ağustos’ta, Özdemir Bey Derbent Muharebesini kazanmıştır. İngiltere, bölgede hakimiyetini arttırmak için Süleymaniye’de kendisine bağlı bir manda yönetimi kurmaya çalışmıştır.¹³⁷

7 Eylül 1922 tarihine kadar Özdemir Bey’in ve bölgedeki milis güçler tarafından yürütülen hareketler, bu tarihte Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa’nın Şark ve Elcezire Cephesi Kumandanlıklarına yolladığı emirle yeni bir boyuta taşınmıştır. Fevzi Paşa, o vakte kadar milis güçlerce yürütülen hareketin zamanı geldiğinde ordu tarafından nihai sonucuna ulaştırılmak üzere üstlenilebileceğini bildirmiş ve hazırlıklara başlanması emrini vermiştir. Garp Cephesindeki ilerleyişe paralel olarak, güneyde de kazanımlar sağlanmasına karar verildiğini anlaşılmaktadır. Bu arada, Özdemir Bey, görevlendirmesi doğrultusunda hareketlere devam etmiştir. Özdemir Bey, 26 Eylül’de, Köysancak’ı ele geçirmiş ve mülki idare teşkilâtını kurma çalışmalarını başlatmıştır. Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, 4 Aralık’ta Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya Musul hazırlıklarının tamamlandığını ve taarruz emir emri verilmesi halinde 10 on gün içinde taarruza geçilebileceğini iletmiştir. Musul’daki taarruz hazırlıkları Lozan Konferansı’nın paralelinde gerçekleştirilmiştir. İngiltere, 8 Aralık’ta Londra’daki “Irak Komitesi”nde Musul konusunda Konferansa nasıl bir öneri getirebileceğini tartışmış ve petrol bulunmayan Musul nehrinin kuzeyindeki toprakların Türkiye’ye bırakılacağı bir tavizin verilebileceği karara bağlanmıştır.

1923 yılı Nisan ayında bölgedeki askeri gücünü takviye eden İngiltere, Kuzey Irak’a saldıracak ve Özdemir Bey kuvvetlerini yenilgiye uğratacaktır.¹³⁸ Özdemir Bey’in bu saldırılar üzerine İran’a iltica etmek zorunda kalmasıyla, Musul’daki askeri harekât da son bulacaktır. Lozan Konferansı’nın … tarihinde kesilmesine

Kaynakça düzenlenecek! Soyadı önce, sonra ad…

“1922 Mudanya Silah Bırakışımı Sözleşmesi”, Türk Tarih Kurumu, http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=272 (19 Aralık 2011)

Ahmet Demirel, Büyük Millet Meclisi’nde İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul

Ali Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948

Alptekin Müderrisoğlu, “Batı Anadolu’da Kurulan Kısa Ömürlü Bir Devlet: İONYA”, ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993, www.atam.gov.tr (15.12.2011).

Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, YKY, İstanbul, 1981, s.445

Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s.214

Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları

Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri, 15-26.Ciltler

C, C: 18, İ: 5, İkinci Celse (9 Mart 1922)

Carl von Claudewitz, Savaş Üzerine, Eriş Yayınları, 2003, s.30-31

Carole Fink, Axel Frohn ve Jürgen Heideking (Ed.), Genoa, Rapallo ve European Reconstruction in 1922, Cambridge University Press, 1991

Cemal Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 40, Kasım 2007, s.643-691, s.645

Cevdet Kırpık, “Anadolu’da Savaş, İstanbul’da Kanun Hazırlığı ve Hanedan-ı Âl-i Osman Kararnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2009, Sayı: 19, s.1-24

Encyclopaedia Britannica, “Conference of Genoa”, www.britannica.com

Engin Berber, Sancılı Yıllar: İzmir (1918-1922) – Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997

Erdal Aydoğan, “Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi’nin Günlüğünde Refet Paşa’nın İstanbul’a Gidişi, Karşılanması ve İstanbul’daki İlk Günleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s.253-261, s.258

http://list-of-prime-ministers-of-greece.co.tv/

İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1983, s.61-66

J.V.Stalin, “Barışçıl Ekonomik Restorasyon Çalışmasına Geçiş Döneminde Bolşevik Partisi (1921-1925)”, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Tarihi

