Yenileşme Döneminde

sunduğu muhtıra izledi. Burada, Karadeniz bölgesinde Rum nüfusun Türk nüfusundan daha fazla olduğu, bunun bağımsız bir Rum devleti kurmak için yeterli sayılması gerektiği ileri sürülüyordu.151

Trabzon Muhafazaa-i Hukuk-ı Millîye Cemiyeti belirttiğimiz bu şartların oluşturduğu bir ortamda 12 Şubat 1919 tarihinde kurulmuştur. Cemiyetin ismi ve kuruluş tarihi birçok eserde yanlış olarak verilmiştir. Cevad Dursunoğlu, Millî Mücadelede Erzurum adlı eserinde (s. 23) “Aralık ayının (1918) sonunda İstanbul’dan hareketle on günlük bir yolculuktan sonra Trabzon’a geldiğini halkın, Trabzon Muhafaza-ı Hukuk Cemiyeti, etrafında toplandığını ve davanın yazı ile müdafaasının Barutçuzâde Faik Ahmet’in çıkardığı İstikbâl gazetesince üstlenilmiş olduğunu…” kaydediyor. Oysa, bu tarihlerde cemiyet henüz kurulmuş değildi. İstikbal gazetesi 10 Aralık 1918’den itibaren yayımlanmaya başlanmıştır. Dursunoğlu ihtimal ki, cemiyetin kuruluş tarihini onun yayın organlığını daha sonraları üzerine almış olan İstikbal gazetesinin çıkmakta olmasıyla karıştırarak yanılgıya düşmüş olmalıdır. Cemiyetin kuruluş tarihi konusunda bir diğer yanlışlık Tayyib Gökbilgin’in, Millî Mücadele Başlarken, adlı eserinde Mart 1919 olarak gösterilmekle yapılmış oluyor (C. I, s. 75). Bu her iki eserdeki yanlışlıklara değinmiş olan Mahmud Goloğlu da yayımladığı eserlerde aynı hataya düşmüş görünüyor. Goloğlu, Erzurum Kongresi, adlı eserinde (s. 17) Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ı Millîye Cemiyeti’nin kuruluş tarihini doğru olarak 12 Şubat 1919 olarak verirken, Millî Mücadelede Trabzon ve Mustafa Kemal Paşa, adlı eserinde (s. 15) Aralık 1918 olarak gösteriyor.

Genelkurmay Harp Dairesi’nce yayımlanmış olan, Türk İstiklâl Harbi, C. I’de (s. 173) Trabzon ve Havalisi Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti olarak yazılmış, aynı serinin II. Cild 1. kısmında (s. 12) Trabzon Müdafaa-ı Hukuk-ı Millîye olarak ve III. ciltte ise (s. 21) sadece, Muhafaza-ı Hukuk Cemiyeti, şeklinde yazılmıştır. Bu değişik ve yanlış isimlendirmelere işaret eden Mahmud Goloğlu,152 aynı eserinde cemiyetin ilk kongresinin tarihini 13 Şubat 1919 (s. 18) şeklinde verirken, diğer yapıtında ise, 12 Şubat 1919 olarak göstermektedir.153 Oysa, görüleceği üzere ilk kongrenin tarihi 23 Şubat 1919’dur. Bu tür yanlışlıkları sadece bu eserlerde değil diğer eserlerde de görmek mümkündür. Bu açıklamalardan anlaşıldığı üzere Trabzon’da kurulan cemiyetin adı “Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ı Millîye Cemiyeti”dir: Kuruluş tarihi ise, 12 Şubat 1919’dur.154 Trabzon’da Aralık 1918’den beri yayımlanmakta olan İstikbal Gazetesi cemiyetin yayın organı olmuştur. Cemiyetin kurucuları Trabzon’un güçlü Müslüman-Türk eşrafı idi. Bunların büyük bir kısmı da İttihatçı idi. Örneğin Barutçuzadeler, Nemlizadeler, Abanozzadeler gibi. İtilâfçı aileler ise merkezi İstanbul’da bulunan Trabzon Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile ilişki kurarak onu desteklemişlerdir. Cemiyetin idare heyetinde; Hafız Mehmet, Barutçuzade Faik, Çulhazade Kadri, Nemlizade Şevki, Subaşızade Münir, Müftüzade Hacı Mehmet, Kulaksızzade İbrahim vs. bulunmakta idi. Cemiyetin kuruluş nedeni; siyasetle meşgul olmayacağı, her türlü parti kavgalarından uzak, birleşerek millî mevcudiyetimizin korunması için gereken çalışmaların yapılacağı biçiminde açıklanmıştır. 13 maddelik tüzüğünün ilk iki maddesi maksat kısmını oluşturuyordu. Bu kısım özetle şöyle idi: 1- Vilâyetin Osmanlı Devleti’ne bağlılığını korumak için bilimsel belgelerle gereken savunmalarda bulunmak, millî haklarımızı koruyacak vasıtaların

