TeşBİH (benzetme)
Yüklə 106,97 Kb.
|
|
SÖZ SANATLARI TEŞBİH (BENZETME) Anlama güç katmak için, aralarında gerçek yada mecaz, çeşitli yönlerden ilgi, benzerlik bulunan en az iki varlıktan zayıf olanı nitelik bakımından güçlü olana benzetme sanatıdır. Şair, kendisini etkileyen bir olay veya varlık karşısında heyecanlanır, bu heyecanını daha kuvvetli ve tesirli anlatabilmek için, o ruh hâlini okuyucuda daha iyi canlandırabilecek benzetmeler yapma yoluna gider ve bunun sonucunda da teşbîh sanatı meydana gelmiş olur. Teşbîh sanatında en az iki, en fazla dört öge bulunur ve yapılan teşbîh bu ögelerin bulunup bulunmamalarına göre bazı isimler alır. Bu dört benzetme ögesi (erkân-ı teşbîh, teşbîhin rükunları, ögeleri) şunlardır : 1- Benzeyen (müşebbeh, teşbîh edilen, benzetilen) : Birbirine benzetilen şeylerden nitelik bakımından güçsüz olanıdır. 2- Kendisine Benzetilen (Müşebbehünbih, kendisine teşbîh edilen, benzetmelik) : Birbirlerine benzetilen şeylerden nitelik bakımından daha üstün ve güçlü olanıdır. 3- Benzetme Yönü (Vech-i Şebeh) : benzeyen ve kendisine benzetilen arasındaki ortak noktadır. Zaten benzetme bu ortak noktayı belirtmek için yapılır. (Ancak bu ortak nokta her zaman vurgulanarak zikredilmeyebilir.) 4- Benzetme Edatı (Edat-ı Teşbîh) : Benzeyen ve kendisine benzetilen arasında benzetme ilgisi kuran kelime veya ektir. Teşbîhte genellikle şu kelime yada ekler benzetme edatı olarak kullanılır : Âdetâ, andırır, benzer, bigi, çü, çün, gibi, gûnâ, gûne, gûyâ, gûyiyâ, kimi, mânend, meger ki, misal, misillü, misl, nitekü, nitekim, sanki, sıfat (gül- sıfat), tek, tıpkı, -asâ, -vâr, -veş vb. Aşağıdaki örnekte benzetme ögelerini topluca görebilmekteyiz. Durmuş zaman gibiydi geçmeyen zaman. Yahyâ Kemâl 1- Benzeyen (benzetilen, müşebbeh) : zaman 2- Kendisine benzetilen (mişebbehünbih) : durmuş saat 3- Benzetme yönü (Vech-i şebeh) : durup geçmemek, ilerlememek, durmuş 4- Benzetme edatı (edat-ı teşbîh) : gibiydi zaman durmuş saat durup geçmemek, ilerlememek, durmuşgibiydi Bu örnekte geçmeyen zaman durmuş bir saate benzetilmektedir. Bu mısrada kullanılan kelimelerin tamamı gerçek anlamlarında kullanılmıştır. Bununla birlikte “durup geçmeyen zaman” gerçekten durmuş bir saat değildir. Mecâzî bir benzerlik söz konusudur. Yani kelimeler gerçek anlamlarında kullanıldıkları halde meydan getirdikleri anlam bütünlüğü mecâzî bir yapı kazanır. Bu örnekte, şair kendi ruh sıkıntısından doğan zamanın bir türlü geçmeyişini, durmuş bir saate benzeterek okuyucu üzerindeki etkiyi arttırmaya çalışmıştır. TEŞBÎH ÇEŞİTLERİ : Benzetme ögelerinden (erkân-ı teşbîhten) birisinin yada birkaçının kullanılıp kullanılmamaları açısından yaygın tarife göre dört türlü teşbîhten söz etmek mümkündür. 1- Mufassal Teşbîh (Teşbîh-i Mufassal, tafsilatlı, ayrıntılı teşbîh) : Benzetme ögelerinin tümünün bulunduğu teşbîhe mufassal teşbîh denir. Benzetme ögelerinin tümünün bulunduğu teşbîhe mufassal teşbîh denir. Ali aslan gibi cesurdur. 1- Benzeyen-benzetilen : Ali 2- Kendisine benzetilen : aslan 3- Benzetme yönü : cesaret 4- Benzetme edatı : gibi Ali aslan cesaret gibi Meltem’ in gözleri deniz rengi gibi masmavidir. 