Emal üsulları. 3cü bilet

---

1.Frezləmədə kəsmə rejiminin hesablanması
Frezləmə – frez qrup dəzgahlarında frez adlanan kəski alətləri ilə müstəvi və fasonlu səth-lərin
mexaniki emalını həyata keçirən əməliyyatdır.
Frezlər çoxdişli fırlanma cismləri təsəvvüründə olan kəski alətləridir və dişlərin kəsən tilləri onun
təşkiledicisində və ya uclarında yerləşirlər. Frezin fırlanması nəticəsində onun dişləri ardıcıl
olaraq işə düşür və materialdan emal payını kəsir.
Frezləmədə baş hərəkət Dr – alətin fırlanmasıdır, veriş hərəkəti isə Ds - əsasən pəstahın
yerdəyişmə hərəkətidir (Şək. 5.1). Bu emal üsulunda ölçü dəqiqliyi 8…10-cu kvalitetə və səthin
kələkötürlüyünü Ra = 6,4…1,6 mkm təmin etmək mümkün olur.
Frezləmə prosesinin xüsusiyyətlərindən biri kəsmənin fasiləli olmasıdır. Hər bir diş kəsmə
prosesində frezin fırlanma müddətinin bir hissəsində işləyir, qalan vaxt isə boş keçirir. Bunun
nəticəsi kimi yonqar yaxşı xırdalanır və kəsən tilin soyumasına imkan yaradır. Frezləmənin
baş-qa xüsusiyyəti ondadır ki, frezin hər bir dişi ilə kəsilən qatın qalınlığı dəyişir və hansısa
minimal qiymətdən maksimal qiymətədək və ya əksinə, dəyişir.
Frezin növündən, tətbiq edilən dəzgahdan və aparılan işin xüsusiyyətindən asılı olaraq silindrik,
diskli, yan, uc və fasonlu frezlərə ayrılırlar.
2. Alət materialları. Tezkəsən poladlar
Tezkəsən poladların tərkibində legirləyici elementlərin miqdarının nisbətən çox olması ilə
xarakterizə edilir: volfram, xrom, molibden, vanadium, kobalt.
Volfram və molibden poladın yeyilməyə davamlılığını və istiliyə davamlılığını 600…635C-yə
kimi yüksəldir. Tezkəsən poladların davamlılığı karbonlu poladlardan 4…8 də-fə yüksəkdir. Eyni
davamlılığı olan karbonlu alət poladları və tezkəsən poladlarda kəsmə sürəti 2…3 dəfə artıq olur
[25].
Tezkəsən poladları şərti olaraq iki qrupa bölürlər: ümumi təyinatlı (normal məhsuldarlıqlı) və
yüksək məhsuldarlıqlı [25].
Normal məhsuldarlıqlı tezkəsən poladlara volframlı P9, P12, P18, markalı və volfram-molibdenli
P6M3, P6M5, P9M4, P12M3 markalı poladlar aiddir.
Legirləyici elementin miqdarı bu markalı poladlarda faizlə hərfi işarədəki rəqəmlə göstərilir. Belə
ki yuxarıda göstərilən poladlarda tərkibində 6%-dən 18%-a kimi volframın miqdarını (P hərfindən
sonraki rəqəm) göstərir. Bunların termiki emaldan sonrakı bərkliyi HRC 63…62, istiliyə
davamlılığı 620C-ə qədər və əyilməyə möhkəmlik həddi u  3000-4000 MPa təşkil edir.
Bu poladlardan bütün növ metalkəsən alətlər istehsal edilir. Bu poladların tərkibinə 3…5 %
molibdenin daxil edilməsilə onların plastikliyini və zərbə özlülüyünü artırmasına nail olmaq olur.
Yüksək məhsuldarlıqlı tezkəsən poladlar adi tezkəsən poladlara nisbətən yüksək miqdarda
karbonun olması ilə (10P8M5 və 10P8M3), vanadiumun (P12Ф3, Р14Ф4, Р18Ф2) və kobaltın
(Р9K3, Р9K10, Р9Ф2K10, Р9Ф2K5) olması ilə fərqlənirlər.
Karbonun yüksək miqdarının (0,1…0,2%) olması poladların ikinci bərkliyini HRC67…67,5-ə
qədər və istiliyə davamlılığını 635C kimi yüksəldir və yeyilməyə davamlılığını yaxşılaşdırır.
Eyni kəsmə sürətində alətin davamlılığı 75%-a kimi artır.
Tezkəsən poladların tərkibində 1%-dən 1,4%-a kimi vanadiumun olması bu poladların bərkliyini
HRC67…68-ə qədər yüksəlməsini və istilik davamlılığını 635-ə kimi təmin edir.

