1. Agrosanoat majmuining mohiyati va tarkibi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining xususiyatlari. Oziq-ovqat sanoatining xom ashyo resurslari

Qishloq xoʻjaligi - moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlaridan biri. Dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari olish uchun ekinlar ekish va chorva mollarini koʻpaytirish bilan shugʻullanadi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari va xalq xoʻjaligining bir qancha tarmoqlarini xom ashyo bilan taʼminlaydi. Qishloq xoʻjaligi oʻsimlik va hayvon mahsulotlarini dastlabki qayta ishlashning turli tarmoqlarini ham oʻz ichiga oladi. Moddiy ishlab chiqarishning boshqa jami sohalaridan farq qilgan holda Qishloq xoʻjaligi juda katta maydonlarda va hududiy xilma xil sharoitlarda olib boriladi. Unda yer (asosiy ishlab chiqarish vositasi), yorugʻlik, issiqlik, suv va tirik organizmlar — oʻsimlik va hayvonlardan foydalaniladi. Qishloq xoʻjaligining ishlab chiqarish davri ish davri bilan mos tushmaydi. Qx.ning asosiy tarmoqlari — dehqonchilik va chorvachilik. Ular ham oʻz navbatida bir qadar kichikroq tarmoqlarga boʻlinadi (dehqonchilikda — dalachilik, sabzavotchilik, polizchilik, bogʻdorchilik, oʻrmon xoʻjaligi va boshqa; chorvachilikda — qoramolchilik, qoʻychilik, yilqichilik, choʻchqachilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik va boshqalar); Oʻz navbatida, dehqonchilik va chorvachilik tarmoklari ekiladigan ekinlar (gʻallachilik, sholikorlik, paxtachilik) va chorva mollari turlari (qoramol, qoʻy, ot, tuya) boʻyicha guruhlanadi.

Qishloq xoʻjaligi — inson xoʻjalik faoliyatining dastlabki turlaridan biri. Uning kelib chiqishi tosh davri oxiriga borib taqaladi. Bu davrda inson xoʻjalik va boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun yerni oddiy qurollar bilan ishlagan, baʼzi xayvonlarni xonakilashtira boshlagan. Asrlar davomida turli sharoitlar taʼsirila dehqonchilik tizimi oʻzgargan va takomillashgan; hayvonlarning foydali xususiyatlari parvarishlangan, koʻplab zotlari yetishtirilgan.

Jahon Qishloq xoʻjaligida dunyodagi iqtisodiy faol aholining 45,2% (1316,7 mln. kishi) band. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerlar 13387,0 mln. ga, jumladan, haydaladigan yerlar 1380,8 mln. ga, jami sugʻoriladigan yerlar 271,4 mln.ga (1998). 1999-yilda jahon Qishloq xoʻjaligida 583,6 mln.t bugʻdoy, 596,4 mln. t sholi, 600,4 mln. t makkajoʻxori, 130,0 mln. t arpa, 294,3 mln. t kartoshka, 444,6 mln. t mevalar, shu jumladan 60,6 mln. t uzum yetishtirildi. Chorvachilikda 225,9 mln. t goʻsht, 562,4 mln. t sut tayyorlandi. 1338,2 mln. bosh qoramol, 912,7 mln. choʻchqa, 1068,6 mln. qoʻy va 709,9 mln. bosh echki, 14139,0 mln. tovuq boqildi.

Oʻzbekistonda qishloq xoʻjaligi

2019-yilda qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining oʻsish sur’ati 2018-yilga nisbatan 102,5 foizni tashkil etdi. Umuman olganda, 2017–2019-yillarda qishloq xoʻjaligida yalpi mahsulot ishlab chiqarish 1,5 baravarga va aholi jon boshiga 1,4 baravarga (2019-yil narxlarida) oshdi. Shu bilan birga, oʻsimliklarni etishtirish 1,3 baravar, chorvachilik mahsulotlari 1,7 baravar oʻsdi^[1].

• 
  3.Oziq-ovqat sanoatining xom ashyo resurslari.
  
• 
  Dunyoning xar bir mamlakati o‘zining saloxiyati va imkoniyatlaridan kelib chiqqan xolda o‘z xalqini turli tuman xildagi va assortimentdagi oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqaradi va taʼminlaydi.O‘zbekistonda xam qadim-qadimdan zamon va makon talablaridan kelib chiqqan xolda oziq-ovqat maxsulotlari ishlab chiqarilgan xamda xalqimizga uning isteʼmoli uchun tuxfa qilingan.
  
• 
  Oziq-ovqat maxsulotlari xillari va asartimentlarini tayorlashda va isteʼmolga yo‘naltirishda asosiy xom-ashyo va resurslar bazasi qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan turli xil o‘simlik va xayvon xom-ashyolari va resurslari xisoblanadi.
  
• 
  Keyingi yillarda jaxonda shu qatori O‘zbekistonda xam oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarish va uning sifati va xavfsizligiga katta axamiyat berilmoqda.Bu borada dunyodagi nufuzli ilmiy-tadqiqot institutlarini labaratoriyalarida xamma oliy taʼlim tasarrufidagi kafedralarni professor-o‘qituvchilari tomonidan xar-xil yo‘nalishdagi ilmiy-tadqiqot ishlari bo‘yicha nazariy va amaliy ishlar bajarilmoqda. Olingan ijobiy natijalar xalq xo‘jaligida ishlab chiqarishga yo‘naltirilmoqda.
  
• 
  Oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishda foydalaniladigan o‘simlik (qishloq xo‘jaligi yerlarida yetishtirilgan yoki tabiatda o‘sadigan o‘simliklar va xayvonot organizmlaridan tayyorlangan xom-ashyo va resurslari xamda kimyoviy sintez orqali olingan o‘simlik xayvonot xom-ashyolaridan va minerallardan olinadigan kimyoviy moddalarni analoglari ( o‘xshashliklari ) xisoblanadi.
  
• 
  Bulardan tashqari oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlashda foydalaniladigan resurslarga suv xayvonlari , suv o‘tlari , mikroorganizmlar (achitqilar, mikroorganizmlar, fermentlar) foydalaniladi.
  
• 
  Oziq-ovqat maxsulotlari klassifikatsiyasi bo‘yicha quyidagi guruxlarga bo‘linadi va xalq xo‘jaligida maxsus talablar asosida ishlab chiqariladi.
  
• 
  1. Don, un, non, makaron maxsulotlari;
  
• 
  2. Meva va sabzavot maxsulotlari;
  
• 
  3. Qandolat maxsulotlari;
  
• 
  4. Maza beruvchi maxsulotlar;
  
• 
  5. Go‘sht va go‘sht maxsulotlari;
  
• 
  6. Baliq va baliq maxsulotlari;
  
• 
  7. Sut va sut maxsulotlari;
  
• 
  8. Oziq-ovqat yog‘lari;
  
• 
  9. Tuxum va tuxum maxsulotlari;
  
• 
  Bu maxsulotlarni tayyoorlashda qishloq xo‘jaliklarida yetishtirilgan xom-ashyo resurslariga, ularni tayyorlashga, saqlashga, jo‘natishga, qabul qilib olishga, kalibrlashga, joylashga, va boshqa talablarga qo‘yiladigan standart-normativ davlat tashkilotlari tomonidan reyestrga kiritilgan va tasdiqlangan xujjatlar bo‘yicha xom-ashyolarni sifati va xavfsizligini tasdiqlovchi muvofiqlik va sanitar-gigiyenik sertifikatlarni talablari bo‘yicha qabul qilinadi va ularni ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi.
  