sağlanmasına çalışmak, 2-Bu amacı sağlayacak; tarihî, sosyal ve ekonomik belge ve delillerin toplanması, istatistikler düzenlenmesi ile İtilâf Devletleri temsilcilerine notalar verilmesi ve millî haklarımızı barış konferansında savunmak üzere gerektiğinde temsilciler gönderilmesi ve millî hakların, milletlerin kendi geleceğine sahip olmak hususundaki hak ve yetkilere dayanarak ihlal edilmemesi konusunda etkili girişimlerde bulunulması.155

Cemiyetin ilk kongresi 23 Şubat 1919 tarihinde toplandı. Kongre tarafından cemiyetin başkanlığına Barutçuzade Ahmet Bey seçilmiştir. Trabzon ilinin Türklüğünü, coğrafya ve etnik durumunu belirten ayrıntılı raporlar hazırlanırken başkan Barutçuzade Ahmet Bey’in oğlu Faik Bey’in İstikbal gazetesi cemiyetin görüşlerini yayma görevi üstlenmiştir. Ayrıca İtilâf Devletleri temsilcileri ile barış konferansı çevrelerine gerekli bilgileri vermek amacıyla İstanbul’a oradan da Paris’e bir heyet gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun için “Sulh Heyeti” denilen 5 kişi seçilmiş, yol giderleri için para toplanmış, ancak bu kurulu Avrupa’ya gönderme olanağı bulamamıştı. Kısa sürede cemiyetin Rize, Giresun, Of ve Ordu şubeleri açılmıştı. Cemiyetin ikinci kongresi 22 mayıs 1919’da toplanmıştı. Bu kongrede alınan kararlar arasında azınlıkların işgallerine karşı silahla karşı konulması, asker toplanması, Vilâyet-i Sitte ile birlikte çalışmak üzere her vilâyetten gönderilecek delegelerin katılmasıyla büyük bir kongre toplanması yer almıştı. Bu amaçla Erzurum, Van, Diyarbakır, Bitlis, Elazığ, Sivas illerindeki müdafaa-i hukuk cemiyetlerine telgraflar çekilerek kongreye katılmaları istenmişti. Böylece Erzurum Kongresi’nin toplanmasına destek olundu. Trabzon’daki bu cemiyet 27 Haziran 1919’da Padişah’a ve Sadaret’e gönderdiği telgraflarda; Paris konferansında milleti küçültecek kararlar alınırsa bunun kabul edilemeyeceği ile millet ve memleket için onaylanmayacak bir senedin ve kendileriyle ilgili alınacak bir kararın kabul edilemeyeceğini bildirdi. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Millîye Cemiyeti Sivas Kongresi’ni takiben “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Trabzon şubesi haline gelmiştir.

