Murgob daryolari gidrologiyasiga oid tavsif ham soldiradi

Sohibkiron Amir Temur davrida (XIV asr oxiri va XV asr boshida) Urta Osiyoda mo’g’ullar vayron etgan iqtisod tiklanadi, fan va madaniyatning ravnaqi uchun shart-sharoitlar yaratiladi.
Poytaxt—Samarqand shahriga mashhur turuvchi va olimlar to’planadi. Temuriylar davrida o’lkada jahon fanlarning ravnaqi uchun ulkan ilmiy meros soldirgan sayyoh, tarixchi, astronom va geograf olimlar — Mirzo Ulurbek, G’iyosiddin Naqqosh, Abdurazzoq Samarqandiy, Ali Qushchi, Bobur, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid kabi allomalar shular jumlasidandir.Xofizi Abru ham Temuriylar davrida deyarli yarim asr mobaynida O’rta Osiyo va unga yondosh hududlar tarixi, geografiyasi, madaniyatini o’rgangan olimdir. U «Ulug’ amir” xizmatida ishlagan davrida ulkaning ko’p joylarida, shahar va hishlohlarida bulgan.
Hofizi Abru (hirotda tug’ilgan) asarlarida Movarounnahrning tabiati, xo’jaligi, shaharlari, shuningdek, o’lkaning geografik urni, chegaralari, iqlimning, daryolari, xususan, Amudaryo, Sirdaryo, Murg’ob xaqida qiziqarli maʼlumotlar berilgan.
O’rta Osiyo geografiyasiga oid qiziqarli maʼlumotlar Temur davlatiga Kastiliya qiroli Genrix III ning elchisi sifatida kelgan Ryum Gonzal;es de Klavixoning «Buyuk Temurlang tarixi” asarida uchraydi. U Temur saltanatining tarixi, xalslari, kuch-sudrati, urf-odatn, tabiati \akida maʼlumotlar beradi. Klavixo
Khizilhum tabiati, xususan, relefi haqida yozib, undagi barxanlar, dung sumlarning vujudga kelishida shamollarning ishtiroki
borligi haqida fikr yuritadi. Shuningdek, u Badaxshon toglari,
u yerdagi sazilma boyliklar haqida maʼlumot beradi, Amudaryo,
Murgob daryolari gidrologiyasiga oid tavsif ham soldiradi.
Temuriylar davrida yashagan Xuroson hokimi Shohruh hukmdorligi davrida Xitoyga elchilar tarkibida yuborilgan Riyosiddin
Naщoshuzi bosib utgan xududlar, xususan, ulkaning sharhiy sismi, tabiati, tarixi, aholisi va shaharlari hahida «Xitoy tarixi”
asarida boy maʼlumotlar koldirgan.
Temuriylar davridagi yana bir mashhur olim va sayyoh Abdurazzoq Samarsandiydir. U A. Nikitindan deyarli yarim asr oldin
hindistonga elchi sifatida borib, uning tabiati, tarixi haqida
simmatli maʼlumotlar holdirgan. Olimning Urta Osiyo geografiyasiga oid maʼlumotlari, xususan, K*orahum va Kizilhum hamda
Zarafshon voxasi tabiati, uning usimlik va hayvonot dunyosi haqidagi maʼlumotlari eʼtiborga loyiqdir.
Jahon tan olgan mashhur astronom, tabiaqhunos olim, maʼrifatparvar shoh Mirzo Ulugbek ulka tabiiy geografiyasining
rivojiga salmok;li hissa sushgan. U Samarkand shahrida «Fanlar Akademiyasi” tashkil etib, unga uz davrining maqsur olimlarini yigdi. Ular orasida hozizoda Rumiy, Giyosiddin Jamshid, Ali Kushchi kabi tabiiyot ilmining manoyandalari bor edi.