• 
  Bu ishlarni bajarishda qishloq xo‘jalik universitetini va institutini tamomlagan shu soxaga ixtisoslashga oliy maʼlumotli agranom mutaxasislar maʼsul xisoblanadi.
  
• 
  Keyingi etap oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarish. Oziq-ovqat maxsulotlarini klasifikatsiya bo‘yicha ular asosan 9 guruxga bo‘lingan. Xar bir guruxga oid oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlash uchun shu soxani bitirgan injener mutaxasislar masʼul bo‘ladi. Soxa mutaxasislari shu yo‘nalishda bo‘ladigan texnologik ishlarni bajaruvchi asbob , uskuna va mexanizmlarni ishlash usullarini, texnik talablarini, sozlash, ulardan unumli foydalanish va tayyorlanadigan maxsulotlarni davlat tomonidan tasdiqlangan normativ-mexanik talablarga mosligini taʼminlash bo‘yicha ishlab chiqarilgan tovarga masʼul xisoblanadilar. Ular ishlab chiqarilgan tovarlarni sifati va xavfsizliktalablari bo‘yicha, saqlash va tashish davridagi uni joylash, (upakovka) , saqlash (xroneniya) va isteʼmolchiga yetkazib berishdagi talablarga maʼsul bo‘ladilar.
  
• 
  O‘zbekistonda bu soxa mutaxasislarni tayyorlovchi oliy dargox Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Buxoro kimyo-texnika instituti va Forg‘ona politexnika instituti “Oziq-ovqat maxsulotlari texnologiyasi”fakultetlari va kafedrasi. Lekin bu oliygoxlarda yuqorida keltirilgan klassifikatiyadagi mutaxasisliklarni faqat baʼzilari tayyorlanadi.(menimchya don, meva, o‘simlik moylari va ichimliklar bo‘yicha mutaxasislar tayyorlanadi, qolgan mutaxasisliklarni men yaxshi bilmayman!
  
• 
  Oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi tashkilotlar ularni isteʼmolchilarga yo‘llashlari ishlab chiqarilgan maxsulotlarni assortiment guruxlari va navlari bo‘yicha davlat tomonidan reyestrga kirgazilgan va tasdiqlangan normativ-texnik standart talablarga mosligi bo‘yicha labaratoriyalarida fizik-kimyoviy va organolentik tekshiruvlarini o‘tkazib, ularni sertifikatlarini taqdim etish lozim. O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarida xar bir isteʼmolchi xarid qilinayotgan tovarlarni sifati va xavfsizligi to‘g‘risidagi maʼlumotlarni bilishlari lozimligi O‘zbekiston Respublikasini “Isteʼmolchilarni xuquqlarni ximoya qilish “ Qonunida takidlanganidek xar bir isteʼmolchi sifatli tovarlar va maxsulotlar bilan taʼminlanishi zarur. Xar qanday tovarlar guruxlari bo‘yicha standart talablari asosida markirovkalanadi (ishlab chiqarilgan vaqti va saqlash muddati ), shartli belgilar, shtrix kodlar, ishlab chiqarilgan tashkilotni rekvizitlari tashish usullari, shartalari va ishlab chiqarilgan tashkilot isteʼmolchilar oldidagi majburiyatlari (brak yoki sifatsiz maxsulotni xarid qilganlarga summasi qaytariladi yoki tovarni almashtiriladi va hokazolar).
  
• 
  Oziq-ovqat tovarlari tovarshunosligi fanini nazariy va amaliy fan bo‘lgani uchun ijtimoiy, tabiiy, iqtisodiy, texnik fanlar bilan uzviy ravishda bog‘langan. Tovarlarni taxlil qilishda iqtisodiyot fani “tovar ishlab chiqarish”, “tovarni isteʼmol qiymati”, “tovarga bo‘lgan talab va taklif”, “savdoni xuquqiy va moliyaviy normalari xaqidagi normativ standart va qiymatni shakllanishi to‘g‘risidagi tushunchalarni ijtimoiy mag‘zini ochib beradi”. Oziq-ovqat tovarlarini isteʼmol qiymatiga baxo berishda matematika, kimyo, fizika, biologiya, meditsina, mikrobiologiya, texnik iqtisodiy axborotlar, kompyuter texnikasi va texnologiyasi, savdoda maxsulot sifatini kompleks boshqarish tizimini tashkil etish. Tovarlarni isteʼmol qiymatini o‘lchash mumkin, u baholanadi hamda davr va makon talablariga ko‘ra yangi texnika va texnologiyalarni bunyod etishiga ko‘ra doimo yangilanib, rivojlanib boradi hamda yuqori darajali isteʼmol qiymatga ega bo‘lgan xolda ishlab chiqariladi.
  
• 
  Oziq-ovqat tovalari tovarshunosligi fani va uning nazariy va amaliy xususiyatlari tovarlarni isteʼmol xususiyatlarni o‘rganish, uni sifati va bahosini belgilovchi omillarni yaʼni xom-ashyo, standartlari va sertifikatlari, tayyorlash texnologiyasi, tovarlar klassifikatsiyasi, turi, navi, upakovkasi, tovar rekvezitlari, ishlab chiqarilgan va saqlash muddati, ishlab chiqarilgan tashkilotni adresi, telefoni ko‘rsatilishi lozim.
  
• 
  Tovar ishlab chiqarishga sarflanadigan ishchi kuchi qiymati xar bir tovarning normal sharoitda sifatli tovar ishlab chiqarish uchun lozim bo‘lgan ish vaqti bilan bellilanadi. Ishlab chiqarilgan tovarni sifati uni isteʼmol qiymatini belgilaydi. Maxsulotning isteʼmol qiymati ishlab chiqarilgan maxsulot miqdorini ko‘paytirish bilan emas,balki uning sifatini yaxshilash oqibatida ortadi.Tovarlarni sifati ularni talab darajasi shartida isteʼmol qilinsa yoki ishlatilsa isteʼchilarni extiyojlarini qondira olish qobiliyati darajasini ifodalaydi.Mavsumiy tovarlar o‘z mavsumida isteʼmol qilinmasa,o‘z funksiyalarini bajara olmasligi mumkin.
  
• 
  1. Oziq-ovqat tavarshunosligini asoslari
  
• 
  2. Oziq-ovqat sanoati va umumiy ovqatlanish korxonalarida oziq-ovqat maxsulotlari, masalliqlar, tayyor taomlar va yarimfabrikalar tayyorlash yordamida (qaynatish, qo‘vurish, dimlash) taomlar tasyozlashda bo‘ladigan o‘zgarishlar.
  
• 
  Umumiy ovqatlanish (uy sharoitida , oshxona, kafe, reseoranlar va jamoat joylarida , sayillarda va boshqalar) ni asosiy maqsadi axolini (isteʼmolchilarni)yuqori sifatli , turli xil assortimentdagi pishiririlgan tayyoor taomlar va yarimfabrikalar bilan taʼminlash.
  
• 
  Buning uchun isteʼmolchilarga turli assortimentdagi taom tayyorlashni turli usullari yordamida ovqatlar strukturasi va sifatini yaxshilashga qaratilgan tadbirlari umumiy ovqatlanish korxonalariga katta masʼuliyat va ishlab chiqarilgan korxonalari orasida yuqori raqobatdoshlikni talab etadi.
  
• 
  Tayyorlanadigan taomlarning turlari va ularni retseplarida foydalaniladigan masalliqlarni xillari va miqdori , tayyor taomning sof og‘irligi va isteʼmolchi bu taomni isteʼmol qilganda uni organizmi oladigan quvvati (kolloriya) katta axamiyatga ega.
  
