Toshkent-kimyo texnologiya

“TOSHKENT-KIMYO TEXNOLOGIYA “

Instituti

S3-20 Guruh talabasi

Ne’matova Zarina Latif qizi

KIMYO VA OZIQ-OVQAT SANOATI

Fani

Tayyorladi:Ne’matova Zarina

Tekshirdi:_________________

Azot hayotni davom ettirish uchun zarur bo’lgan element. Havodagi azotning o’simliklarda oqsilga aylanish jarayoni va tirik mavjudotlarga o’tishi tom ma’noda mo’jizadir.

Atom xossalari
Nomi, belgi, raqami ——————-→ Azot / Nitrogenium (N), 7
Atom massasi ——————-→ 14.00643 m.a.b. (g/mol)
Elektron konfiguratsiyasi ——————-→ [He] 2s2 2p3
Atom radiusi ——————-→ 75 pm
Kimyoviy xossalari
Kovalent radius ——————-→ 75 pm
Ion radiusi ——————-→ 13 (+5e) 171 (−3e) pm
Elektrmanfiyligi ——————-→ 3.04 (poling shkalasi bo‘yicha)
Oksidlanish darajasi ——————-→ 5, 4, 3, 2, 1, 0, −1, −2, −3
Ionlanish energiyasi ——————-→ 1401,5 kJ/mol; (14.53 eV)
Oddiy moddaning termodinamik xususiyatlari
Termodinamik faza ——————-→ Gaz
Zichlik ( n.sh. da ) ——————-→1.8730,808 (-195,8 °C) g / sm³
Erish harorati ——————-→ 63,29 K (−209,86 °C)
Qaynatish harorati ——————-→ 77,4 K (−195,75 °C)
Solishtirma erish issiqligi ——————-→(N2) 0,720 kJ/mol;
Solishtirma buglanish issiqligi ——————-→ (N2) 5,57 kJ/mol;
Molyar issiqlikgi ——————-→ 29,125 kJ/(K∙mol);
Molyar hajmi ——————-→17.3 mol/sm3;
Oddiy moddaning kristall panjarasi
Panjara tuzilishi ——————-→ Kubik
Panjara parametrlari ——————-→ 5,661 Å
Boshqa xususiyatlar
Issiqlik o’tkazuvchanligi ——————-→(300 K) 0,026 Vt / (m · K)
Azot atmosferada eng ko’p uchraydigan elementlardan biridir. Tirik jonzotning yashashi uchun azot kerak. Azotning boshqa nomi; Lotin «nitrum» – bu «azot», yunoncha «nitron» ( tabiiy soda ) so’zidan kelib chiqqan. Azot tabiatdagi eng yaxshi ma’lum bo’lgan sovutish suyuqligi. Azot sikli – azotning havodan tirik mavjudotlarning DNKsigacha bo’lgan qisimlarda uchratish mumkin. Inson hayoti uchun kislorod va suv kabi muhim bo’lgan azot bir vaqtning o’zida o’simliklarda oqsilga aylanadigan noyob gazdir.

Azotning tarixi

Azot – bu 1770-yillarda kashf etilgan gaz. Ammo o’rta asrlarda azot kislotasi, oltinni eritishi mumkin bo’lgan azot birikmasi ma’lum bo’lgan. O’sha paytda azotli birikmalar qishloq xo’jaligi maqsadlarida va kimyoviy xom ashyo uchun o’g’it sifatida ishlatilgan. Azot 18-asrda ilmiy yozuvlarda qayd etilgan.

Shotlandiyalik kimyogar Deniel Rezerford 1772 yilda Edinburr universitetida o’qiyotganda azotni ajratib olgan birinchi kimyogar sifatida qayd etilgan. XVII asrning 70-yillarida tadqiqot olib borgan ba’zi kimyogarlar (masalan, Shelle, Kavendish va Priestley) azot bo’yicha ham ba’zi tadqiqotlar o’tkazdilar. 1774 yilda Pristli havoning havoning yonmaydigan qismida ekanligini aniqladi va simob oksidini qizdirib azot oldi. Kavendish azotning xossalari haqida keng tadqiqotlar olib borgan.

Rezerford azotni kashf etganida, unga «zararli havo» va «doimiy havo» deb nom bergan. Hozir ham ishlatilayotgan ushbu nomni birinchi bo’lib frantsuz kimyogari Antuan-Loran de Lavuazye bergan. Lavoazye yunoncha «jonsiz» ma’nosini anglatuvchi «azotos» so’zidan olingan «azote» so’zini ishlatgan. Frantsuz kimyogari Jan Antuan Shaptal 1790 yilda yunoncha «nitron» va «gen» so’zlari birikmasidan foydalangan holda ushbu gazga «nitrongen» deb nom bergan.

Kimyoviy xossalari

Azot – «N» kimyoviy belgisiga ega bo’lgan metallmas element. Erkin azot ikki atomli molekula sifatida mavjud bo’lganligi sababli u «N2» sifatida kimyoviy ma’noga ega. «N2» belgisi kimyoviy reaktsiya tenglamalarida qo’llaniladi. Uning atom raqami 7, atom og’irligi 14.0067. Qaynatish harorati -196 °C, erish harorati -210 °C. Elektrmanfiylig qiymati 3.04 ga teng.