Millî Kongre

İstanbul’daki kimi aydınlara göre Türk ulusu, dış dünyaya karşı isteklerinde birlik halinde bulunmalı ve ulusal güçlerin bütünü de birleşmeli idi. 1918 yılının 29 Kasım’ında Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti’nde ilk toplantı gerçekleştirildi. Millî Kongre’nin bu toplantısına katılan parti ve kuruluşlardan bazıları şunlardı: Teceddüt Partisi, Hürriyet Perver Avam Partisi, Radikal Avam Partisi, Türk Ocağı, Edebiyat Fakültesi, Tıp Fakültesi, Fen Fakültesi, Himaye-i Etfal (Çocuk Esirgeme), Öğretmen Okulları Mezunları, Millî Savunma, Kadınları Çalıştırma, Basın Dernekleri, Millî Talim ve Terbiye, Galatasaraylılar Yurdu vb. Katılan kuruluşlardan ikişer temsilcinin katıldığı toplantıda Millî Kongre adı benimsenerek bir program komisyonu seçilmişti. Göz doktoru Esat Işık’ın öncülüğünü yaptığı

Millî Kongre 6 Aralık 1918’de düzenlediği toplantıda programını bir bildiri ile açıklamıştır. Amacını şöyle belirtmişti: Bütün Kuva-yı Millîye’yi birleştirmek, vatanın haklarını ve menfaatlerini koruyacak ve gerçekleştirecek yolları ve araçları sağlamaya çalışmak. Bu amaca ulaşmak için takip edilecek yollar ise öncelik sırasıyla şöyle açıklanmıştı:

1- Her şeyden önce Milletler Cemiyeti’ne özgür ve bağımsız bir millet olarak girebilmek için gerekli tedbirleri almak,

2- Basında, vatanın hak ve menfaatlerinin bir fikir birliği içinde ele alınmasını sağlamak,

3- Kamuoyunu aydınlatmak için değişik dillerde broşürler, gazeteler yayımlamak, konferanslar, toplantılar düzenlemek,

4- Yabancı ülkelere heyetler göndermek,

5- Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan topluluklar arasında uyuşma ve kardeşlik kurulmasını sağlamak.156

7 Aralık 1918 tarihli Hadisat gazetesinde yayımlanan bildiride Millî Kongre’nin amacı ayrıntılı olarak şöyle açıklanmıştı: Devletin ve milletin geçirdiği bu en güç ve tarihsel anlarda bütün insanlık ve uygarlık dünyasına, vatanın yüksek ve hayati haklarının ve menfaatlerinin sağlanması ve korunması… Kuva-yı Millîye’nin birleştirilmesi ve tek tek ya da bir arada dağınık olan çalışma ve etkinliklerin derlenerek ortak amaca doğru yönlendirilip yönetilmesi.

Millî Kongre, bir genel sekreterlik oluşturacaktı ve uzmanlık komisyonları kurulacaktı. Aydın ve düşünür herkes doğal üye sayılıyordu. Ayrıca Millî Kongre, İmparatorluktaki bütün etnik toplulukların ülke menfaatlerinin bilincine varmış temsilcileri ile ilişki kurmayı gerekli görüyordu. Bildiride üzerinde önemle durulan bir husus da yayımlanacak belgelerin ve broşürlerin içerikleri arasında birlik ve uygunluk bulunması gerektiği idi. Parti ve derneklerden birçoğunun bu girişime katılmamaları ya da onu desteklememeleri Millî Kongre’nin etkin olamamasının önemli nedenlerinden birisiydi. 1919 Ocak başlarında Hürriyet Perver Avam Partisi Başkanı Fethi Okyar bütün partileri ortak bir toplantıya çağırdı ise de, Osmanlı Demokrat Partisi ile Hürriyet ve İtilâf Partisi eski İttihatçılarla bir toplantıya katılmayacaklarını belirttiler. Millî Kongre’nin başkanı Esat Işık da, İttihatçılar lehine çalışmakla suçlandı. Millî Kongre’nin girişimi 1919 sonlarına değin sürdürüldü. İzmir’in işgalini protesto için 23 Mayıs’ta düzenlenen ünlü Sultanahmet mitingi Millî Kongre’nin önemli etkinliklerdendir. 25 Mayıs’ta toplanan Saltanat Şurası’nda, Millî Kongre’yi temsil eden Selahattin Bey, Millî Şura oluşturulmasını savunmuştu.