---

Bununla belə göstərmək lazımdır ki, tərkibində vanadium olan tezkəsən poladların əsas
çatışmamazlığı onların cilalama ilə emalının pis olmasıdır.
Tezkəsən poladların tərkibinə kobaltın daxil edilməsi onların istilik keçirməsini, istiliyə
davamlılığını (650C) və bərkliyini HRC 66…70-ə kimi artırırmasına imkan yaradır.
Bəzi markalı tezkəsən poladlar cədvəl 2.1-də göstərilmişdir. Bu poladların markalanmasında P
hərfindən qabaqdakı rəqəm faiz ilə karbonun miqdarını göstərir, P, M, Ф, K, və A hərflərdən
sonrakı rəqəmlər isə müvafiq olaraq faizlə volframın, molibdenin, vanadiumun, kobaltın və
azotun miqdarını göstərir
3. Abraziv alətlər.
Bütün mövcud kəski alətlərini iki sinfə bölmək olar: ülgüc tipli və abraziv alətlər.
Ülgüc tipli kəski alətləri gövdədən və bir və ya bir neçə kəsən dişlərdən iba-rətdirlər. Kəsən dişin
əsasında kəsən ülgüc durur ki, hansılarda mütləq qabaq və dal səthlər formalaşır. Bu səthlərin
kəsişməsi nəticəsində kəsən tillər əmələ gəlir.
Kəsən ülgücün ən əlverişli forması pazdır (Şəkil 1.2). Pazlar formasına görə bir neçə növə
bölünürlər (iti, küt, qeyri simmetrik və s.). Bununla belə pazın forması kəski alətinin
konstruksi-yasından asılıdır.
Abraziv kəski alətləri xüsusi əlaqələndirici maddələrlə birləşdirilmiş ayrı-ayrı abraziv materialdan
(təbii və süni) olan dənəciklərdən ibarətdir. Abraziv materiallar başlıca olaraq ovun-tu, toz, bülöv
daşları, dairələr, seqmentlər şəklində tətbiq edilir və cilalama, itiləmə, xoninq, su-perfiniş
əməliyyatlarında istifadə olunurlar.
Abraziv materialların mikrobərkliyi orta hesabla konstruksiya materialların mikrobərk-liyindən bir
dərəcə yüksək olur.
4. Alətin yeyilməsi
Yeyilmə və onunla bağlı alətin kütləşməsi mürəkkəb mexaniki, fiziki və kimyəvi qarşılıqlı
əlaqələrin nəticəsidir. Bu əlaqələrin biri-birindən üstün olması nəticəsində müxtəlif yeyilmə
növləri əmələ gəlir. Bir çox eksperimentlər göstərir ki, materialların kəsmə prosesində dörd əsas
növ yeyilmələr baş verir: abraziv, adqeziya, diffuziya və kimyəvi (oksidləşmə).
Abraziv yeyilmə. Alətin abraziv yeyilməsi onun səthlərinin yonqar, yığıntı və emal olunan
materialın tərkibində olan bərk əlavələr tərəfindən cızılması nəticəsində baş verir. Alət materialı
öz əsasında bircinsli deyil. Onun işçi səthlərində həm yüksək həm də nisbətən aşağı bərkliyə
malik olan sahələr mövcuddur. Bunun nəticəsidir ki, aşağı bərkliyə malik olan səthlərdə emal
edilən materialın bərk əlavələri alətdə nisbətən aşağı bərkliyə malik sahələrdən materialı
qopa-raraq, alətin yeyilməsi ilə nəticələnir.
Adqeziya yeyilməsi nəticəsində kəsən alətlə emal olunan pəstah materiallarının üz səth-lərində
molekulyar əlaqə (yapışma) yaranır və nəticədə alət materialından hissələrin qopardıl-ması baş
verir.
Bu prosesin mahiyyəti ondadır ki, kəsən alətin və emal olunan materialların səthləri ideal hamar
deyil, yəni onlarda kələkötürlük mövcuddur. Ona görə də bunların təmas nöqtələri mikro-relyefin

---

çıxıntı sahələridir
5. Rayberləmə
Rayberləmə – rayber kəsmə alətləri ilə yuvaların finiş (son) emalıdır. Rayberləmə zamanı alınan
yuvaların dəgigliyi 6…8-ci kvalitetə, kələkötürlüyü Ra = 0,32 mkm almaq mümkün olur.
Rayberləmədə emal payı kiçik olur – 0,15…0,5 mm, təmiz emalda – 0,05…0,25 mm.
Rayberlərin işləmə sxemi və kəsmə rejimlərinin elementləri burğu və zenkerlərlə eynidir və
onların hesablanması üçün analoji düsturlardan istifadə etmək olar.
İstifadə qaydasına görə rayberlər əl və maşın, konstruksiyalarına görə – bütöv və yığma
(qondarma dişlərlə), ölçünün nizamlanma prinsipinə görə sabit və nizamlanan, qondarma
üsuluna görə – quyruqlu və taxma, emal olunan yuvaların formasına görə – silindrik və
konus-vari olurlar.
Şəkil 4.14-də konusvari quyruqlu bütöv maşın rayberi verilmişdir. Bu universal formaya ( =
45) malik rayberləri əsasən özlü və kövrək materiallarda iki tərəfi açıq və qapalı yuvaların
8…9 kvalitetə emalında istifadə edirlər.
Rayberlərin quyruq hissəsi silindrik formadadır və ucunda cığrığa bərkitmək üçün kvadrat çıxıntı
olur.
Rayberlərin fərqi ondan ibarətdir ki, bunlarda dişlərin sayı 6-dan 24-ə qədər olur. Rayberlərin
dişlərinin sayının təyini üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edirlər:
z=1,5√D+K
burada D – yuvanın diametri, mm; K = 2 özlü materiallar üçün və K = 4 kövrək materiallar üçün.
Bununla belə rayber dişlərinin sayının çüt olmasını tövsiyə edirlər ki, rayber dişləri qeyri-bərabər
addımlarla üz-üzə yerləşirlər.
Rayberlərin qeyri-bərabər addımları onun vibrasiyaya davamlılığın artırır və nəticədə yuva
səthinin formasının dəqiq alınmasına imkan verir