Ulugbek Madrasa, rasadxona surdirish bilan birga, sator
asarlar yozib K°ldirdiki, ular ichida bizgacha yetib kelgani «Tarixi arabaʼulus” va «Zioyui Kuragoniy” («Ulugbek ziji”, yaʼni
astronomik jadval) kitobidir. «Ziji Kuragoniy” astronomiyagabarishlangan bulsa-da, unda Urta Osiyo hahida simmatbaho geografik maʼlumotlar mavjud. Asarda jahondagi 570 ta shaharning,
jumladan, Urta Osiyodagi bir sator shaharlarning koordinatalari berilgan. Samarsanddagi rasadxonada Yer shari globusi bulib,
unda iqlim mintaqalarining chegaralari, toglar, chullar, dengizlar va daryolar kursatilgan.
Ulurbek shogirdlari ichida eng isteʼdodlisi Ali ushchidir.
U uz davrining Ptolomeyi hisoblanib, Ulurbek vafotidan sung
Eron, Turkiya kabi yurtlarda astronomiya, matematika, geografiyaga oid kuzatishlar olib borgan. U Yer 1° yoyining uzunligini aniqlab, ekvator uzunligini ulchagan, Yerning harakati, Khyosh va Oy
tutilishi sabablarini ilmiy asosda isbotlab bergan.
Urta Osiyoda «Geografiya” fanining rivojiga juda katta hissa
sushgan temuriylar sulolasining yana bir vakili Zahiriddin
Muxammad Boburdir. U tarixnavis, geograf, etnograf, mashhur
shoir va adolatli shoh bulgan. U uzining kurgan, kuzatgan boy
ilmiy dalillari asosida chiqargan xulosalarini «Boburnoma”
asariga jamlagan. Bobur Farrona, Zarafshon vodiylarini, Toshkent vohasini bir necha bor kezgan, Garbiy Tyanshan, Turkiston,
Zarafshon, Oloy, )hisor tof tizmalarida bulgan, u yerdagi voDiylar, daralar, muzliklarni uz kuzi bilan kurgan, usimlik va hayvonot dunyosi hayotini urgangan va «Boburnoma” asarida ular
hida boy maʼlumot soldirgan.
Bobur uzining «Boburnoma” geografik asarida Urta Osiyoda
bulib turadigan zilzilalarni, relefini, ihlimini ilmiy ravishda bayon etish bilan birga geografiyada taqhoslash usulidan
mohiroqa foydalangan.
Bobur «Geografiya” fanining kup sirralarini yoritishda katta
hissa tushgan. u biror hududga taʼrif berayotganda geografik
izchillikka katta eʼtibor bergan. «Boburnoma”da Farrona vodiysining tavsifida avval uning Urta Osiyoda tutgan urni, kattaligi, relefi, foydali sazilmalari, iqlimi, suvlari, 'усимликлари
va hayvonot dunyosiga taʼrif berib, sungra shaxarlari, aholi
yashaydigan joylari, ular, orasidagi masofa, xujaligi, mashxur
kishilari hahida yozadi.
Bobur ihlimshunos sifatida «Boburnoma”da ulka ihlimi
haqida simmatli maʼlumotlar. holdirgan. U «Boburnoma”da Farrona viloyati beshinchi ihlimda joylashganligini, Farrona vodiysiga shamollar rarbdan kelishiga ishora kilib, yorinning kam
tushishl'igiga, atrofi toglar bilan uralganligi tufayli namkavo massalarining kirib kela olmasligi sabab bulishligini
tushuntiradi.
Bobur birinchilar satorida geografiyada tavdoslash uslubiga
asos solgan. U «Boburnoma”da Samarkand va K,obul tabiatini
bir-biriga suyidagicha takkosla|1DI: «Samarkand kishi markam,
sovukdir, kori agarchi 1hobul koricha tushmas. Yozlari yaxshi, x.avosi
bor, agarchi Kobulcha yukdir”, «1hobul havosidan havolik yer olamda maʼlum emaskim, bulgay. Yezlarda kechalari pustinsiz yotib
bulmas, sishlar agarchi sori aksar ulug tushar, vale mufrit sovuri yukdir. Samarkand va Tabriz >*am xushhavolikka mashhurdir, vale mufrit sovuklari bordur”. Shuningdek, u ulka tabiiy
va madaniy Usimligi, hayvonlarn xakida jonli va ishonarlp
maʼlumotlar beradi.