1- Benzeyen : Meltem’ in gözleri 2- Kendisine benzetilen : deniz rengi 3- Benzetme yönü : masmavilik 4- Benzetme edatı : gibi Bir güzel yırtıcı kuş gözleri gördüm, baktım Som mücevher gibi kan kırmızı tırnaklarına Yahyâ Kemâl 1- Benzeyen : tırnaklar 2- Kendisine benzetilen : som mücevher 3- Benzetme yönü : kırmızılık, kırmızı renkte oluş 4- Benzetme edatı : gibi , 2- Muhtasar Teşbîh (Teşbîh-i muhtasar, kısaltılmış, ayrıntısız teşbîh) : Teşbîhin ögelerinden (erkân-ı teşbîhten) benzetme yönü (vech-i şebeh) söylenilmeden yapılan teşbîhtir. Yani bu tür teşbîhlerde benzetme yönü bulunmaz. Ali aslan gibidir. 1- Benzeyen : Ali 2- Kendisine benzetilen : aslan 3- Benzetme yönü : - 4- Benzetme edatı : gibi Hizmetçiye gel der gibi Azrail’e gel der. Yahyâ Kemâl 1- Benzeyen : azrail 2- Kendisine benzetilen : hizmetçi 3- Benzetme yönü : - 4- Benzetme edatı : gibi Âb-gine içinde mey gibidir Leb-i la’lin hayâli dilde müdâm leb : dudak la’l : yakut müdâm : devamlı, sürekli,daima âb-gîne : billur, kristal; şişe, sürahi; kadeh; ayna, elmas; kılıç; gözyaşı; şarap mey : içki, şarap (Yâkuta benzer, yâkut renkli dudağının hayâli gönülde devamlı kadeh içindeki şarap-içki gibidir. / Yada : ey sevgili, senin yâkuta benzer dudağının hayâli gönlümde sürekli kadeh içindeki içki-şarap gibidir. / Senini dudağının hayâli hiç aklımdan, hatırımdan gitmiyor, çıkmıyor.) La’l (yâkut) : Kırmızı; kırmızı renkte bir taş. Şarap da kırmızı renktedir. Kadehin şekli de kalp şekline benzer şeklinde düşünülmüştür. Şarap da dudağa götürülerek içilir vs. Dudak-lal aynîleştiriliyor, özdeşleştiriliyor. Şairin dudağında tıpkı mey tadı, lezzeti veriyor ve onun gibi aklımı başımdan alıyor, sarhoş ediyor. 1- Benzeyen : Sevgilinin dudağının hayâli 2- Kendisine benzetilen : Kadeh içindeki şarap, mey 3- Benzetme yönü : Sarhoş etme, aklı baştan alma, kırmızılık 4- Benzetme edatı : gibi 3- Müekked Teşbîh (Teşnîh-i müekked, te’kid edilmiş, eksiltilmiş) : Benzetme edatı bulunmayan teşbîh türüne denir. Benzetme edatı bulunmayan teşbîh türüne denir. Yalnız bu katta mümkün olur dâimî uçuş
1- Benzeyen : ruh 2- Kendisine benzetilen : çelik kanatlı kuş 3- Benzetme yönü : uçma, uçuş (ruhun da uçar gibi göğe yükseldiği fikri) 4- Benzetme edatı : - Sürekli sevgiyi duydukça anne topraktan 1- Benzeyen : toprak
4- Beliğ (güzel, uz) Teşbîh (Teşbih-i Beliğ) : Sadece benzeyen ve kendisine benzetilen ögeleriyle yapılan teşbîh türü olup teşbihin en makbul çeşididir. Som gümüşten sular üstünde giderken ileri
1- Benzeyen : sular 2- Kendisine benzetilen : som gümüş 3- Benzetme yönü : - 4- Benzetme edatı : - Fark etmez anne toprak ölüm mâceramızı Yahyâ Kemâl 1- Benzeyen : toprak 2- Kendisine benzetilen : anne 3- Benzetme yönü : - 4- Benzetme edatı : - Hulyâ tepeler, hayâl ağaçlar Yahyâ Kemâl 1- Benzeyen : tepeler, ağaçlar 2- Kendisine benzetilen : hulyâ, hayâl 3- Benzetme yönü : - 4- Benzetme edatı : - tepeler, ağaçlar hulyâ, hayâl - - Bu örnekte görüldüğü üzere birden fazla unsurun da birbirine benzetildiği olur. Hatta özellikle birden fazla unsur arasında yapılan edebî sanatlar vardır.
