Gündelik Yaşantımızda Ahlak Biliminin Yeri Varol Akman 23 Mart 2005

Gündelik Yaşantımızda Ahlak Biliminin Yeri

• Varol Akman

• 23 Mart 2005

• GE101 – Engineering Orientation

• This lecture is heavily based on several chapters of the book you’ll find cited on the next page.

Mutlaka okumalısınız!

• Peter Singer

• How Are We to Live? Ethics in an Age of Self-interest

• Oxford University Press (1997)

Neyin peşinde koşmalıyız?

• Para

• Aşk

• Şan şöhret

• Ailemizin, akrabalarımızın, arkadaşlarımızın saadeti

• Yakın çevremizin mutluluğu

• Ulusumuzun esenliği

• İnsanlığa hizmet

Peki başka?

• Ahlaklı yaşam

• Ahlak bilimi bazı şeyleri yapmayı yasaklayan kurallar sistemi değil

• “Yalan söyleme”
• “Öldürme”
• “Evlilik dışı cinsel ilişkiler yaşama”

• Daha çok, nasıl yaşamamız gerektiği konusunda bir düşünce temeli

Niye ahlaklı olmalıyız?

• Filozoflar 2500 yıldan beri bu soruyu yanıtlamaya çalışıyorlar

• Etik bir yaşam × Bencil bir yaşam

• İlkini seçersek dünyaya bir katkı yapabiliriz (“hoş bir seda”)

• Ayrıca iç zenginliği sağlayan, doyurucu, heyecan verici, daha anlamlı bir yaşam sürmüş oluruz

Niçin kendimize dönük bir yaşam süreriz?

• Herhalde anamızdan bencil doğmuyoruz (umuyoruz!)

• Alternatif ne? Alternatif manalı mı?

• Dini bütün yaşam bir yanıt mı?

• Etraf bir yığın kötü, şiddet yanlısı, irrasyonel insanla dolu

• Bunlar gibilere mi yardım edeceğim?

• Enayi miyim ben?

Yemek tarifleri kitabı

• İyi bir yemek tarifleri kitabı tadı tuzu yerinde bir yemek hazırlamak için gereken tüm durum ve koşulları belirt(e)mez

• Yaşam da öyle

• Sonlu sayıda bir takım kuralı bir araya getirip “işte ahlakın kesin temel taşları bunlar” demek bir yerde imkansız

Kötülere dair

• Eğer bunlardan çok fazla varsa fazla yapılabilecek bir şey görünmüyor

• Yani onların çoğunlukta olmadığını farzetmek zorundayız

• Kaldı ki öyle bir “evrim” argümanı verilebilir ki bu argüman kaçınılmaz olarak kötülerin elenmek zorunda olduğunu gösterir

Glaucon’un sorusu

• (Socrates’e; nakleden Plato)

• Sihirli yüzük (takanı görünmez kılıyor)

• Bana etik olmak için nedenler söyle

• Çünkü artık yakalanıp ceza görmek gibi bir sorunum yok

• Sihirli yüzüğe sahipsek bile niçin doğru olanı yapmakta devam etmek zorundayız?

Socrates’in yanıtı, Marx’ın gözlemi

• (Socrates) O vakit insan doğasını oluşturan öğeler arasında uyum olur, mutlu oluruz, vesaire, vesaire

• (Marx) Toplumun doğasını değiştirmedikçe Glaucon’a doyurucu yanıt vermek zor

• Çünkü insan doğası sabit değil, toplumsal olarak koşullanıyor

Marx (devam)

• “Ortak mülkiyet” üzerine yeni bir toplum inşa et

• Serbest pazar ekonomisine alternatif üret

• Lenin, Stalin, Mao, Castro ve diğerleri

• Bir çok kişiye göre kötü sonuçlar veren deneylerdi bunlar

• Belki de bireyci bakış tarzı rakipsiz

Dinin rolü

• Eğer ahlak biliminde büyük gelişmeler olmuyorsa belki söylenecek her şey söylenmiş bulunuyor

• Ama dikkat: ahlak bilime katkıda bulunanların çok azı ateistti

• Akla ilk gelenler: Buddha, Confucius, Hume, Henry Sidgwick

• 20. yüzyıl: ilk defa bir çok ateist ahlak bilimci

Dini vurgu

• Alkol, kumar

• Çocuk aldırmak

• Evlilik dışı ilişki

• Evlilik dışı çocuk

• Eşcinsellik

• Ötenazi

• Açlık? Evsizlik? Hakça paylaşım? Çevre kirliliği? Hayvan hakları? Sağlık hizmetleri ve uzun yaşam? Silahlanma? Tekelleşme? Dezavantaj?