• 
  Ovqat qaayerda tayyorlanishidan qatʼiy nazar talabga isteʼmolchilar talablarini qondirish uchun ovqat tayyorlovchi pazanda sifatli, lazzatli xilma-xil taomlarni moxirlik bilan pishira bilishlari xamda pazandalik sanʼatinig eng moxir uslublarini namoyish etishlari lozim.
  
• 
  Dunyodagi xar bir xalqni taomlarining xillari, ularni tayyorlash texnologiyasi o‘ziga bo‘lib , ularning barchasi xushxo‘r va lazzatli bo‘ladi. Turli xalqlarning taomlari va uni tayyorlash texnologiyasi bilan tanishish,kerak bo‘lsa undan o‘z maxoratini oshirishda foydalanish, o‘zimiz unga yangi ko‘rinish va mazasini o‘zgartirishimiz xam mumkin.
  
• 
  Aʼlo sifatli ovqatlar tayyorlab nozik didli isteʼmolchilarni talabini qondirish uchun yuqori pazandalik sanʼati maxoratiga va oshpazlik ko‘nikmasiga ega bo‘lishlik talab etiladi.
  
• 
  Turli tuman sifatli taom tayyorlash uchun turli tuman sifatli masalliqlarni bo‘lishi talab etiladi. Oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlashda foydalaniladigan masalliqlar -tovarlarni yetishtirish, ko‘paytirish, tayyorlashqishloq xo‘jaligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bunda o‘simlikshunoslik va chorvachilikni va u bilan bog‘liq bo‘lgan sanoat tarmoqlarini roli nixoyatda katta. Oziq-ovqat maxsulotlari sifati asosan xom-ashyoga, qayta ishlash texnologiyasiga, maxsulot tarkibidagi kimyoviy moddalarni sifat va miqdor ko‘rsatgichlariga, saqlash, o‘rash-joylash va tashish shartlariga bog‘liq. Foydalaniladigan xom-ashyoko‘pincha tayyorlangan maxsulotlarni fizik-kimyoviy va lazzatli xususiyatlarini belgilab beradi.Bulardan tashqari sifatsiz xom-ashyo maxsulotda bir qancha nuqsonlarni paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi(ko‘karib kapan bug‘doy donidan olingan undan sifatli non tayyorlab bo‘lmaydi va x.k.). Ovqat tayyorlashda ishlatiladigan masalliqlarni (maxsulotlarni) tarkibi xususiyatlari va sifat ko‘rsatgichlari ularni o‘stiradigan va yetishtiriladigan sharoitlarga bog‘liq. Ovqat tayyorlashda ratsepturani va texnalagik talablarni buzishi tayyorlangan ovqatni sifatini ancha o‘zgartirishiga yoki uni saqlash vaqtida buzilishiga xam sabab bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Shuning uchun oshpaz masalliqlarda bo‘ladigan ayrim nuqson va kamchiliklar oldini olish uchun foydalaniladigan maxsulotlarning xususiyatlarini xamda nuqsonlarni xosil qiluvchi sabablarini xam bilishi lozim.Tayyorlangan ovqatning oziqalik qiymati ishlatilgan masalliqlarning (xom-ashyo) kimyoviy tarkibiga va kishi organizmida o‘zlashtirish darajasiga bo‘g‘liqdir.Ovqat inson organizmida ro‘y beradigan xayot protsesslari uchun zarur bo‘lgan issiqlik energiyaga bo‘lgan extiyojlarini(oqil, yog‘ va uglevodlar) qondira olishi zarur.Shu bilan bir vaqtda inson tana to‘qimalarini tiklash uchun manba (suv, mineral va organik moddalar,fermentlar va boshqalar) xamda inson tanasida yuz beradigan biokatolizatorlar reaksiyalar uchun energiya berishi xam kerak.Bu moddalardan tashqari inson organizmiga vitaminlar,garmonlar,organik tuzlar va boshqa elementlar xam zarurdir.Agar shu moddalar yetishmasa organizm og‘ir kasalliklarga duchor bo‘lishi mumkin.Tayyorlangan ovqatning tarkibiy qismi xazm qilishi bir qancha sabablarga bog‘liqdir.Tanavvul qilinayotgan taomning tashqi ko‘rinishiga,ovqatlanish tartibiga, organik kislotalar va lazzatli moddalarga,ichaklardagi mikrofloracha,fermentlarga,fgoltizmgatabis xolatiga (yoshi,jinsi,jismoniy xolati va boshqalar) va yana bir qancha boshqa shart-sharoitlarga bog‘liqdir. Ovqat tayyorlashda foydalaniladigan maxsulotlarning kimyoviy tarkibi turli-tuman bo‘ladi, shu sababli ularni oziqalik qiymati xam bir xil emas.Baʼzi ovqatlarda inson organizmi uchun kerakli barcha moddalar bo‘ladi,baʼzilarida inson tanasi to‘qimalarini tuzilishi uchun zarurbo‘ladigan moddalar, baʼzilarida kishiga kuch-quvvat beradigan yoki ayrim organlarga taʼsir etuvchi moddalarbo‘lishi mumkin.(bolalar,sog‘lom yoshlar,sportchilar,keksalar,diyetikxar xil ovqatlar).Bu esa ovqatlanishni to‘g‘ri uyuushtirish va maqsadga yo‘naltirilgan taom uchun unga tanlab olingan tegishli va sifatli maxsulotlarni kiritish yo‘li bilan erishish mumkin.Ovqatning asosiy tarkibiy qismlari-oqsillar,yog‘lar,uglevodlar inson organizmiga kirishi bilan murakkab biokatalizatorlik reaksiyalari orqali oksidlanib issiqlik chiqaradi. Bu esa inson organizmida ro‘y beradigan barcha biokimyoviy protsesslar uchun issiqlik manbai bo‘ladi.Olimlarni o‘rganishi bo‘yicha 1g oqsil organizmda oksidlanib 4,1 kkal ,uglevod 3,9 kkal,yog‘ esa 9,3 kkalissiqlik beradi.Shu tartibda, oziq ovqatning ximiyaviy tarkibini bilgandan so‘ngorganizmda u qancha kaloriya issiqlik chiqarishini aniqlash mumkin.
  
• 
  Xar xil ixtisoslikdamexnat qiladigan xodimlar uchun bulgilangan ovqatlarning to‘yishligi bir xil emas.Jismoniy mexnat bilan bog‘liq bo‘lmagan kishilar 2800-3000 kam kaloriya sarflaydi.Og‘ir mexnat bilan band bo‘lgan kishilarga esa 4500-5000 kaloriya talab qiladi. RF meditsina FA maʼlumotlariga ko‘ra katta yoshdagi kishilar organizmi uchun eng qulay ovqatlanish miqdori tarkibidagi oqsillarni bir kunlik kaleriyasi-14% , yog‘lar-30% va uglevodlar-56% tashkil etishi lozim.Agarda bir kundagi ovqatlanish kuchi 3000 kaloriya deb olinsa,unda oqsillarmiqdori 100 g ,yog‘lar 103 va uglevodlar 400 g bo‘lishi lozim.Agar bir kunlik ovqatlanish kaloriyasi 3500 kaleriyagacha oshirilsa u xolda oqsillar-120 g , yog‘lar-115 g va uglevodlar-480 g tashkil etadi.Bu ko‘rsatgichlar organizmni oqsillarga bo‘lgan extiyojini kishining yoshiga qarab o‘zgarib turadi.O‘sayotgan yosh organizm uchun ko‘proq oqsillar zarur bo‘ladi. 
  