5 Haziran 1919’da tutuklanan Esat Işık sürgüne gönderilince Millî Kongre başsız kalmıştı. Bir ara Amerikan mandasını isteyenler arasına katılan Esat Işık, Kasım ayında yapılan seçimlerde belirli bir boşluğu doldurmaya çalışmıştı. Son Osmanlı Mebuslar Meclisi’nin açılmasıyla, daha önceden giderek azalmaya başlayan Millî Kongre’nin etkinliği tamamıyla son bulmuştur.

Vahdet-i Millîye Heyeti

İçinde bulunulan karmaşık durum ve parçalanma tehlikesi karşısında birlik ve beraberlik içinde hareket etme düşünce ve duygusundan doğan bir başka gi

rişim de Vahdet-i Millîye Heyeti’nin oluşturulması idi. Bu girişimin öncüsü Ayan Meclisi Başkanı Ahmet Rıza idi. Çürüksulu Mahmut Paşa, bu girişimde onu destekleyenlerin başında geliyordu. Vahdet-i Millîye hareketi içinde yer alanlar arasında şunlar bulunuyordu: İzzet Paşa, Tümen Komutanı Rıza, Osman Nizami, Bayındırlık eski Bakanı Ziya Paşa, Cevat Paşa, Abdurrahman Şeref, Dr. Celal Muhtar,

eski elçilerden Nabi, Eski Mabeyn Katibi Cevat, Celalettin Arif ve Gazeteci Sadık. Vahdet-i Millîye Heyeti’ne gireceklerin İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin son dört yıllık olumsuzluklarına karışmamış olmaları şart koşulmuştu ve bu heyetin kuruluş tüzüğü Mart 1919 başlarında hükûmete verilmişti.

Milletin haklarını ve isteklerini Müttefiklerle Paris Konferansı’nda dile getirmek ve savunmak Vahdet-i Millîye’nin amacı idi. Barışın gerçekleştirilmesi için ABD ile iş birliği yapmayı benimsemişti. Bunun için olmalı ki, Ahmet Emin Yalman da Vahdet-i Millîye girişimini destekliyordu. Öte yandan bu girişime ne saray, ne hükûmet ne de İngiliz ve Fransız yüksek temsilcileri sıcak bakmıyordu. Ayan Meclisi’nin 25 Şubat 1919 tarihli oturumunda sert tartışmalar olmuştu. 6 Mart 1919 tarihinde kuruluş ve programı resmen ilan edilmiş olan Vahdet-i Millîye Heyeti pek başarılı olamamıştır. Bu heyet aynı zaman da Hürriyet ve İtilâfçılara göre İttihat ve Terakki’nin yeni bir oyunu idi.
1 Ali Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, Türk tarih Kurumu Yayını, Ankara 1951, s. 151.

2 Hatt-ı Hümayun için; Lütfü Simavi; Sultan Mehmet Reşat Han’ın ve Halifenin Sarayında Gördüklerim, İstanbul 1340, s. 135.

3 Celal Bayar; Ben de Yazdım, İstanbul 1965, C. I., s. 14.

4 Ali Türkgeldi; Montros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s. 28.

5 Ahmet Emin Yalman; Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, İstanbul 1970, C. I, s. 313.

6 Türk İstiklal Harbi; Genelkurmay Harp Tarihi Yayını, C. I, s. 31-32.; Ali Fuat Türkgeldi; Görüp İşittiklerim, s. 32.

7 Türk İstiklal Harbi; C. I, s. 35.

8 Türk İstiklâl Harbi; C. I, s. 36.

9 Şerafettin Turan; Türk Devrim Tarihi, Kasım 1991, C. I, s. 67.

10 Montros Mütarekesi’nin metni için, Ali Türkgeldi; Montros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s. 69.

11 Şerafettin Turan, a.g.e., s. 68.