Karabekir 1

Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), İstanbul, 1987, s.12-13

Nazım Hikmet Ran, Kuvay-ı Milliye Destanı, http://www.metu.edu.tr/~ulubay/kuvayimilliyedestani.html

Pınar Taşer, Mütareke Döneminde Divan-ı Harbi Örfiler (1918-1922), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2005, http://kybele.anadolu.edu.tr/tezler/2005/337271.pdf, s.36

Prof.Dr. Vural Savaş

Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, s.138-139

Salâhaddin Kardeş, “Tehcir” ve Emval-i Metrûke Mevzuatı, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayını, Yayın No: 2008/379, Ankara, 2008

Şeref İba, Türkiye’de Meclis Başkanlığı ve Başkanlık Divanı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001

Şimşir 3

Şimşir IV

T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009.

T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyoğrafileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989

www.spk.gov.tr

Zekeriya Türkmen, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1922-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 49, Cilt XVII, Mart 2001, s….

Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, IV.Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları

1^ “Yeni Türkiye”, Yunus Nadi’nin 2 Temmuz 1922 tarihinde Yenigün Gazetesi’nde yer alan yazısının başlığıdır. KSG

*^* Arş. Gör.,Hitit Üniversitesi, İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Araştırma Görevlisi;, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yönetim Bilimleri Bütünleşik Doktora Öğrencisi.7

2^ Nazım Hikmet Ran, Kuvay-ı Milliye Destanı, http://www.metu.edu.tr/~ulubay/kuvayimilliyedestani.html

3^ Claudewitz’in “Savaş politikanın başka araçlarla devamından başka bir şey değildir. … savaşın sadece politik bir eylem olmakla kalmayıp gerçek bir politik araç, politik ilişkilerin bir devamı ve bunların başka araçlarla gerçekleştirilmesi olduğunu görüyoruz. … Zira politik amaç, gaye, savaş ise bir araçtır, ve araç hiç bir zaman amaçtan ayrı olarak düşünülemez.” dediği gibi savaşı iktidar mücadelesinin görünümlerinden biri olarak görmek mümkündür. Bkz. Carl von Claudewitz, Savaş Üzerine, Eriş Yayınları, 2003, s.30-31

4^ KSG, 5 Ekim 1921

5^ İngiltere Başbakanı Lloyd George ve Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile Yunanistan Başbakanı Gunaris’in görüşmeleri için bkz. KSG, 27 Ekim 1921

6^ Benzer kaygıları 7 Aralık 1921 tarihinde Kabine’ye taşıyan İngiltere Savaş Bakanı, Ankara Hükümeti’nin Musul konusunda taviz verebileceğini dile getirmiştir.

7^ İngiliz Gizli Haberalma Örgütü’nün üç aylık dönem raporu (15 Temmuz-15 Ekim 1921), Şimşir IV, 1 Kasım 1921

8^ A.g.ke.

9^ BMM ZC, C: 18, İ: 20, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 17, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 20, İkinci Celse (4 Nisan 1922)

10^ Cenova Konferansı’ndaki tartışmalar için bkz. Carole Fink, Axel Frohn ve Jürgen Heideking (Ed.), Genoa, Rapallo ve European Reconstruction in 1922, Cambridge University Press, 1991.

11^ www.spk.gov.tr; Prof.Dr. Vural Savaş………?????

12^ J.V.Stalin, “Barışçıl Ekonomik Restorasyon Çalışmasına Geçiş Döneminde Bolşevik Partisi (1921-1925)”, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Tarihi, ….

13^ Encyclopaedia Britannica, “Conference of Genoa”, www.britannica.com

14^ KSG (19 Mayıs 1922)

15^ İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yunanistan Hükümeti'nden 19 Mart’ta bir kez daha Anadolu'nun boşaltılması düşüncesinin ertelenmesini isteyecek ve Nisan ayı başında toplanması düşünülen Paris Konferansı’nı beklemelerini tavsiye edecektir.

16^ Yunanistan’ın Batı Anadolu’da kurduğu idari yapılanlanma için bkz. Engin Berber, Sancılı Yıllar: İzmir (1918-1922) – Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997.