Hristiyanlık (ve diğer dinler)

• Batı uygarlığının tarihi Hristiyanlığın tarihiyle neredeyse çakışıyor

• Doğruyu yapmak ile iyi hristiyan olmak neredeyse aynı gibi

• BU DÜNYA “ÖBÜR” DÜNYA

• Doğru yolda git ki öbür dünyada karşılığını gör

• “Yargılanacağımız gün”

Örnekler

• İsa:

• I tell you this; there are some standing here who will not taste death before they have seen the Son of Man coming in his kingdom
• Hold yourself ready, because the Son of Man will come at the time you least expect him

Aydınlanma ve Kant

• Kant Hristiyan ahlak anlayışını cennet cehennem olayından bağımsız bir hale getirmeye çalıştı

• Hatta Tanrıya inançtan bile bağımsız hale...

• SADECE AKLA GÜVEN, ONUN DIŞINDA KALAN HERŞEYİ BİR KENARA BIRAK

Kant (devam)

• Arzu ve eğilimlerimizden ortaya çıkan tüm dürtüleri bir kenara bıraktığımız zaman ahlaklı davranıyoruz denebilir

• Sadece evrensel (ahlaki) kanunlar olarak kabul etmeye hazır ve istekli olduğun ilkeler ışığında hareket et

• Kan bağışçısı

• İnsanlara yardım arzusuyla kan veriyorsa Kant’a göre ahlaki davranmıyor. Bu arzuyu bir yana bırakıp insanlara yardımın görev olduğu düşüncesiyle kan veriyorsa tamam!

Kant duyarsız mı?

• İyiler zaten kan verir. Çünkü onlar bencil değil; aksine çok düşünceli

• Mühim olan kan verme olayını aklına getirmeyen, dert etmeyenlere ulaşmak

• Ödev demek bunu hallediyor mu?

• Sanki doğru şeyi yapma konusunda olabilecek motivasyon eksikliğini telafiye yönelik gibi

Tehlike

• Adolph Eichmann (soykırımın baş yöneticilerinden)

• 1961 Kudüs’te yargılanıyor

• “Ben tüm yaşamımı Kant’ın ahlaki öğretilerine göre yaşadım, özellikle Kantçı görev tanımı ışığında”

• Benzer şekilde

• Heinrich Himmler (SS kıtaları şefi): “İtici bir görevi yapmak zorundaydım; 100 Yahudinin kurşuna dizilmesi ruhumun derinliklerini etkiledi ama görevimi yaparak en yüce kanunlara uymaya çalışıyordum”

Tanrı yoksa...

• Dostoyevsky (Karamazov Kardeşler): “Eğer Tanrı yoksa, herşey mübahtır”

• Sartre: Tanrıyı reddetmekle dünyada yalnız olduğumuzu kabul ediyoruz. O vakit seçim yapmak zorundayız ama tüm seçimlerimiz aslında rasgele olmak durumunda

• Şu elma ağacı orada çünkü onu ben dikmiştim (plan)

• Biz basitçe varız (plan yok) ve gerisi tamamen bize kalmış Varoluşçuluk

R. M. Hare

• Yargılarımızın ahlaki olabilmesi için “evrenselleşebilir” olmaları gerekir

• Yani tüm durumlarda geçerli olmaları mı lazım?

• Hayır! Yargılarımıza içinde bulunduğumuz rollerden bağımsız olarak varmaya hazır olmalıyız (onları uygulayınca elde edeceğimiz kazanç veya uğrayacağımız zarardan bağımsız olarak)

Maimonides’in Merdiveni

• İstemeyerek yardım

• İsteyerek ama orantılı olmayan yardım

• İsteyerek ve orantılı, ama sadece talep edilirse

• İsteyerek, orantılı ve talep olmadan

8. basamak!

• Yardıma gereksinim olabileceğini önceden düşünüp ihtiyacı ortadan kaldırmak (yani önlemler alarak yardıma muhtaçların yaşamlarını iyileştirmelerini sağlamak)

• Günümüzde bunun en güzel örneğini Afrika’da açlığa karşı mücadelede görüyoruz