Teşbihin ana öğelerinden sadece kendisine benzeyen ya da kendisine benzetilenle yapılan teşbihe istiare denir.Kendisine benzetilenle yapılana "açık istiare" kendisine benzeyenle yapılana "kapalı istiare" denir.
İstiare Açık İstiare Kapalı İstiare Benzeyen-Yok Benzeyen-Var Benzetilen-Var Benzetilen-Yok
*Bir ihlal uğruna Rab ne güneşler batırıyor. K.Benzetilen *Uludağ etekleri al ipekten bu akşam. *Kara dutum,çatal karam,çingenem Nar tanem,nur tanem,bir tanem *Varsın rüzgar bahçelerde gezsin *Ay zeytin ağaçlarından yere damlıyordu. MECAZ VE MECÂZ-I MÜRSEL Mecaz kelimesi sözlükte gelip gidilen, geçilen yol; geçilmesine izin (cevaz) verilen sınır ve gerçeğin zıddı anlamlarındadır. Bir edebî terim olarak ise mecaz, bir kelimenin gerçek anlamlarında kullanılmayıp, benzetme maksadı yada bir şeyle benzetme ilgisinin başka? anlamlarda kullanılmasıdır. Kelimelerin mecâzî anlamlarında kullanılmaları duygu ve hayali şahlandır, sözün etkisini arttır. Mecaz kullanımı sayesinde bir konunun daha iyi kavranması yada kavratılması sağlanır. Mecaz, başlı başına bir edebî sanat olmaktan ziyade, teşbîh, istiâre, kinâye, mecâz-ı mürsel vb. gibi değer bazı sanatların ortaya çıkmasına yardımcı olur. Bir diğer ifadeyle bu tür sanatlarda mecâzî anlamda kullanılmış bir kelime olacağından burada ağırlıklı olarak vurgulanan, tespit edilen sanata ilaveten mecaz sanatı da vardır. Bir babanın oğluna “aslanım” demesinde istiâre sanatı vardır. Zira iki unsur arasında bir benzetme ilgisi (ilişkisi) ve maksadı vardır ve bu unsurlardan sadece biri mevcuttur. Ayrıca mevcut olan unsur (aslan-kendisine benzetilen) mecâzî anlamda kullanılmıştır, geçek anlamda kullanılmalarına imkân yoktur. Burada mecâzî anlamda kullanılan “aslan” kelimesi ile yerine kullanıldığı “oğul” arasında bir benzetme ilgisi ve maksadı vardır. Eğer bir kelime mecâzî anlamda kullanılmış ve bu kullanımda yerine kullanıldığı kelime ile arasında bir benzetme, benzerlik ilgisi, ilişkisi yada maksadı varsa orada gerçek mecaz sanatı var demektir. Bu tip mecazlar sadece mecaz diye de anılırlar ve mecaz-ı mürselden farklıdırlar. Mehtâp her gece yeri, semâları dolaştı; gümüşlerini manzaralar üstüne döktü. Burada gerçek mecaz sanatı vardır zira; 1. Gümüş kelimesi gerçek anlamının dışında mecâzî anlamda kullanılmıştır. Buradaki gümüşleri ile ayın parlak hâlinden saçılan ışıklar kastedilmiştir.