4.Agrosanoat majmuini davlat tomonidan tartibga solinishi.

Shuni esda tutish kerakki, davlat boshqaruvi ikki turga bo'linadi: to'g'ridan -to'g'ri va bilvosita. Qavslar ichida "ha" jadvalida bu savolga javob berilganda, tushuntirish bilan tartibga solish turini ko'rsatish kerak. Masalan, ha (to'g'ridan -to'g'ri, bu sohadagi talabning 63 foizi davlat buyurtmasi bilan ishlab chiqariladi).
To'g'ridan -to'g'ri ta'sir qilish usullari davlat tomonidan shunday tartibga solishni nazarda tutingki, bunda iqtisodiy agentlarning xatti -harakati mustaqil tanlovga emas, balki davlatning aniq ko'rsatmasiga asoslanadi. Ular korxonalarning to'g'ridan -to'g'ri davlatga bo'ysunishini anglatadi. To'g'ridan -to'g'ri usullarga quyidagilar kiradi: davlat buyurtmasi (agar talab tizimida davlat buyurtmasining 25% dan ko'prog'i bo'lsa, u holda sanoat allaqachon tartibga solingan), maqsadli dasturlar, iqtisodiyotni milliylashtirish (davlat mulkini kengaytirish), davlat mulkini boshqarish va qonun ijodkorligi.
SANOATLAR VA SANOAT ARASI KOMPLEKSLARI
V.D. Goncharov, S.V. Koteev, V.V. Rau
Oziq -ovqat majmuasi sanoatida davlatni tartibga solish
Maqola oziq -ovqat kompleksi va uning alohida tarmoqlarida bozor jarayonlarini tartibga solishga bag'ishlangan. Zamonaviy sharoitda uning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishning ba'zi yo'nalishlari ochib berilgan.
So'nggi yillardagi global inqiroz hodisalari jahonda ham, milliy iqtisodiyotda ham, ularning eng yirik va muhim tarmoqlarida ham bozor jarayonlarini davlat tomonidan tartibga solishning samarali mexanizmlari va modellarini ishlab chiqishning dolzarbligi va zarurligini yana bir bor tasdiqladi. Ko'pgina rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni tushunishga olib keladi: globallashuv sharoitida faqat tartibga solish va bozor ta'sirining oqilona va ilmiy asoslangan asosli kombinatsiyasi va bir-birini to'ldirishi zamonaviy ishlab chiqarishning yuqori va barqaror ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi va raqobatbardoshligini ta'minlay oladi.
Oziq-ovqat bozoriga iqtisodiy va tashkiliy ta'sir tizimi to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita davlat tomonidan tartibga solishning shakllari va usullarini o'z ichiga olishi, agrosanoat kompleksining barcha bo'g'inlarining mustaqil ishlab chiqarish va tijorat faoliyati imkoniyatlarini ta'minlashi va ularning iqtisodiy faolligini oshirishi kerak.
To'g'ridan -to'g'ri ta'sir qilish usullari davlat tomonidan tartibga solishni nazarda tutadi, bunda iqtisodiy sub'ektlar mustaqil iqtisodiy tanlov asosida emas, balki tashqi retseptlar asosida qaror qabul qilishga majbur bo'ladilar. Misol tariqasida, soliq qonunchiligini, amortizatsiya ajratmalari sohasidagi qonuniy qoidalarni, davlat sarmoyalari bo'yicha byudjet tartiblarini nomlaylik. To'g'ridan -to'g'ri usullar tez -tez iqtisodiy natijaga tez erishilishi tufayli yuqori samaradorlikka ega. Biroq, ular jiddiy kamchilikka ega - bozor jarayoniga haqiqiy to'siqlar yaratadi.
Bilvosita tartibga solish usullari, davlat sub'ektlar tomonidan qabul qilingan iqtisodiy qarorlarga bevosita ta'sir qilmasligida namoyon bo'ladi. Bu sub'ektlar faqat iqtisodiy qarorlarni mustaqil tanlashda davlat iqtisodiy siyosatining maqsadlariga mos keladigan variantlarga intilishlari uchun old shartlarni yaratadi.
Davlat ta'sirining asosiy usullari strategik ahamiyatga ega yoki bozor sharoitida unchalik samarali bo'lmagan sohalarga nisbatan amalga oshiriladi. Qishloq xo'jaligini, xususan, bunday tarmoqlarga kiritish mumkin. Boshqa sohalarda talab va taklifni asosan bozor shakllantiradi, haqiqiy vaziyat, davlatning soliq siyosati, iste'molchilar daromadlari.
Oziq -ovqat bozorining rivojlanishiga ko'maklashish va muvozanatli talab va taklifni ta'minlash bo'yicha chora -tadbirlar majmui quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak.
Soliq regulyatorlari, kreditlar va boshqalardan foydalanish orqali mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarishni rag'batlantirish;
Narxlar va tariflarni tartibga solish;
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan oziq -ovqat mahsulotlariga davlat buyurtmasini o'rnatish;
Ulgurji oziq -ovqat bozorlarini rivojlantirish;
Qishloq xo'jaligi va oziq -ovqat korxonalarining savdo bilan aloqalarini yaxshilash;
Import va eksportni tartibga solish;
Aholining kam ta'minlangan qatlamlarini subsidiyalar va ijtimoiy himoya qilish.
Oziq-ovqat kompleksini davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy mexanizmida uzoq va o'rta muddatli prognozlash va rejalashtirish muhim o'rin tutadi. Biroq, RF agrosanoat majmuasida strategik rejalashtirish va prognozlash masalalariga etarlicha e'tibor berilmayapti. Rejalashtirish va taqsimlash tizimining oldingi kamchiliklari ko'pincha avtomatik tarzda zamonaviy rejalashtirishga o'tkaziladi. Oziq-ovqat mahsulotlarining tsivilizatsiyalashgan bozorining shakllanishi sharoitida prognozlash va rejalashtirish boshqaruv faoliyatining vazifasi sifatida nafaqat iqtisodiy mexanizm tizimida o'z o'rnini saqlab qoladi, balki ularning agrosanoat ishlab chiqarishga ta'siri doirasini sezilarli darajada kengaytiradi. Shu bilan birga, oziq -ovqat kompleksining barcha darajalarida o'zgarishlar ro'y bermoqda. Zamonaviy sharoitda bashoratli va rejalashtirilgan rivojlanish qanday tamoyillarga javob berishi kerak? Birinchidan, ular asosan mahalliy ishlab chiqaruvchilarga nisbatan maslahat (ko'rsatma) bo'lishi kerak. Bundan tashqari, ikkinchisida bo'lishi kerak to'liq o'ng oziq -ovqat bozoridagi muayyan vaziyatda eng samarali bo'lgan faoliyat sohalarini tanlash. Qoida tariqasida, indikativ protseduralar doirasida kelishuvga erishiladi, bunda davlat makro bo'yicha to'liq prognozni ishlab chiqadi va taqdim etadi. iqtisodiy rivojlanish qisqa va uzoq muddatga. Indikativ rejalashtirish uzoq vaqtdan beri Yaponiya, Frantsiya, Gollandiya va boshqa bir qator davlatlarda muvaffaqiyatli qo'llanilgan bo'lib, u davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining bir qismi hisoblanadi.
Amaliyotga yaqinlashish uchun, birinchi navbatda, agrosanoat majmuasini rivojlantirishning makroiqtisodiy prognozi batafsil va aniq hujjat bo'lib, unda maqsadli tarmoqlararo va milliy iqtisodiy nisbatlar belgilanishi kerak, ikkinchidan. hukumat va qishloq ishlab chiqaruvchilari o'rtasida aniq iqtisodiy bitimlar ishlab chiqish uchun ilmiy asos bo'ladi.