12 Bu belgenin metni için; Türk istiklal Harbi, C. I, s 200.

13 Yeni Gün, 2 Kasım 1918; Selahattin Tansel; Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. I, s. 26.

14 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 63, s. 15 ve Şerafettin Turan; a.g.e., s. 70.

15 Gotthard Jaeschke; Türk Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1971, s. 21-22.

16 Kemal Çelik; Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918-1922), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1999, s. 55.

17 Kemal Çelik; a.g.e., s. 65’ten Anılarla Millî Millî Mücadele’de Ceyhan (Anonim), Ceyhan 1986, s. 28.

18 Kemal Çelik; a.g.e., ve Ahmet Hulki Saral; Türk İstiklâl Harbi IV, Güney Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966.

19 Mevlüt Çelebi; Milli Mücadele Döneminde Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara 1999, s. 75.

20 Mevlüt Çelebi: a.g.e., s. 75.

21 Abdurrahman Güzel; “Millî Mücadele Yıllarında Antalya”, X’ncu Türk Tarih Kongresi, Bildiler IV, 1994, s. 2686.

22 Abdurrahman Güzel; a.g.b; s. 2685.

23 Nizameddin Karacebe; Türk Ulusal Savaşı’nın İlk Parçası, İstanbul 1940; s. 47.

24 Nuri Köstüklü; Millî Mücadele de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Ankara 1940, s. 15, Ayrıca Türk İstiklal Harbi, c. I. S. 145.

25 Fahri Belen; Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1982, s. 30.

26 M. Şefik Aker; İstiklal Harbinde 57’nci Tümen ve Aydın Milli Cidali, c. I, İstanbul 1937, s. 18.

27 M. Şefik Aker; a.g.e., s. 21-22; Abdurrahman Güzel; a. g. b., s. 2689; Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 77-78.

28 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 79.

29 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 80.

30 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 80.

31 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 84.

32 Türk İstiklal Harbi, C. I. S. 149.

33 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 85.

34 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi; Sayı 39, Belge No. 927 (Mart 1962).

35 Enver Behnan Şapolyo; Kuva-yı Milliye Tarihi, 1957 Ankara, s. 52.

36 Enver Behnan Şapolyo; a.g.e., s. 81; İsmail Gün-Ahmet Özdemir; Söke Tarihi ve Coğrafyası, I, Aydın 1943, s. 101.

37 Celal Bayar; Ben de Yazdım, İstanbul 1962, C. 7, s. 2125-2127.

38 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 104.

39 Nuri Köstüklü; a.g.e., s. 27-33.

40 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 105.

41 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi; Sayı 6; Belge No. 127 (Aralık 1953).

42 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi; Sayı 6; Belge No. 128 (Aralık 1953).

43 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi; Sayı 6; Belge No. 129. (Aralık 1953).

44 Ekrem Uykucu; Muğla Tarihi; İstanbul 1983, s. 141,

45 Ünal Türkeş; Kurtuluş Savaşında Muğla, İstanbul 1973, s. 255-256.

46 Ünal Türkeş; a.g.e., s. 224 ve Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 107.

47 Mevlüt Çelebi; a.g.e., s. 107.

48 Selahattin Tansel; Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 1977, C. I, s. 51.; Ayrıca; Tevfik Bıyıklıoğlu; Osmanlı ve Türk Doğu Hudut Politikası, İstanbul 1958, s. 21.

49 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 41, Belge No: 972.

50 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 41, Belge No: 973.

51 Ahmet Ender Gökdemir; Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 1998, s. 64. Ayrıca; Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı (ATASE), Atatürk Özel Arşivi; Kl 17, D. 1335-38-16, F-1-133.

52 Ahmet Ender Gökdemir; a.g.e., s. 90. Ayrıca; Cevat Dursunoğlu, Millî Mücadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 45 ve Tarık Zafer Tunaya; Türkiye’de Siyasî Partiler, İstanbul 1952, s. 486-487.

