Pirquliyeva Q. Ə. T. ü. f d.,dosent Məmmədova A. M

Pirquliyeva Q. Ə.

T. ü. f. d. ,dosent

Məmmədova A. M.

T. ü. f. d.

Azərbaycan dövlətinin adının yaranma tarixi barədə

III məqalə

(Əvvəlki iki məqalədə yazdığımız əsas məqamları bir daha təkrar edərək mövzunu davam etdirərkən son illərdə Azərbaycan numizmatika elminə təşrif buyuran gənc mütəxəssislərimizdən Aygün xanım Məmmədovanı da bu mövzuya cəlb etmək qərarına gəldik. Belə ki, xanımın dissertasiya işi araşdırdığımız dövrə aiddir. Digər bir məsələ ondan ibarətdir ki, A.Məmmədova öz araşdırmalarında Azərbaycan Milli Tarix muzeyinin numizmatik materillarından istifadə edərək bu mövzu haqqında maraqlı elmi nəticələr əldə etmişdi.Bu səbəbdən III məqaləmiz müştərək olaraq qələmə alınmışdı.Ümid edirik ki, oxucularımız üçün bu yazı da maraqlı olacaq).

Dünya tarix elminin son 200 ildə apardığı araşdırmalara görə, dövlətlərin adlarının yaranma tarixində ümumi, bütün xalqlar tərəfindən qəbul edilmiş standartlar mövcud olmamışdır.

Bir sıra dövlətlərin adlarının yaranma tarixi müxtəlif səbəblərə (etnik mənşə, görkəmli şəxsiyyətlər, yerləşmə məkanı, etnos adlarına müvafiq və s. ) istinadlanır.

Azərbaycanda qədim çağlardan başlayaraq kiçik-böyük dövlətlər yaranıb dağılmış, bölgə bəylikləri şəklində daha böyük siyasi qurumların tərkibinə daxil olmuşlar.

Yazılı qaynaqlar bunların yalnız müəyyən qismindən bəhs edir.

Azərbaycanda görünən Subar, Aratta, Qut, Turuk, Mana, Saqa-Qəmər, Mada, Atropatena və Alban-Aran kimi dövlətlərlə yanaşı, vaxtaşırı türk boylarının çoxlu siyasi qurumları ortaya çıxmışdır.¹ Bu dövlət və dövlət qurumlarının bəzi atributları barədə elmdə bəzi ciddi araşdırmalar var. Yerləşdikləri coğrafiya vaxtaşırı dəyişdirilməsinə və yaxud da müəyyən tarixi, obyektiv və təbiət hadisələrinə görə, işğallara və işğal etdikləri ərazilər hesabına kiçilən və ya böyüyən sərhədlər çərçivəsində cürbəcür xalqlar yaşasa da, əsas qurucu tayfa və tayfa birlikləri, etnoslar türklər olmuşlar.

İbtidai icma quruluşundan bu gunkü müstəqil Azərbaycan Respublikasına qədər çoxəsrlik inkişaf yolu keçmiş, beş min ildən çox dövlətçilik tarixi olan Azərbaycan sikkə zərbinin qədim tarixi və geniş coğrafiyasına malik olmaqla yanaşı, həm də bu sənətin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə fərqlənmişdir.

Qədim Azərbaycanda sikkənin sələfləri - əmtəə pullar haqqında tədqiqatlardan məlum olur ki, VIII – VII minilliklərin neolit inqilabı, daha sonra isə eneolit (VI –V minilliklər) dövründə Azərbaycan ərazisində tayfalararası mübadilədə həm təbiət məhsulları (duz, balıq, ov əti, xəz, meyvə və s. ), həm də əmək alətləri,dulus məmulatları,bəzək əşyaları, silah, maldarlıq və əkinçilik məhsulları iştirak etmişlər (şəkil 1).²

Xəz dərilər Şəkil 1.

E. ə. II – I minilliklərin ayrıcında azərbaycanlıların tuncla tanışlığı istehsal qüvvələrinin inkişafına səbəb olaraq xarici əlaqələrdə əmtəə mübadiləsinin genişlənməsinə səbəb oldu.

Qeyd edilən dövrdə Asiya, Avropa və Afrikada yayılmış dəniz balıqqulaqcıqları - “kauri”lərin Azərbaycanda e. ə. II minilliyə aid torpaq qəbirlərdə, çoxsaylı tunc bilərziklərin (orta çəkisi 8,2 q) isə eramızın əvvəllərinə aid Mingəçevir qəbirlərində aşkarlanması bunların ilk metal pul funksiyasını yerinə yetirdiyini söyləməyə əsas verir (şəkil 2; 3).