Prognoz va tahliliy asoslarni ishlab chiqishda oziq -ovqat kompleksida hududiy mehnat taqsimotini optimallashtirishni ta'minlash maqsadga muvofiqdir, bunda har bir mintaqa tabiiy va iqtisodiy sharoitlarning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, asosan sotish uchun eng raqobatbardosh mahsulotni ishlab chiqaradi. mintaqaviy va jahon bozorlarida. Tartibga solingan iqtisodiyotga o'tish, shuningdek, oziq -ovqat kompleksini ishlab chiqish va joylashtirish prognozining mazmunini import va mintaqalararo aloqalar hajmi va dinamikasini asoslash orqali to'ldirish zarurligini tug'diradi, bu esa uning tizimdagi faoliyatining umumiy samaradorligini oshiradi. mamlakat milliy iqtisodiyotining.
Agrosanoat majmuasida iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish tizimi moliyaviy, byudjet, kredit, soliq va narxlarni tartibga solishni o'z ichiga oladi. Bunga misol sifatida narxlarni davlat tomonidan tartibga solishning ancha qattiq rejimi qisman shu kungacha saqlanib qolgan Frantsiyani keltirish mumkin. Narxlarni belgilashning uslubiy tomoni
rivojlangan mamlakatlarda davlat organlari tomonidan narxlarni belgilashning umumiy tamoyillari, usullari va standartlari ishlab chiqiladi. Masalan, Amerika Qo'shma Shtatlarida sut mahsulotlari narxini davlat tomonidan tartibga solish bilan Kongress sut, sariyog ', pishloq uchun mos narxlarning "adolatli" darajasini belgilaydi. Agar bozor narxlari bu darajadan pastroq bo'lsa, unda davlat oziq -ovqat mahsulotlarini sotib oladi va undan maktab o'quvchilari uchun bepul nonushta, kambag'allarni qo'llab -quvvatlash, rivojlanmagan mamlakatlarga oziq -ovqat yordami va boshqa mamlakatlarga eksport qilish uchun foydalanadi.
1990 -yillarda Rossiya Federatsiyasida oziq -ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmining pasayishi, iste'mol narxlarining sezilarli darajada oshishi bilan birga, import qilinadigan tovarlarning ichki ichki bozorga kelishi uchun qulay sharoit yaratdi. Ta'kidlash joizki, mahalliy mahsulotlar narxining doimiy ko'tarilishi ularning nafaqat tashqi, balki ichki bozorda ham raqobatbardoshligini pasaytiradi. Chet ellik ishlab chiqaruvchilarning raqobati bosimi ostida narxlar pasayishi mantiqan tuyuladi. Ammo ular asosan o'sadi. Natijada na aholi, na pirovardida byudjet yutmaydi.
Bunday sharoitda davlat siyosatining samaradorligi oziq-ovqat kompleksini tartibga solish va qo'llab-quvvatlashga asoslangan asosli moslashuvchan va tabaqalashtirilgan yondashuvga bog'liq. O'tish davrida davlat qo'llab -quvvatlashi tanlab olinishi kerak, bozor mexanizmlarining nomutanosibligiga olib kelmasligi kerak.
Shunday qilib, davlat iqtisodiy dastaklar yordamida agrosanoat kompleksi sub'ektlarining iqtisodiy manfaatlarini shakllantirishga bevosita va bilvosita ta'sir ko'rsatadi. Davlat siyosatining umumiy maqsadi - qulay iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy muhitni yaratish va samarali va barqaror rivojlanishni tashkiliy qo'llab -quvvatlash.
Oziq -ovqat kompleksining asosiy yo'nalishlaridan birini misol qilib, davlat tomonidan tartibga solishning ba'zi masalalarini ko'rib chiqaylik - Oziq -ovqat sanoati.
Bu sohaning iqtisodiyotini yaxshilash bo'yicha so'nggi yillarda ko'rilgan choralarga qaramay, uning ahvoli keskinligicha qolmoqda. Oziq -ovqat mahsulotlari, jumladan ichimliklar ishlab chiqarishda rentabelli bo'lmagan korxonalarning ulushi 1995 yildagi 19,2% dan 2008 yilda 25,1% gacha oshdi. Shu davrda oziq -ovqat ishlab chiqarish rentabelligi 16,3 dan 10,8% gacha kamaydi. Kapital aylanmasi bilan ancha murakkab vaziyat yuzaga keldi: importning nazoratsiz o'sishi va qishloq xo'jaligi mahsulotlarining sezilarli kamayishi ishlab chiqarish quvvatlarining sezilarli darajada ishlatilmasligiga olib keldi. Masalan, 2005 yilda go'sht ishlab chiqarish quvvati atigi 45%, to'liq sut mahsulotlari - 48%, sho'r pishloq - 61%, un - 44%, don mahsulotlari ishlatilgan.
30%, margarin mahsulotlari - 56%, hayvon yog'lari - 27%(1 -jadval).
So'nggi yillarda bir qator mahsulot turlari bo'yicha ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish biroz yaxshilandi, biroq hali ham mavjud korxonalarda oziq -ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko'paytirish uchun katta zaxiralar mavjud.
Tezlik haqida eyforiya orasida iqtisodiy o'sish 2001-2008 yillarda Rossiya uchun oziq -ovqat importi muammosi keskinligicha qolmoqda. Sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tartibga solishning aniq mexanizmining yo'qligi va mahsulot sifati muammolari ish haqining oshishi bilan iste'molchilar talabi ko'pincha import qilinadigan, qimmatroq, lekin yuqori sifatli mahsulotlar foydasiga o'zgarishiga olib keladi. Agar 2000 yilda oziq -ovqat mahsulotlari va qishloq xo'jaligi xomashyosi importining qiymati 7,4 milliard dollarni tashkil qilsa, 2001 yilda - 9,2, 2005 yilda - 17,4 bo'lsa, 2008 yilda u 35, 2 milliard AQSh dollariga ko'tarildi.
1 -jadval
Oziq -ovqat mahsulotlarining ayrim turlarini ishlab chiqarish bo'yicha korxonalarning o'rtacha yillik quvvatidan foydalanish,%
Oziq -ovqat mahsulotlari 1992 1995 2000 2005 2005 2008
Qand lavlagi granüllangan shakar 86 86 76 86 86
Non va non mahsulotlari 61 44 40 39 41
Qandolat mahsulotlari 61 46 50 62 65
Makaron 89 44 46 63 64
O'simlik yog'lari 71 35 61 70 63
Margarin mahsulotlari 61 20 42 56 60
Pivo 66 51 79 74 74
Alkogolsiz ichimliklar 19 17 37 59 54
Meva va sabzavot konservalari 51 21 32 66 54
Go'sht (juft vazn) 57 32 18 45 58
Kolbasa 66 54 52 66 67
Go'sht konservalari 61 39 40 45 46
Hayvon yog'i 67 35 25 27 32
Butun sut mahsulotlari (sut miqdori bo'yicha) 41 24 32 48 54
Rennet pishloq 72 51 49 61 65
Konservalangan sut 55 48 55 61 58
Un 79 53 45 44 47
Yormalar 62 39 24 30 34
Manba:.
MDHga yaqin bo'lmagan mamlakatlardan import qilinadigan qishloq xo'jaligi mahsulotlari katta miqdorda davlat subsidiyalarini oladi, shuning uchun ishlab chiqarish xarajatlarining o'sishi halokatli bo'lgan mahalliy byudjet mahsulotlari bilan faol raqobatlashadi va byudjet subsidiyalari surunkali ravishda yo'q. Rossiyani oziq -ovqat importiga qaramlikka tortish, narxlarning nazoratsiz o'sishiga olib keladi.