53 Ahmet Ender Gökdemir; a.g.e., s. 98.

54 Richard Hovannisian; The Republic of Armenia, Cilt I, 1918-1919 Losangeles, 1971, s. 208.

55 Hovannisian; a.g.e., s. 211.

56 Bu hususlarda geniş bilgi için; Gökdemir: a.g.e., s. 130-150; Hovannisian; a.g.e., 212, 213, 230 ve Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, Kl 17/17519.

57 Gökdemir; a.g.e., s. 148.

58 Türk İstiklal Harbi, C. I, s. 77’de Antep’in işgali 1 Ocak 1919 olarak veriliyor. Aynı seri yayının 4. cildinde ise (s. 49) işgal 17 Aralık 1918 şeklinde verilmiştir. İlk İngiliz birliğinin kente gelişi 17 Aralık 1918 olup, 1 Ocak 1920’de General Mc. Donald komutasında yüz atlıdan oluşan yeni bir birlik gelmiştir. Bkz.; Zeki Sarıhan; Kurtuluş Savaşı Günlüğü, 1982, Ankara, C. I, s. 79. Ayrıca; Abadi; Türk Verdünü Gazi Ayıntab, çev. Necmettin, Askeri Matbaa, Dersadet, 1339, s. 15.

59 Türk İstiklal Harbi, C. IV, s. 50.

60 Türk İstiklal Harbi, C. IV, s. 50.

61 Yalçın Özalp; Mustafa Kemal ve Millî Mücadele’nin İlk Zaferi, Ankara 1984, s. 16. Ayrıca: Yaşar Akbıyık; Millî Mücadelede Güney Cephesi Maraş, Ankara 1999, s. 6.

62 Hüsamettin Karadağ; İstiklal Savaşında Maraş, Mersin 1943, s. 7-8 ve Yaşar Akbıyık; a.g.e., s. 6.

63 Türk İstiklal Harbi, C. IV, s. 51.

64 Adil Bağdatlılar; Uzunoluk İstiklal Harbinde Kahramanmaraş, 1974 s. 3032.; Ayrıca; Halit Kurtaran; Her Yönü ile Maraş, 1964, s. 18 ve Türk İstiklal Harbi, C. IV. S. 51.

65 Yaşar Akbıyık; a.g.e., s. 46-47.

66 Türk İstiklal Harbi, C. IV, s. 53.

67 Zeki Sarıhan; a.g.e., C. I, s. 183.

68 Türk İstiklal Harbi, c. IV, s. 53.

69 Türk İstiklal Harbi, C. IV, s. 54.

70 Bu hususta 13 ve 14 Kasım 1918 tarihli Vakit, İkdam ve Minber gazetelerine bakılabilir. Ayrıca; Türk İstiklâl Harbi, C. I, s. 22.

71 Türk İstiklâl Harbi, C. I, s. 22.
72 Selahattin Tansel; a.g.e., C. I, s. 90.

73 Gotthard Jaeschke; Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Ankara 1970, s. 29-30.

74 Gotthard Jaeschke; “İngiliz Belgelerinin Işığı Altında Yunanlıların İzmir Çıkartması”, Belleten C. 32, Sayı 128, Ekim 1968, s. 569.

75 Türk İstiklal Harbi; C. II, Kısım I, s. 47. Ayrıca; Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, s. 75.

76 Jaeschke; a.g.e., s. 75 ve Türk İstiklal Harbi; C. II, Kısım I, s. 51.

77 Türk İstiklal Harbi; C. II, Kısım I, s. 51. Ayrıca; Gotthard Jeaschke; a.g.e., s. 75.

78 Türk İstiklal Harbi; a.g.e., s. 51.

79 Calthorpe’un verdiği nota altı maddeden oluşuyordu. Nota, İzmir valisine Mr. Morgan, Kolordu komutanına da Ian Smith vasıtasıyla verilmişti. Nota’nın metni için; Gotthard Jaeschke; Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, s. 77.

80 Ali Nadir Paşa’nın telgrafının metni için: Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 37, Belge No. 985.

81 Gotthard Jeaschke; “İngiliz Belgelerinin Işığı Altında Yunanlıların İzmir Çıkartması”, Belleten C. 32, Sayı 128, s. 572.