1- Benzeyen : mehtabın saçılan ışıkları (yok) 2- Kendisine benzetilen : gümüşler (var) Mecazı (gerçek mecazı), mecaz-ı mürselden ayırmada dikkat edeceğimiz en önemli husus bu benzetme ilgi ve maksadını tespit etmektir. Şayet böyle bir ilgi ve maksat var ise orada istiâre sanatı vardır ve bu sanatın olduğu yerde ise mecaz-ı mürselin olması imkânsızdır. TEŞHİS (KİŞİLEŞTİRME) SANATI Cansız varlıklarla ve insan dışındaki canlılara insan özellikleri vermeye teşhis sanatı denir. *Onun ölümüne gök yüzü ağladı. *İçmiş gibi geceyi bir yudumda, Göğün mağrur bakışlı bulutları. *Ay suda bestelerken en güzel şarkısını Küreklerim de suya en derin şiiri yazdı. «1» «
İNTAK (KONUŞTURMA) SANATI Cansız varlıkların ve insan dışındaki canlıları şahsiyet kazandırıp onları konuşturmaya intak denir. *Mor menekşe:’’Bana dokunma;’’diye bağırdı. *Minik kuş:’’Anne beni rüyalar ülkesine götür.’’diye yalvarıyordu. *Sabahleyin kozasından bakan gelincikler sorar bu dünyaya
Not: İntak sanatının olduğu her yerde doğal olarak teşhis sanatı vardır. TEZAT SANATI Aralarındaki bir ilgiden dolayı aynı konu ile ilgili karşıt kavramları ya da özelliklerin bir arada kullanılmasıdır. *Ağlarım hatıra geldikçe gülüşlerimiz. *Gülmek ol goncaya münasiptir. Ağlamak bu dil-i hazine gerek. *Neden böyle düşman görünürsünüz. Yıllar yılı dost bildiğim aynalar. *Bende gördüm güneşin doğarken battığını MÜBALAĞA (ABARTMA) SANATI Bir varlığın, olayın ya da durumun olduğundan büyük ya da küçük gösterilmesine mübalağa denir. *Alem sele gitti gözlerimin yaşından. *Ölüm indirmede gökler,ölü püskürtme de yer O ne müthiş tipidir;savurur enkaz-ı beşer. *Aramazdık gece mehtabı yüzün parlarken Bir uzak yıldıza benzedi güneş sen varken. HÜSN-İ TALİL SANATI Bir olgunun gerçek nedeni bilindiği halde onu başka bir nedenden oluyormuş gibi gösterme sanatıdır.Gerçek sebep inkar edilerek yerine heyecan verecek bir neden gösterilir.Gösterilen neden güzel olmalıdır. *Ateşten kızaran bir gül ararda Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi *Hak-i payine yetem der ömürlerdir muttasıl Başını taştan taşa urup gezer avare su. *O kadar çaldı ki yürekten
Nükte yapmak için iki anlamı bulunan bir sözcüğün uzak anlamını kastederek kullanma sanatıdır. *Bir buse mi bir gül mü dedi gönlüm
*Sordum nigara dediler ahbab Semt-i vefa’da doğru yoldadır. *Bize Tahir efendi kelp demiş İltifatı bu sözde zahirdir Maliki mezhebim benim zira İtikadımca kelp Tahir’dir TECAHÜL-İ ARİF SANATI Bir nükte yapmak için bildiği bir şeyi bilmezlikten gelmeye tecahül-i arif denir. *Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
*Geç fark ettim taşın sert olduğunu Su insanı boğar,ateş yakarmış. *Göz gördü,Gönül sevdi seni yüzüm mahım Kurbanın olam varmı benim bunda günahım. TELMİH SANATI Bir mısrada veya cümlede geçmişte yaşanmış olan,herkesçe bilinen bir olayı veya şahsı hatırlatmaya telmih denir. *Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhidi
*Aşk-ı sadık menem Mecnun’un adı var. KİNAYE SANATI Bir kelimeyi veya sözcük grubunu hem gerçek hem de mecaz anlama gelecek şekilde kullanmaya kinaye denir.Kinaye de mecaz anlam kastedilir. *Kötü gününde elinden tuttu. *Şu karşıma göğüs geren Taş bağırlı dağlar mısın? *Ali gözü açık bir çocuktur. TARİZ (İRONİ) SANATI Birini küçük düşürmek ve onunla alay etmek amacıyla sözün ya da kavramın gerçek ve mecaz anlamı dışında büsbütün tersini kastetmektedir. *Düşük alan bir öğrenciye:’’Allah nazardan korusun,bu ne büyük başarı.’’demek gibi. *Bize kafir demiş müfti efendi. Tutalım ben ona diyem müselman Varıldıkta yarın rüz-ı mahşerde İkimiz de çıkarız anda yalan TENASÜP SANATI Anlam bakımından aralarında ilgi bulunan iki veya daha fazla kelimenin bir arada (beyit-mısra- dörtlük) kullanılmasına denir. *Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib *Nedir bu zulüm,bu haksızlık,bu işkence...? LEFF-Ü NEŞİR (TOPLAYIP DAĞITMA) SANATI Birinci mısrada toplanan en az iki kavramın ikinci mısrada bir benzerinin söylenmesine denir. *Gönlümde ateştin,gözümde yaştın
*Biz denizde kaptan,ovada çiftçi,şehirde esnaf olan, Biz gemi yürüten,tarla süren,alış-veriş yapan. CİNAS SANATI Mısra sonlarında sesteş sözcüklerle yapılan uyaklara cinas sanatı denir. *Kısmetindir gezdiren yer yer seni
*Bu ne güzel bir gül Hiç ağlama hep gül. Yazılış ve söylenişleri -telaffuzları- aynı yada benzer fakat anlamları farklı olan iki kelimeyi şiirde bir arada kullanmak sanatıdır. Cinaslı kelimelerin bir ibârede (mırsa, beyit) kullanılmasına tecnîs denir. Cinas başarılı kullanıldığı takdirde güzel bir fikir oyunudur. ( Bu sanat kadîm edebiyatçılar tarafından neredeyse harfe kadar indirgenerek pek çok çeşitlere ayrılmıştır. Biz dersin çerçevesi gereği fazla detaya girmeyerek bu sanatı da ana hatları ile göreceğiz. Bu açıdan baktığımızda cinas şu gruplara ayrılır.) A- Tam Cinas (Cinas-ı tam, Tecnîs-i tam) : Cinas yapılan kelimelerin dört yönden -ki buna vücûh-ı erbaa denir- uygun, aynı olması gerekir. 1- Cinası meydana getiren kelimelerin harflerinin, 2- Harflerin sıralarının, 3- Bu harflerin sayılarının, 4- Bu harflerin ve harekelerinin aynı, uygun olması gerekir. Niçin kondun a bülbül Kapıdaki asmaya Be yârimden vazgeçmem Götürseler asmaya Görüldüğü üzere hem yazılış, hem okunuş, hem harf sırası, hem sayı ve hem de hareke bu iki kelimede aynı. Tam cinas; basit ve mürekkep (birleşik, karışık iki yada daha çok şeyden oluşmuş) olmak üzere ikiye ayrılır. a- Basit Cinas : Bu tür cinaslar tek bir kelime ile yapılan cinaslardır. (Yani cinası oluşturan her iki kelime de tek bir parçadan oluşur. Yoksa sadece bir kelime ile cinas olmaz- en az iki kelime lazımdır.) Bu tür cinaslar tek bir kelime ile yapılan cinaslardır. (Yani cinası oluşturan her iki kelime de tek bir parçadan oluşur. Yoksa sadece bir kelime ile cinas olmaz- en az iki kelime lazımdır.) Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç Yahya Kemâl Geç : zaman bakımından Geç : Geçmek fiilinden Eyleme vaktini zâyî deme kış yaz oku yaz Sünbülzâde Vehbî Yaz : mevsim Yaz : yazmak fiili b- Mürekkep (Bileşik, birleşik Cinas) : Cinaslı kelimelerden birisi iki kelimeden oluşmuşsa, bu tür bu tür tam cinaslara mürekkep cinas denir. Cinaslı kelimelerden birisi iki kelimeden oluşmuşsa, bu tür bu tür tam cinaslara mürekkep cinas denir. Ey kimsesizler, el veriniz kimsesizlere Onlardır ancak el verecek kimse sizlere Yahya Kemâl Zülfü sünbül haddi gül cânâneden düştüm cüdâ Kimse bilmez âh bir kim cânâ neden düştüm cüdâ Bir evde dü zen olsa düzen olmaz o evde Keçecizâde Fuat Paşa B- Yarı Cinas (Cinâs-ı gayr-ı tam) : Cinaslı kelimeler arasında tam cinasta belirttiğimiz dört yönden (vücûh-ı erbaa) herhangi bir uygunluk yok ise (harflerin yazılışının, sıralanışının, okunuşunun vs. aynı olması hususu) bu durumlarda yarı cinas meydana gelir ve vücûh-ı erbaadan her birinin olmayışına göre de adlar alır, gruplara ayrılır. 1- Lâhik Cinas : Cinası oluşturan kelimelerde sadece bir harf bakımından uyumsuzluk-uygunsuzluk bulunan cinas türüdür. Cinası oluşturan kelimelerde sadece bir harf bakımından uyumsuzluk-uygunsuzluk bulunan cinas türüdür. Sebâtı yok bu âlemin ana kim itimâd eder Ferah gelir terah gider terah gelir ferah gider Terah : gam, keder, tasa 2- Noksan Cinas (Cinâs-ı Nâkıs) : Cinas yapılan kelimelerde harflerin sayıları bakımından uyumsuzluk var ise noksan cinas meydana gelir. Bu tür cinaslar da harfin kelimenin başında, ortasında ve sonunda bulunmasına göre ayrı ayrı adlar alır. Biz genel bir iki örnek vereceğiz. Cinas yapılan kelimelerde harflerin sayıları bakımından uyumsuzluk var ise noksan cinas meydana gelir. Bu tür cinaslar da harfin kelimenin başında, ortasında ve sonunda bulunmasına göre ayrı ayrı adlar alır. Biz genel bir iki örnek vereceğiz. Hâkimdi yerde ufka kadar uhrevî vakar
Âni bir üzüntüyle rüyâdan uyandım Tekrar o alev gömleği giymiş gibi yandım Yahya Kemâl 3- Muharref Cinas (Bozulmuş, Tahrif Olunmuş) : Eski harflerde Aynı şekilde yazılan fakat okunuşu (harekelenişi) uymayan, aynı olmayan kelimelerle yapılan cinas türüdür. Eski harflerde Aynı şekilde yazılan fakat okunuşu (harekelenişi) uymayan, aynı olmayan kelimelerle yapılan cinas türüdür. Vasf-ı verd-i rûyun olmuştur bana vird-i zebân (Gül yüzünü anlatmak benim dilimde dua olmuştur). Verd : gül Vird : dua 4- Mükerrer Cinas (Cinâs-ı Mükerrer, Cinâs-ı Müzdeviç ): Tekrar edilen cinas anlamındadır. Bir kelimenin son hecelerini taşıyan başka bir kelimeyi oan cinas olacak şekilde kullanmaktır. Vâiz nihânî çekmiş o hînâ-geri geri Eyler gelüp dükâna büt-i berberî berî Çıksa ne dem kabâ-yı hevâ-gün ile o mâh Pür-nûr eder bu kubbe-i nîlüferi feri Şeyh Gâlip Vezin : Mefûlü/Fâilâtü/Mefâîlü/Fâilü Hînâ-ger : şarkı söyleyen, hânende, sâzende Nihânî : gizli, gizlice Dükân : dükkan Berî : uzak, Kabâ : elbise, kaftan Hevâ-gün : hava, gökyüzü renkli ; hevâ : arzu, istek Dem : zaman, vakit Fer : ışık Mefûlü/Fâilâtü/Mefâîlü/FâilüHînâ-ger : şarkı söyleyen, hânende, sâzendeNihânî : gizli, gizliceDükân : dükkanBerî : uzak,Kabâ : elbise, kaftanHevâ-gün : hava, gökyüzü renkli ; hevâ : arzu, istekDem : zaman, vakitFer : ışık SECİ Düz yazıda,kelimelerin kafiyeli olacak şekilde sıralanmasına denir * "Hisarad Türk’ün kuvveti,Küçüksu’da neşesi,Kağıthane’de zevk ve şevki,Eyüp’te manevi yazı surlarda atılışı,hava gibi tenefüs edilir,o kadar barizdir."