Rossiyadan katta miqdorda xom shakar, o'simlik yog'i va makkajo'xori import qilinadi. Parrandachilik go‘shtini alohida ta’kidlash lozim. Ayrim yillarda uning million tonnadan ortig'i mamlakatga import qilinadi. Go'shtning bunday turini ishlab chiqarish bo'yicha boy mahalliy tajriba to'plangan bo'lsa-da, zamonaviy parrandachilik xo'jaliklari mavjud va tegishli hukumat ko'magida yaqin kelajakda o'z-o'zini to'liq ta'minlashga erishish mumkin edi. (2 -jadval).
Islohotlar yillarida xom shakar importi keskin oshdi. Mamlakatda ishlab chiqarilgan shakarning umumiy hajmida qayta ishlangan xom shakar ulushining oshishi, import qilingan shakarni sotib olishning aniq rentabelligi (shakar zavodlarining ishlab chiqarish tsikli uzaymoqda) quyidagi salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchidan, Rossiya iqtisodiy va oziq -ovqat mahsuloti bilan xorijiy davlatlarga qaramlikda. Ikkinchidan, xom ashyoning nazoratsiz importi, bu mahalliy xom ashyodan donador shakar ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi, iqtisodiy va ijtimoiy yo'qotishlarga olib keladi (lavlagi etishtirish, urug 'etishtirish, qayta ishlash, savdo va h.k.). Uchinchidan, hatto xom shakarning nisbatan past narxi ham hayoliy afzallikdir. Agar tovar aralashuvining kuchayishi sharoitida Rossiya Federatsiyasining qand lavlagi ishlab chiqarilishi yo'q qilinsa, eksport qiluvchi mamlakatlar granulyat va xom shakar narxini istalgan vaqtda keskin oshiradi.
Biroq, so'nggi yillarda mamlakat oziq -ovqat sanoati sohasida ijobiy o'zgarishlar yuz berdi. Ijobiy fakt, xususan, yog' -moy sanoati xomashyo bazasi bilan bog'liq vaziyatning yaxshilanishi. O'tgan asrning 90 -yillarining ikkinchi yarmida hosilning uchdan bir qismigacha Rossiyadan eksport qilingan
kungaboqar urug'lari. Natijada, moyli ekinlarning barcha etakchi eksportchilaridan faqat Rossiya keyingi o'simlik yog'ining importini amalga oshirdi. O'simlik yog'i ishlab chiqarish korxonalarining quvvatlari, masalan, 1998 yilda 46%, 1999 yilda - 48%yuklandi. Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan qabul qilingan chora -tadbirlar moyli ekinlarni chet elga eksportini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Masalan, 2008 yilda Rossiyadan atigi 85 ming tonna kungaboqar, 48 ming tonna kolza, 53,3 ming tonna zig'ir urug'lari eksport qilingan. Shu bilan birga, Rossiyaga faqat kungaboqar yog'i importi 2002 yildagi 176,3 ming tonnadan 2008 yilda 112 ming tonnagacha kamaydi. Binobarin, xomashyo eksportini kamaytirish va o'simlik yog'i importini kamaytirish bo'yicha hali ham choralar ko'rish zarur.
2 -jadval
Asosiy oziq -ovqat mahsulotlari importi, ming tonna *
Mahsulotlar 2002 2005 2006 2007 2008
Yangi va muzlatilgan go'sht (parrandadan tashqari) 1153 1340 1411 1489 1710
Yangi va muzlatilgan parranda 1383 1329 1283 1295 1224
Yangi va muzlatilgan baliq 464 787 686 870 881
Quyultirilgan sut va qaymoq 59.2 146 145 131 160
Yog 'va boshqa sut yog'lari 140 133 165 123 140
Kartoshka 210 103 376 274 574
Pomidorlar 182 355 418 560 685
Piyoz va sarimsoq 454 543 578 658 503
Uzum 100 291 321 381 407
Olma 367 730 838 935 1064
Choy 166 180 173 182 182
Bug'doy 265 577 1397 465 179
Arpa 171 252 188 273 132
Makkajo'xori 449 201 295 93,5 362
O'simlik yog'lari 1083 1002 848 956 1121
soya 473 93,6 24,6 36,6 108
kungaboqar 176 131 100 132 112
palma 318 600 543 576 688
Xom shakar 4453 2893 2629 3413 2418
Oq shakar 483 625 350 296 165
Kakao loviya 70,7 68,6 68,6 68,6 60,1
Makaron 40,4 79,4 87,8 75,4 65,4
Qahva 25,8 39,7 55,6 64,6 75,5
* Federal bojxona xizmatining ma'lumotlariga ko'ra, Belarus Respublikasidan tovarlar importini hisobga olgan holda.
Manba:.
2000 yildan keyin oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qilish muammolariga ko'proq e'tibor qaratishni boshlagan kichik tarmoqlar bilan bir qatorda, oziq-ovqat sanoati sohasida ham aniq importga bog'liqlik mavjud. Go'sht sanoati bunga klassik misol bo'la oladi. Shunday qilib, 2008 yilda go'sht va go'sht mahsulotlarining importi 1995 yildagi 2,3 million tonnaga nisbatan 3,2 million tonnaga oshdi. Natijada importning sanoatdagi jami resurslardagi ulushi 1995 yildagi 25 % dan 2008 yildagi 38 % gacha oshdi.
Rossiyada oziq -ovqat xavfsizligini ta'minlash, go'sht mahsulotlarini importning sinxron almashinuvi bilan mahalliy go'sht ishlab chiqarish hajmini ko'paytirishni o'z ichiga oladi. Biroq, amalda, mamlakatda go'sht ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan go'sht va go'sht mahsulotlari importining o'sishi kuzatilmoqda. Binobarin, chorvachilik sanoati inqirozdan chiqib ketar ekan, Rossiyada import o'rnini bosuvchi yo'q.
Shunday qilib, qishloq xo'jaligi, oziq -ovqat va qayta ishlash sanoatini modernizatsiya qilmasdan va oziq -ovqat mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirmasdan
Iste'mol talabining o'sishi taklif tarkibining import qilinadigan oziq -ovqat mahsulotlari foydasiga o'zgarishiga olib kelishi mumkin. Mamlakatning agrosanoat kompleksini rivojlantirish uchun moliyaviy jihatdan ta'minlangan aniq strategiya zarur, bu oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko'paytirish va aholi turmush darajasini oshirish imkonini beradi.
Oziq -ovqat mahsulotlariga bo'lgan talab, boshqa iste'mol tovarlaridan farqli o'laroq, aholining daromad darajasi bilan chambarchas bog'liq emas. Faqat bozor mexanizmlari yordamida oziq -ovqat mahsulotlarining ayrim turlariga talab va taklif muvozanatini saqlash va aholini oziq -ovqat bilan ta'minlashning barqarorligini saqlash mumkin emas. Shu bois, davlat darajasida, oziq -ovqat mahsulotlarining ayrim turlariga narxlarni tartibga solish masalasi mamlakat hududlaridagi oziq -ovqat bozorlarining hozirgi kon'yunkturasini hisobga olgan holda hal qilinishi kerak. Hamma rivojlangan mamlakatlarda narxlar to'g'risidagi qonunlar mavjud bo'lib, ular ma'lum muddat va cheklangan turdagi mahsulot uchun davlatga ularni samarali tartibga solishga imkon beradi. Ikkinchi variant ham mumkin: aholining kam ta'minlangan qatlamlariga subsidiya ko'rinishida yordam ko'rsatish. Yoqilgan hozirgi bosqich Bu usul ham mantiqan to'g'ri keladi: aholining turli qatlamlari daromadlaridagi tafovut kamayib bormoqda, bu umuman ijtimoiy keskinlikning pasayishiga va oziq -ovqat mahsulotlariga talabning oshishiga yordam berishi kerak.