82 Gotthard Jeaschke; Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, s. 78.

83 Türk İstiklal Harbi, C. II, I’nci Kısım, s. 53’den Harb Tarihi Dairesi, Arşiv No: 1/3, Dosya No: 80.

84 Gotthard Jaeschke; a.g.e., s. 79.

85 Gotthard Jaeschke; a.g.e., s. 70.

86 Hadisat; 19 Mayıs 1919, s. 1.

87 Beyannamenin metni için; Türk İstikbal Harbi, C. II, Kısım I, s. 63.

88 Zafiriu’nun beyannamesinin metni için; Celal Bayar; Ben de Yazdım, C. 7, s. 1790.

89 David Walder; Çanakkale Olayı, s. 91.

90 Gazeteci Hasan Tahsin’in gerçek adı Osman Recep Nevres’tir. Selânik doğumludur. Paris’te Siyasî İlimler okumuştur. İzmir’de çıkmakta olan Hukuk-ı Beşer adındaki gazetenin başyazarlığını yapmıştır. Geniş bilgi için; Ömer Sami Coşar’ın Milli Mücadele Basını adlı eseriyle, Hazan İzzettin Dinamo’nun Kutsal İsyan adlı eserine bakılabilir.

91 Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı 37, Belge No: 898.

92 Vali İzzet Bey, İngiliz konsolosluğuna sığınmıştı: Gotthard Jeaschke; Türk-Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, s. 32.

93 David Walder; Çanakkale Olayı, s. 91.

94 Zarar ve ziyan üç milyon Türk Lirası olarak tahmin edildi: Tayyib Gökbilgin; Milli Mücadele Başlarken, C. I, s. 87. Yunanlıların sadece devlete ait kuruluşların kasalarından aldıkları miktarı 231.426 lira idi. Türk İstiklal Harbi, C. II, Kısım I, s. 57.

95 Selahattin Tansel, a.g.e., C. I, s. 194.

96 Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, sayı 37, Belge No: 907.

97 Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 37, Belge No: 896. 16 Mayıs 1919’da Denizli’den İstanbul’a çekilen bir telgrafta “İzmir’den alınan malumata nazaran Yunan askerinin evvela İzmir kışlasında toplu bulunan askerden üç yüz kadarını şehit ettikleri “işgalin Ödemiş, Bayındır, Tire’ye kadar ilerlediği anlaşılıyor” denilmekteydi: Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 37, Belge No: 896.

98 Selahattin Tansel, a.g.e., C. I, s. 196.

99 Gotthard Jeaschke; Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, C. I, s. 34.

100 Gotthard Jeaschke; a.g.e., s. 36.

101 Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı 38, Belge 910-912.

102 Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı 37, Belge 899. Bu telgrafın Cevat Paşa’ya ait olduğu ve 22 Mayıs tarihini taşıdığı da iddia edilmiştir. Kazım Özalp, Milli Mücadele, TTK Yay. Ankara 1973, C. I, s. 14.

103 Yunan taraftarı olduğu için Manisa Mutasarrıfı Hüsnü Beye halk, Hüsnüyadis diyordu. Tayyib Gökbilgin; Millî Mücadele Başlarken, C. I, s. 122. Ayrıca; Rahmi Apak; İstiklal Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, İstanbul 1942, s. 25.

104 Çağatay Uluçay-İbrahim Gökçen; Manisa Tarihi, İstanbul 1936, s. 63.

105 Ahmet Midillili; Millî Mücadele, Ankara 1928, s. 61. Kenti savunmak istemeyenler Müslüman halkın İzmir’de olduğu gibi bundan zarar göreceğini söylüyordu.

106 Ahmet Midillili, a.g.e., s. 26.

107 Hatt-ı Hümayunun metni için; Ali Fuat Türgeldi, Görüp İşittiklerim, Ankara 1949, s. 231.

108 Tayyib Gökbilgin; a.g.e., C. I, s. 9.

109 Ömer Sami Çoşar, İstiklal Harbi Gazetesi, Yeni İstanbul Yayınları, No: 15.

