Fonologik nazariyalar

Aim.uz

Fonologik nazariyalar
R e j a:

1.Fonologiyaning o‘rganish ob`ekti, vazifalari.

2.Fonologik nazariyalar va fonologik tasnif metodlari.

3.Fonologik oppozitsiyalarning tasnifi.

4.Fonologiyada distributiv metodning qo‘llanilishi.

5.Fonotaktika.

Fonologik nazariyalar va fonologik tasnif metodlari. Tilshunoslik tarixida ilk bor yaratilgan fonema nazariyasi Boduen de Kurtenega tegishlidir. Tilshunoslik tarixida birinchi marta fonemalarning psixologik va morfologik izohini berdi. Ushbu izohlar zaminida keyinchalik Moskva va Peterburg fonologiya maktablari vujudga keldi.

E. D. Polivanov dastlabki ishlarida til hodisalarini psixologik nuqtai nazardan o‘rganib, tilni ijtimoiy hodisa deb qaraydi. Lekin u fonologiyani psixofonetika deb nomlaydi. Fonemaning fakul’tativ variantlari va kombinator variantlari orasidagi o‘zaro munosabatlarni aniqladi, bir fonemaning ikki fonemaga parchalanishi (divergentsiya) va ikki fonemaning o‘zaro bir-biriga o‘xshab qolishi yoki bitta fonema bo‘lib ketishi (konvergentsiya) nazariyalarini ishlab chiqdi. U morfemani ikki turga - leksik (o‘zak) va formal (grammatik) turlarga ajratadi.

L. V. SHcherba fonetika, fonologiya va fonema nazariyasi haqida ham qimmatli fikrlar bildirgan. Fonema nazariyasi uning «Frantsuz tili fonetikasi» kitobida bayon etilgan. Uning fonema haqidagi kontseptsiyasi keyinchalik shogirdlari L. R. Zinder, M. I. Matusevich tomonidan davom ettirildi.

Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o‘rganish ikki davr bilan xarakterlanadi:

1. «Fonema» tushunchasi paydo bo‘lgunga qadar bo‘lgan davr.

2. Fonologiya nazariyalarining yuzaga kelish davri. Bu davr X1X asrning 2 yarmidan boshlab XX asrgacha davom etadi. Bu davrda tovush, harf va fonema tushunchasi farq qilindi va keyincha bo‘ғin, urғu hamda intonatsiyaning tildagi funktsional tomonlari o‘rganila boshlandi.

Fonologiya asoschilari:rus va polyak olimi I.A. Boduen de Kurtene, N.V.Krushevskiy, frantsuz P. Possi, ingliz G. Sunt, shveytsariyalik Ferdinand de Sossyur, rus P.K.Us.

Nazariyalar: 1. I.A.Boduen de Kurtenening psixologik fonologiya nazariyasi. («Fonema» tovush tushunchasining kishi ongida his etilgan birligidir).

2. L. V. SHerba - fizik fonologik nazariya. (Nutq tovushlari fizik, mexanik hodisa hisoblanadi).

3.Leningrad va Moskva fonologiya maktablari nazariyalari. L.V.SHerbaning shogirdlari - ikki oqimda. Moskva - A.A.Reformatskiy, P. S. Kuznetsov, V. N. Sidorov va boshqalar. Leningrad - L. R. Zinder, M. I. Matusevich, A. N. Gvozdev, YU. S. Maslov va boshqalar. Moskva maktabi fonologiyaga ta`rif berishda morfema tushunchasiga, ya`ni tilning eng kichik ma`noli birligiga suyanadi. Bunda morfemalardagi tovush almashuvida ishtirok etuvchi tovushlar bir fonemaga birlashtiriladi. Masalan, voda, vodi, na vodu morfemalardagi o\a\` tovush almashuvi bir o fonemasining variantlari hisoblanadi. Leningrad fonologiya maktabi fonemaga ta`rif berishda so‘z formasi tushunchasidan kelib chiqib, yuqorida misoldagi o, a, ` tovushlarining har birini alohida fonemaning vakili sifatida qaraydi.

«Fonema» termini va tushunchasini turkologiyaga birinchi marta 1920 yilda taniqli olim N.K.Dmitriev kiritgan bo‘lsa, uni o‘zbek tilshunosligida birinchi bor o‘sha yillirda professor E.D.Polivanov qo‘lladi.

CHet ellarda fonologik nazariyalarning o‘rganilishi.