Oziq -ovqat sanoati va umuman oziq -ovqat sohasini tartibga soluvchi eng muhim ruchkalar ham kreditlar va soliqlardir. Yo'q aylanma mablag ', qayta ishlash korxonalari muntazam ravishda kreditlarga murojaat qilishadi. Umuman olganda, oziq -ovqat sanoatida kreditorlik qarzlari 2008 yil oxirida 511,6 milliard rubl, debitorlik qarzlari esa 350 milliard rublni tashkil etdi. Bu davrda oziq -ovqat sanoati korxonalarining kechiktirilgan qarzlari 22 milliard rublni, kechiktirilgan debitorlik qarzlari esa 23 milliard rublni tashkil etdi. Biroq, soha korxonalarining faqat bir qismi kafolatlangan kreditlarni qaytarish va ular bo'yicha foizlarni to'lashga qodir.
Soha iqtisodiyotining qoniqarsiz ahvoliga sabablardan biri - ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish uchun moliyaviy resurslarni o'z ixtiyorida qoldirmayotgan tovar ishlab chiqaruvchilarning yuqori soliq olinishi. Sanoatdagi ayrim korxonalarning foydasizligi, asosan, katta soliq yukining natijasidir.
Soliqlarni pasaytirish g'oyasi o'tish davri mamlakatlarida ko'plab tarafdorlariga ega. Ko'p narsa aniq vaziyatga bog'liq. Qo'shma Shtatlarda soliq tizimini isloh qilish mo''tadil soliqdan yanada mo''tadilga o'tishni ta'minladi. Rossiyada biz xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni og'ir soliq yuki sharoitidan mo''tadillarga o'tkazish haqida gapiramiz. Biroq, qishloq xo'jaligi va oziq -ovqat sanoatida bu masalaga tabaqalashtirilgan tarzda yondashish kerak. Aholining ovqatlanishi va ishlab chiqarishning iqtisodiy ahvoli uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning qiymatini hisobga olish zarur. Ishlab chiqarish sur'atini, masalan, oshirish kerak emas. Shu bilan birga, go'sht va sut mahsulotlari, don mahsulotlari, chorva ozuqalarini ishlab chiqarishni ko'paytirish zarur. Murakkab ozuqalarga alohida e'tibor qaratish lozim. Ular bilan muammoni hal qilmasdan, yaqin kelajakda go'sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshirish mumkin emas. Binobarin, faqat ustuvor yo'nalishlarni tanlab, oziq -ovqat kompleksining samaradorligini oshirish mumkin.
O'tish davrida agrar sektor va oziq -ovqat sanoati korxonalarini qo'llab -quvvatlash asosan tanlangan. Davlat investitsiya rentabelligi yuqori bo'lgan korxonalarni qo'llab -quvvatlaydi.
mablag '. Tanlovli qo'llab -quvvatlash mezoni - sotishning umumiy hajmi, rentabellik va moddiy resurslardan foydalanish darajasi.
Agrosanoat kompleksini davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi, shuningdek, qishloq xo'jaligi, qayta ishlash sanoati va savdo o'rtasidagi almashinuv munosabatlaridagi tenglikka erishish va uni saqlab qolishdir. 90 -yillarda paydo bo'lgan narxlarning nomutanosibligi mamlakatning bir qator viloyatlaridagi qishloq ishlab chiqaruvchilari va qayta ishlash sanoati korxonalarining ko'pchiligi uchun og'ir moliyaviy oqibatlarga olib keldi. Shu nuqtai nazardan, asosiy qism bo'lishi maqsadga muvofiq bo'lardi qo'shimcha daromad oziq -ovqat narxlarini erkinlashtirish natijasida shakllandi, savdodan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashga o'tdi. Hozirgi vaqtda muomala sohasining ulushi, masalan, go'sht va sut mahsulotlari, chakana narxning 21 dan 31,8% gacha (3 -jadval).
3 -jadval
Go'sht va sut mahsulotlarining ayrim turlariga chakana narxlar tarkibi 2008 y
(yil oxirida),%
Mahsulot turi Xom ashyo va asosiy materiallarning tannarxi Ishlab chiqarish tannarxi, shu jumladan tijorat xarajatlari Ishlab chiqarish birligining to'liq qiymati Sanoat korxonalarining foydasi (-) Qo'shilgan qiymat solig'i (QQS), aktsiz va boshqa soliqlar QQS va boshqa soliqlar bilan sotish narxi. Qayta ishlash korxonasi tomonidan muomalada bo'lgan mahsulotni xaridorlarga etkazib berish uchun to'lov, chakana tashkilotlardan olinadigan QQS bilan.
Mol go'shti (suyaksiz go'shtdan tashqari) 51,7 9,1 60,8 3,1 6,7 70,6 2,5 26,9
Cho'chqa go'shti (suyaksiz go'shtdan tashqari) 50,9 7,0 57,9 3,8 6,2 67,9 0,3 31,8
Eng yuqori navli pishirilgan kolbasa 45,3 14,7 60,0 7,7 7,9 75,6 0,2 24,2
Parrandachilik 46,6 23,6 70,2 0,9 5,0 76,1 0,0 23,9
Butun pasterizatsiya qilingan sut 41,4 24,8 66,2 4,3 7,1 77,6 0,5 21,9
Smetana (yog'ning 15-20%) 38,9 23,2 62,1 6,7 7,1 75,9 0,4 23,7
Yog'li tvorog (yog 'miqdori kamida 5%) 39,2 20,2 59,4 7,1 6,7 73,2 0,3 26,5
Kam yog'li tvorog (yog 'miqdori 5% dan kam) 36,6 209 57,5 ​​6,6 6,3 70,4 0,4 ​​29,2
Sariyog '60,7 19,3 80,0 -8,4 7,0 78,6 0,2 21,2
Rennet qattiq va yumshoq pishloqlari 42,1 18,6 60,7 2,8 5,8 69,3 0,0 30,7
Dunyoning ko'plab mamlakatlarida sayyohlik dastasi bo'lib kelgan, undan foydalanish butun dunyoni yaxshilashga imkon bergan. milliy iqtisodiyot mamlakat. Turizm yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, qo'shimcha ish o'rinlari yaratish va aholini ish bilan ta'minlash, tashqi savdo balansini oshirishda muhim rol o'ynaydi. Turizm iqtisodiyotning transport va aloqa, qurilish, qishloq xo'jaligi, iste'mol tovarlari ishlab chiqarish va boshqalar kabi muhim tarmoqlariga ta'sir qiladi. ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish uchun o'ziga xos katalizator vazifasini bajaradi. Turizm dunyodagi eng daromadli bizneslardan biriga aylandi. Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) ma'lumotlariga ko'ra, u dunyo kapitalining qariyb 7 foizini ishlatadi, har 16 ishdan biri u bilan bog'liq, u global iste'mol xarajatlarining 11 foizini tashkil qiladi va barcha soliq tushumlarining 5 foizini ta'minlaydi. Bu raqamlar to'g'ridan -to'g'ri xarakterlanadi iqtisodiy ta'sir turizm sanoatining ishlashi. Rivojlangan turizm 20 -asrning asosiy hodisalaridan biri deb ataladi.
Bizning fikrimizcha, sayyohlik majmuasining rivojlanish istiqbollari ko'p jihatdan milliy darajadagi turizm sohasini davlat tomonidan tartibga solishni kuchaytirishga bog'liq bo'lib, uni mintaqaviy sayyohlik mahsulotlarini ilgari surishning zamonaviy strategiyasi bilan birlashtirish kerak. Davlat tomonidan tartibga solish Turizmni rivojlantirish, davlatning ustuvor vazifalarini amalga oshirish uchun qulay shart -sharoitlarni ta'minlash uchun bu turdagi tadbirkorlik va bozor kon'yunkturasi ishtirokchilarining faoliyatiga davlatning maqsadli ta'sirini ko'rsatadi. Bu sohadagi davlat siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirish mexanizmlarini tanlashni o'z ichiga oladi.
Turizmni rivojlantirishni tartibga solish ko'p bosqichli tizim bo'lib, u quyidagilarni o'z ichiga oladi.