110 Sadrazamın beyannamesi için; T. Mümtaz Göztepe; Osmanlıların Son Padişahı Vahidüddin Mütareke Gayyasında, İstanbul 1969, s. 51.

111 T. Mümtaz Göztepe; a.g.e., s. 169.

112 Kemal Arıburnu; Milli Mücadele’de İstanbul Mitingleri, Ankara 1951, s. 9. Bu toplantıdan önce 17 Mayıs’ta üniversite öğrencileri İzmir’in işgalini protesto için derslere girmemişlerdi.

113 Kemal Arıburnu; a.g.e., s. 24.

114 Kemal Arıburnu; a.g.e., s. 17-19.

115 Tayyib Gökbilgin; a.g.e., C. I, s. 89 ve Kemal Arıburnu; a.g.e., s. 44.

116 Tayyib Gökbilgin; a.g.e., C. I, s. 100-103.

117 Protestoda bulunan ilk şehir ve kasabalar şunlardır: Bayramiç, Seydişehir, Gördes, Burdur, Ezine, Ödemiş, Denizli, Aydın, Bursa, Kalecik, Keskin, Konya, Beyşehir, Kastamonu, Kırklareli, Nevşehir, Ayaş, Develi, Bolu, Bergama, Bolvadin, Cide, Mucur, Çatalca, Kandıra, Yalova, Konya, Ereğlisi, Dikili, Niğde, Akhisar… Bkz. Tayyib Gökbilgin; a.g.e., C. I, s. 88.

118 Cevad Dursunoğlu; Millî Mücadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 63.

119 Selahattin Tansel; a.g.e., C. I, s. 243.

120 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 1968, Syı 7, s. 20.

121 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 1968, sayı 7, s. 21.

122 A. g. dergi; Sayı 7, s. 23.

123 A. g. dergi; Sayı 8, s. 6.

124 A. g. dergi; Sayı 9, s. 9.

125 A. g. dergi; sayı 9, s. 10.

126 A. g. dergi; Sayı 10, s. 22. Yalvaçlılarca çeliken telgraf şu cümlelerle son buluyordu: “…gayret borcumuz, ya İzmir ya ölümdür. Vatan için ölmeye amadeyiz, ferman cevabı bekliyoruz.”

127 A. g. dergi; Sayı 11, s. 17.

128 Bekir Sıtkı Baykal; “İzmir’in Yunanlılar Tarafından İşgali ve Bu Olayın Anadolu’daki Tepkileri”, Atatürk Konferansları, Türk Tarih Kurumu Yayını 1969, s. 122.

129 Doğu Anadolu’daki tepkiler için yukarıda verilen dergiye ve Bekir Sıtkı Baykal’ın yazısına bakınız.

130 Tayyib Gökbilgin; Millî Mücadele Başlarken, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1959, C. I, s 33.

131 Selahattin Tansel; a.g.e., C. I, s. 90.

132 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 5, Belge No: 109.

133 Mahmut Goloğlu; Erzurum Kongresi, Ankara 1968, Ek ; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, İstanbul 1960, s. 29-30.

134 Arnold J. Toynbee; “Türk-İngiliz İlişkileri”, Milliyet Gazetesi, 31 Ekim 1967.

135 Cemal Kutay; Millî Mücadele’de Öncekiler ve Sonrakiler, İstanbul 1963, s. 22.

136 Sıtkı Aydınel; Güneybatı Anadolu’da Kuvay-ı Milliye Hareketi, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara. s. 66.

137 Kemal Çelik; a.g.e., s. 48.

138 Şerafettin Turan; a.g.e., C. I, s. 137.

139 Rıza Nur; Hayat ve Hatıratım, s. 577.

140 Cemiyetin kuruluş tarihi bir çok kaynakta 1 Aralık 1918 olarak gösteriliyor ise, doğrusu 23 Kasım 1918’dir. Bakınız; 26 Kasım 1918 tarihli Anadolu Gazetesi.