Mısra veya beyitte ahenk oluşturacak şekilde aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasına denir. *Dest busı arzusuyla ger ölürsem dostlar
Bir zekâ buluşu olan akis sanatı, bir mısraın ya da mısradaki kelimelerin yerlerini değiştirerek -tersinden okuyarak- aynı mânâyı veren ve birincisinin yansımasından ibaret olan yeni bir mısra yapmaktır. Zihinde cinasla aynı tesiri yapan bu sanat, güzel düzenlendiği takdirde sözün anlamını kuvvetlendirir. Bu sanat kelimelerin dizilişine göre ikiye ayrılır. a- Tam Akis (Aks-i Tam) : Mısra ve cümledeki söz sırasını bir öncekinin tam tersi olarak düzenlemektir. Şair Nazîm’e ait aşağıdaki beyitler bu sanata güzel bir örnektir. Dîdem ruhunu gözler / gözler ruhunu dîdem Kıblem alalı kaşın / kaşın olalı kıblem Cennet gibidir rûyun / rûyun cennet gibidir Âdem doymaz sana / sana doymaz Âdem ( Yedi beyitlik bir gazeldir ve tamamı böyledir.) b- Noksan Akis (Aks-i Nâkıs) : Akis sanatı yapılırken kelimelerin sırası değiştirildiği veya bazı ekleme ve çıkarmalar yapıldığı takdirde noksan akis meydana gelir. Cihânda âdem olan bî-gam olmaz
Eskiden vardım ben, şimdi hiçim ben Şimdi bir hiçim ben, eskiden vardım Lütfi Bey AKROSTİŞ SANATI Mısraların baş harflerinin birleşmesi sonucu anlamlı bir kelime veya isim çıkacak şekilde şiir yazmaktır. Divân edebiyatında teşvi, istihracub adlarıyla anılır. Eski Yunan ve Latin edebiyatlarında da vardır. Nasıl ağlar hazan erince yapraklar İntizar ile bî-mecâl sararıp düşerken Hayâli kaplar ufku geçen yazın Artık sâde hâtırası kalacaktır Leylâklarda müteessir solan ÎHÂM (Îyhâm) İki ya da ikiden fazla anlamı olan bir kelimeyi bir mısra ya da beyit içinde bütün anlamlarını kastederek kullanma sanatıdır. Ancak bu yaparken beytin genel anlamıyla, kelimenin çeşitli anlamları arasında yakın bir ilgi kurmak gerekir. Îhâmın kelime anlamı vehme, şüpheye, kuruntuya, tereddüde düşürmektir. Yani şair kelimeyi öyle kullanır ki okuyucu o kelimenin bütün anlamlarıyla şiiri anlayabilir, anlamlandırabilir. Dolayısıyla; okuyan, şair bu kelimeyi acaba hangi anlamda kullandı diye tereddütte kalabilir yada her okuyucu o kelimeyi (îhâm yapılan kelimeyi) şairin kendi anladığı anlamda kullandığını vehmeder, düşünür. Her gelen rind kanar zevke bu mecliste Kemâl Cânib-i rahmete son çektiği sâğarla döner Yahya Kemâl Sâğar : kadeh Beyitte geçen “kanar” kelimesinde îhâm sanatı vardır. Zira kelimenin aldanmak ve doymak, kanmak şeklinde iki anlamı vardır ve beyit bu iki anlamın hangisiyle açıklanırsa açıklansın anlamlı olur. “Kanar” kelimesini “aldanmak” anlamında alırsak beytin anlamı şu şekilde okur : “Kemâli, her gelen rind bu mecliste zevke aldanır ve rahmet tarafına, son çektiği kadehle döner.” “Kanar” kelimesini “kanmak ve doymak” anlamında aldığımızda