17^ 1922 yılı zamandizininde yer alan 16 Ocak 1922 tarihli rapordan farklı olarak Alptekin Müderrisoğlu, görüşmenin 11 Aralık 1922 tarihinde gerçekleştiğini ve Anadolu Cemiyetini’nin Yüksek Komisere bir rapor sunduğunu dile getirmiştir. Alptekin Müderrisoğlu, “Batı Anadolu’da Kurulan Kısa Ömürlü Bir Devlet: İONYA”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993, www.atam.gov.tr (15.12.2011).

18^ Yunanistan’ın İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis, 8 Temmuz’da İngiltere’nin Atina Elçisi Lindley'e, Batı Anadolu'da özerk bir yönetim kurmanın tek çare olduğunu söylemiştir.

19^ Hariciye Nâzırı İzzet Paşa’nın 11 Ocak’ta Sadrazamlığa sunduğu muhtıra, Müttefik Devletlerin muhtemel konferans önerilerinin Ankara Hükümeti’ne kabul ettirilmesi gerektiği yönündedir. İzzet Paşa, 25 Ocak’ta Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya bir mektup göndermiştir. Mektubunda barışa muhtaç olduklarını söylemiş; barış için Ankara'nın İstanbul ile temasa geçmesini ve hükümet biçiminde değişiklik yapıldığı yönündeki demeçlerin ve girişimlerin önlenmesini istemiştir.

20^ 13 Ocak’ta Padişah Vahdettin, Prens Sami aracılığıyla İngiliz Yüksek Komiserliği ile görüşme talep etti. Prens Sami'nin, sözlü aktardığına göre, Padişah, Ankara'nın otoritesi yerine kendi otoritesini kurmaya karar vermiş ve İngiltere'nin desteğini almak için Yüksek Komiserlikle görüşmek istemiştir. 20 Ocak’ta Padişah Vahdettin’in Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’le gerçekleştirdiği görüşme de İstanbul Hükümeti’nin tahakkümünü devam ettirmesi yönünde kullanılmak istenmiştir. Yusuf Kemal Bey, Padişaha “'"Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti takip ettikleri esaslar icabı Makamı Muallâyı Hilâfete muhafazai merbutiyet eylemektedir. Meclisin tanınmasını talepeder”.' demiş ve müphem ve menfi cevap almıştır. Bu cevap, Büyük Millet Meclisi’nin iktidarını kurmak için İstanbul’dan icazet alınmaya çalışıldığı şeklinde değerlendirilerek, 6 Mart’tan itibaren Meclis’te ciddi tartışmalara neden olacak ve İcra Vekilleri Heyeti’ni güvenoylamasına gitmek zorunda bırakacaktır.

21^ Sadrazam Tevfik Paşa, 25 ve 28 Ocak’ta İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile görüşmüş; Sevr Anlaşması paralelinde “adil” bir barış anlaşmasının yollarını aramaya çalışmıştır.

22^ İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un, 13 Mart’ta İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a illettiği rapor, İzzet Paşa'nın Avrupa ziyaretinin böyle bir içeriğe sahip olacağını açıklamaktadır. Hariciye Nazırı İzzet Paşa, İstanbul Hükümeti’nin barış programını 14 Mart’ta İngiltere’ye verdiği muhtırayla da resmiyete kavuşturmuştur.

23^ Büyük Millet Meclisi ise, 5 Nisan’da verdiği nota ile mütarekenin tahliye koşuluyla kabul edilebileceğini söyleyecektir.

24^ 31 Ağustos 1922 tarihli İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un raporu için bkz. Şimşir 3, s.466-467

25^ Cevdet Kırpık, “Anadolu’da Savaş, İstanbul’da Kanun Hazırlığı ve Hanedan-ı Âl-i Osman Kararnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2009, Sayı: 19, s. 1-24.

26^ A.g.e.