1. Praga lingvistik maktabi.

2. London fonologiya maktabi.

3. Distributiv fonologiya nazariyasi – AQSH.

4. Dikotalik fonologiya nazariyasi – AQSH.

5. Makro va mikrofonema nazariyasi - AQSH,1935.

6. Glossematik fonologiya nazariyasi - Daniya.

7. Ikki poғonali fonologiya nazariyasi.

8. Generativ fonologiya nazariyasi.

Fonologiya davrida ular o‘rtasidagi farq oydinlashtirildi va tovushlar, keyinchalik bo‘ғin, urғu va intonatsiyaning tildagi funktsional tomonlari o‘rganila boshladi. XX asrning 30-yillarida morfonologiya vujudga keldi. Bular haqidagi fikr paydo bo‘ladi. Bu haqidagi fikrlar A.Nurmonovning «O‘zbek fonologiyasi va morfologiyasi» (Toshkent,1990), A.Abduazizovning «O‘zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi» (Toshkent, 1992) o‘quv qo‘llanmalarida o‘z ifodasini topgan.
Fonologik oppozitsiyalarning tasnifi. Fonologik jihatdan fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo‘yildi: p-t, s-sh, x-q, a-o, u-i kabi. Bunday fonemalarning qarama-qarshi qo‘yilishi fonologik oppozitsiya deyiladi.

Har bir fonema fonologik oppozitsiyaning a`zosi hisoblanadi. Tildagi barcha fonemalar o‘zaro oppozitsiyani tashkil qiladi. Bu fonemalarning boғlanishi va aloqalari yiғindisi fonologik sistema yoki fonematik sistema deb yuritiladi. Fonemalarning o‘zaro boғlanish xarakteri, ya`ni uning qanday ichki aloqada ekanligi fonologik yoki fonematik struktura deb ataladi. Har bir fonema fonologik birlik yoki element deyiladi. Har bir til o‘zining fonologik sistemasiga ega bo‘lib, undagi har bir fonemaning o‘z o‘rni va funktsiyasi bor. Bir tildagi fonema ikkinchi tilda bo‘lishi mumkin emas.

Tildagi so‘z va so‘z formalarini tashkil etuvchi fonemalarni go‘yo yonma-yon qo‘ygandek ko‘rinishga ega sifatida tasavvur qilish mumkin emas. CHunki fonemalar bir-biriga birikish jarayonida har xil o‘zgarishlarga uchraydi. Har bir fonema o‘zining fonologik (farqlanuvchi) alomatlariga ega. Har xil fonemalar qarama-qarshi qo‘yilganda, bu belgilarni aniqlash mumkin. Masalan, b-p fonemalari jarangli, jarangsiz belgilari bilan farqlanadi. Ularning qolgan belgilari lab va portlovchi xususiyati har ikkisiga xos xususiyat, ya`ni fonologik emas.

Tildagi fonologik oppozitsiyalar ikki a`zodan iborat bo‘lsa, binar oppozitsiya deyiladi: b-p, t-ch, i-u kabi. Fonologik oppozitsiyalar uch a`zodan iborat bo‘lsa, tenar oppozitsiya deyiladi: p-t-k, i-e-a kabi. Uchtadan ortiq a`zoga ega bo‘lgan oppozitsiyalar ko‘p a`zoli oppozitsiyalar deyiladi: b-d-g-h.

Fonologiyada distributiv metodning qo‘llanilishi. Tildagi fonemalar bir qancha tovushlarda namoyon bo‘ladi. Fonemalar bo‘ғinlar, so‘zlar, so‘z birikmalari va frazalarning tarkibida joylashgan. Ular har xil o‘rinlarda va holatlarda uchraydi. Odatda bu holatlar pozitsiya deyiladi. Fonemalarning har xil aytilish shartlari bo‘yicha taqsimlanishi ularning distributsiyasi deyiladi.

Distributiv tahlil metodi til birliklarining o‘zaro joylashishi, ularning o‘zaro birikish qonunlarini o‘rganadi. Distributiv tahlil metodi til tizimining fonologik, morfologik va sintaktik birliklarini o‘rganishda qo‘llaniladi.

Til birliklarining distributsiyasi biror bir birlikning boshqa bir birlik bilan birikish usullari qaerda, qaysi holda va qanday qo‘llanish doirasi yiғindisidan iborat, degan savollarga javob beradi. Bular distributiv tahlil metodining mohiyatini tashkil etadi.

Bu metod til birliklarining o‘zaro joylashishi, ularning o‘zaro birikish qonunlarini o‘rganadi. Distributiv tahlil metodi til tizimining fonologik, morfologik va sintaktik birliklarini o‘rganishda qo‘llaniladi.

Til birliklarining distributsiyasi biror bir birlikning boshqa bir birlik bilan birikish usullari qaerda, qaysi holda va qanday qo‘llanish doirasi yiғindisidan iborat, degan savollarga javob beradi. Bular distributiv tahlil metodining mohiyatini tashkil etadi.

YAna bir jihatga e`tibor beraylik: bo‘ғin, urғu va ohang nutqni ifodali qilish uchun ekspressiv funktsiya bajaradi. Bu funktsiya tilning stilistika bosqichidagi fonostilistika deb ataluvchi qismida o‘rganiladi. Xususan, unli va undosh tovushlarni cho‘zib aytish, bo‘ғin orttirish, intonatsiyaning melodiyasi (ohangi) va urғusini odatdagidan ko‘ra boshqacha aytish xususiyati fonostilistik belgilardir.

Aim.uz