ise beytin anlamı şu şekilde olur : “Kemâl, her gelen rind bu mecliste zevke doyar, kanar (ve) rahmet canibine son çektiği kadehle döner.” Her ne dem lutf eyleyüp bezmi müşerref eylesen Ehl-i bezm ayağına yüz sürmeğe âmâdedir. Bu beyitte îhâm sanatı “ayak” kelimesi ile yapılmıştır. Ayak, hem bacağın “bilekten sonraki kısmı” hem de “kadeh” anlamındadır. Bu iki anlam da beytin genel anlamıyla uyumludur. Ayak kelimesini “bacağın bilekten sonraki kısmı” anlamında alırsak beytin anlamı şu şekilde olur : “(Ey sevgili) Ne zaman lutf edip içki meclisine şeref versen, oradakiler senin ayağını öperek saygı göstermek için (ayaklarına kapanmak için) (hazır) beklemektedirler.” (Kelimeyi bu anlamda aldığımızda hitap sâkiyedir. Zirâ ayak sâkiye ait bir organdır.) Ayak kelimesini “kadeh” anlamında aldığımızda ise beytin anlamı şu şekilde olur: “Ne zaman lutf edip içki meclisine şeref versen oradakiler senin getirdiğin kadehe ?? senin içinde bulunduğun kadehe yüzlerini sürmek için hazır beklemektedirler.” (burada kelime kadeh anlamında alındığı için hitap hem sakiye hem de kişileştirme (teşbîh) yoluyla şarabadır.) Taştîrimiz bu râyede az çok bahâ bulur
Bâkî : Şair Bâkî; sonsuz, ebedî taştîr : Besleme; bir başka şaire ait bir gazelin her beytinin arasına aynı vezin ve kafiye üçer mısra eklemek.
Îhâm sanatını, kendisi ile benzerlikler gösteren tevriye ve kinâye sanatları ile karıştırmamak gerekir. Îhâm sanatında kelimenin gerçek anlamları üzerinde durulur ve beyitte ikisi de anlamlıdır. Tevriye sanatında iki gerçek anlamlı ama uzak anlam kastedilir. Tevriye sanatı da îhâm sanatı gibi kelimenin iki gerçek anlamı üzerine kurulur ancak tevriyede kelimenin uzak, dolaylı anlamı kastedilir. Îhâmda ise anlamların ikisi de yakın anlamlıdır ve şiire, beyte uyar. Îhâmı kinâyeyle de karıştırmamak gerekir. Çünkü kinâyede kelimenin birkaç gerçek alamı değil, gerçek ve mecazlı anlamı bir arada kullanılır ve özellikle mecazlı anlamı kastedilir. Îhâm-ı Tenâsüb : Birkaç anlamı olan bir kelimenin dize yada beyit içinde kastedilmiş yada vehmedilmiş -ki buna diğer başka bir kelimeyle işaret vardır- söylenmemiş anlamıyla, öteki kimi kelimeler arasında anlam ilgisi kurmaktadır. Bu sanat adından ve tanımından da anlaşılacağı gibi îhâm ile tenâsüp sanatının birleşmesiyle olur.
Mihr solmazsın bana rahm eylemezsin bunca kim Sâye tek sevdâ-yı zülfün pây-mâl eyler beni Fuzûlî Beyitte “mihr” kelimesinin sevgi anlamı beytin genel anlamıyla ilgilidir. Zirâ sâye-i zülfün derken senin saçının gölgesi şeklinde sevgili muhataptır. Fakat “mihr”in bir de güneş anlamı vardır ve kastedilmemiştir. Sâye (gölge) sözcüğüyle de “mihr”in güneş anlamının ilgili olması îhâm-ı tenâsüb sanatını doğurur. Yüklə 106,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|