27^ KSG, 7 Şubat 1922

28^ Pınar Taşer, Mütareke Döneminde Divan-ı Harbi Örfiler (1918-1922), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2005, s. 36. , http://kybele.anadolu.edu.tr/tezler/2005/337271.pdf, s.36

29^ A.g.ke., s. 36

30^ Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart’taki açış nutkunda Büyük Millet Meclisi’nin, 12’si Malta’da tutuklu, 68’i İstanbul Meclis-i Mebusanı’ndan gelen, 270’i Büyük Millet Meclisi’ne seçilen yeni âza olmak üzere toplam 350 kişi ile açıldığını söylemiştir. Ancak, Ahmet Demirel, Mustafa Kemal Paşa’nın açış nutkunda Meclis’e hiç katılmadan mebusluk sıfatı sona eren 49 mebus ile Meclis’te bir süre görev yaptıktan sonra ayrılan 27 mebusu hesaba katmadığını tespit ederek, 1 Mart’a kadar 270’i yeni seçilen, 80’i Meclisi Mebusan kökenliler de dahil olmak üzere 358 kişinin Meclis’e katıldığını belirtmiştir. Sadece mebuslukları devam eden âzalar göz önünde bulundurulduğunda sayı, Mustafa Kemal Paşa’nın belirttiği gibi 350’dir. Bunlardan 12 tane Malta sürgünü de dahil olmak üzere 19’unun mebuslukları onaylandığı halde, bu isimler izinli sayılarak henüz Meclis’e katılmamıştır ve dolayısıyla Meclis içtimalarına katılabilecek 331 âza mevcuttur. Bkz. Ahmet Demirel, BMM-İG, s. 92.

31^ Meclis Riyasetinin yönetsel yapı içindeki yeri ve önemine ilişkin ayrıntılı bir çalışma için bkz. Şeref İba, Türkiye’de Meclis Başkanlığı ve Başkanlık Divanı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001

32^ Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, s.417

33^ KSG (7 Ocak 1922)

34^ Müderrisoğlu, a.g.ke., s.436

35^ BMM ZC, C: 18, İ: 5, İkinci Celse (9 Mart 1922)

36^ BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse (6 Nisan 1922)

37^ BMM GCZ, İ: 3, İkinci ve Üçüncü Celseler (6 Mart 1922)

38^ BMM ZC, C: 18, İ: 6, İkinci Celse (11 Mart 1922)

39^ Kaçakçılık ve denetim sorunlarıyla ilgili Maliye Vekili Hasan Bey’in sözleri için bkz. BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse (15 Nisan 1922)

40^ Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, s.420

41^ BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse (15 Nisan 1922)

42^ BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse (15 Nisan 1922)

43^ Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, s. 419

44^ Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynaklarıa.g.k.,, s. 422

45^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.ke., s. 422

46^ BMM ZC, C: 19, İ: 27, Dördüncü Celse (15 Nisan 1922)

47^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.ke., s. 420

48^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.ke.,, s….

49^ BMM ZC, C:18, İ: 8 (14 Mart 1922); BMM ZC, C: 18, İ: 10 (18 Mart 1922);BMM ZC, C: 18, İ: 11 (20 Mart 1922);BMM ZC, C: 19, İ: 29 (17 Nisan 1922); BMM ZC, C: 19, İ: 30, Birinci Celse (18 Nisan 1922); BMM GCZ, İ: 8, Üçüncü Celse (18 Nisan 1922)

50^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.428

51^Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, s.138-139

52^ Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, s.139

53^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.ke., s.412-439

54^ Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, s.139.

55^ Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, s.139.

56^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.ke., s. 434.

57^ 27.10.1337-BCA, 10.4.1338, İ: 23; BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922)

58^ BMM ZC, C: 22, İ: 83 (31 Temmuz 1922)

59^ BMM ZC, C: 22, İ: 83 (31 Temmuz 1922)

60^ 27 Ekim 1921 tarihli gizli celse zabıtlarında istihzahın hangi vekâlete verildiği belirtilmemiştir; ancak, bu tarihte istizaha Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa cevap vermiş; aynı istizah takirinrin 29 Ekim 1921 tarihli gizli celse oturumunda Maliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine verildiği kaydedilmiş ve 29 Ekim’de Maliye Vekili Hasan Bey de takrire cevap vermiştir.

61^ 14 Aralık 1921 tarihli Meclis gizli oturumunda Erzurum Mebusu Durak Bey, böyle bir takrir verildiğini beyan etmiştir. BMM GCZ, İ: 128 (14 Aralık 1921)

62^