Bobur uz asarida gidrolog olim sifatida >ham simmatli maʼlumotlar beradi. U Sirdaryo haqida shunday yozadi: «Sayxun daryosikim, Xujand suyiga mashhurdir, shark va shimoliy tarafidin
kelib bu viloyatning ichi birla utib, garb sari ohar”.
Bobur somuschi olim sifatida Urta Osiyo tarixi, etnografiyasi sohasida ham kiziKarli maʼlumotlar koldirish bilan birga
tilshunos sifatida ham mashhurdir. R. Rahimbekovning yozishicha
«Boburnoma” uzbek geografik terminologiyasi va toponimikasi
jihatidan katta ilmiy xazinadir.
XVI asrda shayboniylar hukmdorligi davrida ulka geografiyasiga oid ilmiy asarlar yaratish ikki yunalishda davom etdi.
Birinchi yunalishga — asli Urta osiyolik bulib, shayboniylar
taʼkibi ostida boshka yurtlarga ketib ulka tabiati hahida simmatli maʼlumotlar yozib soldirgan ZahiridDin Mux.ammad Bobur
va haydar Mirza, ikkinchi yunalishga esa shu ,%ududda yashab ulka
tabiati hahida k iziKaRLI maʼlumotlar k°lDiRgan Maxmud Yeijduvoniy, Utamish hoji, hofiz Tanish Buxorinlar kiradilar.
Urta Osiyo geografiyasining rivojiga maʼlum darajada hissa
KUshganlardan biri Toshkent hokimi )husayn Kuragan oilasiga
mansub bulgan Muxammad Gaydar Mirzadir. u shayboniylar zulmidan k°chib vatanini tark etib, avval hashgarda, Mugulistonda
Sungra hindiston va Kashmirda ijod kilgan.
Xaydar Mirza «Tarixi Rashidiy” degan mashhur asarini yozgan. Bu asarda Urta Osiyo va unga chegaradosh hududlarning tabiati, xususan, orografiyasi, iklimi va suvlari, aholisi haqida
ancha teran maʼlumotlar yoritilgan. U uz asarida Muruliston
xondigiga kaRagan Markaziy Tyanshanning bir kismi. Ulkaningshimoli-sharsiy (Yettisuv) hismining tabiati va azholisi hahida
simmatli maʼlumotlar bergan.
Gaydar Mirza Tyanshan to f tizimining haqiqatga yasin orografii tuzilishi zhaqida maʼlumot beradi. Vaholanki, Xaydar Mirzadan 300 yil keyin yashagan A. Gumboldtva K. Rixtgfen kabi
maqsur olimlar Urta Osiyoning sharhiy sismida meridional
yunalishga ega bulgan «Bolar” to f tizmasi bor deb notutri maʼlumotlar yozib soldirganlar.
Muxammad X,aydar Mirza va Issihkul zhaqida ham maʼlumot berib, Balxash kulnning bir
sismi suvining chuchukligini, Issiqkulning ohmasligini, atrofi
torlar bilan 'Уралганлигини yozib koldirgan.
Shayboniylar zhukmronligi davrida yashagan Maxmud Rijduvoniy «Ilm toliblarishng kalidi” degan asarida Xorazm tabiati, xususan, Amudaryo zhaqida himmatli maʼlumotlar bergan. U
uz asarida sishda Amudaryoning muzlab solishini, yezda suvning
kupayishini, uning ung sirrogidan chap sirroriga sayiqlarda suzish mumkinligini yozgan. Shuningdek, u horaqum, Kaspiy dengizi,
Mangishloq yarim oroli tabiati x.ahida, ulkaning usha davrdagi
katta shaharlari Buxoro, Samarkand, Ashgabad kabilar aholisi,
urf-odatlari zhaqida zham maʼlumotlar bergan.
Buxorolik tarixchi, geograf \of iz Tanish uzining haqida hisman bulsa-da maʼlumotlar yozib koldirgan.