Azot ko’plab elementlar bilan birikmalar hosil qiladi. Muhim birikmalar; siyanid, nitrat kislota, aminokislota, ammiak. Rangsiz, mazasiz, hidsiz va inert gaz bo’lgan azot uch karrali kovalent bog’lanishlarga ega. Azotning eng muhim manbai havo. Suyuq yoki gaz holatida havoni distillash yoki teskari osmos usullari bilan olinadi. Sof azot natriy kislota yoki ammoniy dixromatning parchalanishi natijasida olinadi. Faol metallar havo azoti bilan nitridlar hosil qiladi.

Muhim inertligi tufayli azot normal sharoitda faqat litiy bilan reaksiyaga kirishadi:
N2 + 6 Li → 2 Li3N

Qizdirilganda u boshqa ba’zi metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishib, nitritlarni hosil qiladi:

N2 + 3 Mg → Mg3N2

N2 + 2 B → 2 BN

Elektr zaryadida u kislorod bilan reaksiyaga kirib, azot oksidi (II) NO hosil qiladi:

N2 + O2 → 2 NO

Azot olinganida uning tarkibida ikkita barqaror izotop mavjud. Ushbu izotoplardan N14 – 99,635 foiz, N15 – 0,365 foiz. Uning to’rtta radioaktiv izotopi mavjud. Bular; N12, N13, N16 va N17.

Molekulyar azot suyuq azotni isitish yo’li bilan bug’lanishi natijasida olinadi. U bakteriyalar kabi tirik organizmlar tomonidan foydali birikmalarga aylanadi va atmosferada reaktiv emas. Elementar azot – oz ta’sirga ega bo’lgan inert gaz. Boshqacha qilib aytganda, u normal sharoitda boshqa elementlar bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Olinishi
Ammiakli nitritning parchalanishI

Laboratoriyalarda uni ammoniy nitritning parchalanish reaktsiyasi bilan olish mumkin:

NH4NO2 → 2 H2O + N2

Reaksiya ekzotermik bo’lib, u 80 kkal (335 kJ) ajralib chiqishi bilan davom etadi, shuning uchun idish o’z vaqtida sovutilishi kerak (ammo reaktsiyani boshlash uchun ammoniy nitritni qizdirish kerak).

Azidlarning parchalanishi

Eng toza azotni metall azidlarni parchalash yo’li bilan olish mumkin:

2 NaN3 → 3 N2 + 2 Na

Havoni distillash

Sanoatdagi molekulyar azot suyuq havoni fraksiyonel distillash bilan olinadi.

Azot va uning birikmalari toksikologiyasi

Atmosferadagi azot inson va sutemizuvchilarga bevosita ta’sir etishi uchun juda inertdir. Biroq, bosimning oshishi bilan u behushlik , intoksikatsiya yoki bo’g’ishni keltirib chiqaradi (kislorod etishmasligi bilan); bosimning tez pasayishi bilan azot dekompressiya kasalligini keltirib chiqaradi.

Ko’pgina azotli birikmalar juda faol va ko’pincha toksikdir.

Ishlab chiqarishning boshlang’ich materialidir. Azot va uning birikmalari aviatsiyada ham qo’llaniladi. Samolyot shinalari yuqori haroratda yonish xavfini olish uchun bazot bilan puflanadi.

Molekulyar azotning foydalanish maydoni ham juda keng. U zanglamaydigan po’latda, qadoqlangan oziq-ovqat mahsulotlarini himoya qilishda, suyuq portlovchi moddalarda qopqoq sifatida va elektron komponentlar ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin.

Suyuq azot esa supero’tkazish xususiyati tufayli oziq-ovqat mahsulotlarini muzlashdan biologik va tibbiy namunalarni muzlatishgacha bo’lgan ko’plab sohalarda qo’llaniladi. Azot kompyuter uskunalarini sovutish uchun ham ishlatiladi. Suyuq azot to’satdan muzlashni ta’minlaganligi sababli, oziq-ovqat mahsulotlarining hujayra tuzilishi buzilmaydi. Shu sababli, oziq-ovqat mahsulotlarida suv yo’qotishining oldi olinadi, ozuqa moddalari va vitamin qiymatlari saqlanib qoladi. Sovutgichning muzlatish bo’limida saqlanadigan oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq vaqtdan keyin ham ularning ta’mini buzmasdan iste’mol qilish mumkin. Ba’zi bir bardoshli materiallar mo’rt va qayta ishlashni osonlashtirish uchun suyuq azot bilan muzlatilishi ham mumkin.
Birikmaga aylanib ketadigan hodisalar «fiksatsiya» deb nomlanadi. Bu biologik, fizik-kimyoviy va sun’iy fiksatsiya kabi uchta usulda uchraydi.

Biologik fiksatsiya; Bu tabiiy ravishda bakteriyalar orqali noorganik shaklda sodir bo’ladigan tlsikl.

Fizik-kimyoviy fiksatsiya yomg’ir, chaqmoq, chaqmoq va vulqon harakatlari kabi hodisalardan kelib chiqadigan transformatsiya deyiladi.

Sun’iy fiksatsiya sanoat tarkibida ishlab chiqarilgan azotli o’g’itlar orqali amalga oshiriladi. Biologik va sun’iy fiksatsiya azot aylanishining asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi.

Sog’liq uchun xavfi
NFPA 704 to’rt rangli olmos
Oddiy sharoitlarda azot toksik emas, ammo atmosfera bosimining ko’tarilishi bilan azot bilan zaharlanishni keltirib chiqarishi mumkin . Ko’pgina azotli birikmalar sog’liq uchun jiddiy xavf tug’diradi. Azot ikkinchi xavfli sinfga tegishli.