• 
  · Jahon sayyohlik tashkiloti orqali xalqaro moliya tashkilotlari ishtirokida amalga oshiriladigan global miqyosda turizmni rivojlantirishni muvofiqlashtirish va rag'batlantirish;
  
• 
  · Turistik siyosatning davlatlararo darajadagi izchilligi, bunga mintaqaviy turistik tashkilotlar va davlatlararo uyushmalarning maxsus organlari (masalan, Evropa hamjamiyati) orqali erishiladi;
  
• 
  Milliy va sayyohlik siyosatining izchilligi mintaqaviy darajalar maxsus tashkil etilgan davlat organlari va turistik tashkilotlarning jamoat birlashmalari orqali amalga oshiriladi.
  

Turizmni rivojlantirishni davlat tomonidan tartibga solish-bu bozor mexanizmining ishlashi uchun normal sharoitlarni ta'minlash, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy ustuvorliklarini amalga oshirish va rivojlanishning yagona kontseptsiyasini ishlab chiqish uchun davlatning tadbirkorlik sub'ektlari faoliyati va bozor sharoitlariga ta'siri. turizm sektori. Bu turistik rivojlanishni tartibga solish bo'yicha davlat siyosatini ishlab chiqish, uning maqsadlari, vazifalari, asosiy yo'nalishlarini asoslash, uni amalga oshirish vositalari va usullarini tanlash tartibini o'z ichiga olgan murakkab jarayondir (4. -rasm).
V xalqaro amaliyot kiruvchi turizmni davlat tomonidan tartibga solishning uchta yondashuvi mavjud.
Birinchi yondashuv bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida joylarda (tadbirkorlik sub'ektlari tomonidan mustaqil ravishda) turizmni rivojlantirish masalalarini hal qilishni o'z ichiga oladi.
Bu yondashuv har xil o'lchamdagi va ixtisoslikdagi xususiy kompaniyalar ustun bo'lgan rivojlangan mamlakatlarda samarali. Bu yondashuvning asosiy sharti: mamlakat har tomonlama xorijiy sayyohlar uchun jozibador bo'lishi va o'z turistik mahsulotini jahon bozorida maxsus reklama qilishiga muhtoj bo'lmasligi kerak. Bunday holda siz turizmni davlat tomonidan tartibga soluvchi maxsus organlarsiz qilishingiz mumkin.
Ikkinchi yondashuv katta vakolatlar va moliyaviy resurslarga ega bo'lgan maxsus davlat organini tuzishni o'z ichiga oladi. Bu yondashuv kiruvchi turizm manfaatlari milliy turistik mahsulot va turistik infratuzilmani yuqori darajada yaratish va saqlash, to'g'ridan -to'g'ri jalb qilish uchun katta mablag 'talab qilsa samarali bo'ladi. xorijiy investitsiyalar, kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash, chet ellik sayyohlar xavfsizligini ta'minlash.
Turizmni davlat tomonidan tartibga solish funktsiyalari ko'p funktsiyali vazirlikka yuklanganida uchinchi yondashuv mavjud. Vazirlikda normativ -huquqiy bazani ishlab chiqish va takomillashtirish bilan shug'ullanadigan, vazirliklar, idoralar va mintaqaviy hokimiyatlarni xalqaro turizmni rivojlantirish bo'yicha muvofiqlashtiruvchi ixtisoslashtirilgan bo'linma tashkil etilmoqda; boshqa mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan turizmni rivojlantirish bo'yicha aloqalar o'rnatadi, milliy sayyohlik mahsulotini chet elda targ'ib qiladi; turistik biznes uchun axborot xizmatlarini ko'rsatadi.
Ko'pgina xorijiy mamlakatlarda sayyohlik faoliyatini tartibga solish davlat va xususiy sektor ishtirokida amalga oshiriladi.
Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlar natijalari xususiy tuzilmalarning davlat tomonidan faol qo'llab -quvvatlashi bilan xalqaro turizmni rivojlantirishda ishtiroki ortib borayotganini ko'rsatdi.
Davlat tomonidan tartibga solishni global asosda ikkita asosiy umumlashtirilgan yo'nalishda amalga oshirish zarur deb taxmin qilinadi.
Birinchi yo'nalish ko'plab muhim turdagi mahsulotlarga talab va taklif tizimidagi mavjud munosabatlarning o'z-o'zidan paydo bo'lishining yuqori darajasini hisobga olgan holda, rejalar (prognozlar) va davlat dasturlarini tuzish orqali bozorning o'zini o'zi boshqarishini sozlash bilan bog'liq. taqdim etilgan xizmatlar.
Ikkinchi yo'nalish amalga oshirishni ta'minlaydi ijtimoiy dasturlar va bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo'nalishi. Tegishli hukumat aralashuvisiz bozorning o'zini o'zi boshqarishi quyidagilarga olib keladi: monopollashtirishning ko'payishiga, mamlakat aholisining boy va kambag'allarga bo'linishining tezlashishiga, darhol daromad keltirmaydigan sohalarning (fan, madaniyat, san'at, sog'liqni saqlash) qisqarishiga olib keladi. g'amxo'rlik, ta'lim va boshqalar).
Shunday qilib, turizm sohasida davlat tomonidan tartibga solish turizm bozorining kengayishiga ta'sir ko'rsatish va tegishli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yo'li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Turizm bozorining kengayishiga ta'siri turistik mahsulotni ilgari surish uchun bozor strategiyasini ishlab chiqishni talab qiladi. Strategiya-turistik bozorda uning xususiyatlaridan kelib chiqib, uzoq muddatli maqbul xulq-atvor modelini tanlash. Har qanday strategik yondashuvda, davlat va xususiy sektorning tegishli ta'siri muhim ahamiyatga ega.
Turli darajadagi davlat organlarining ta'siri ichki turizm sanoatini boshqarishning tashkiliy -iqtisodiy mexanizmini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy vazifalari:
* turizmni rivojlantirish sohasida tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni ishlab chiqish to'g'risida qarorlar qabul qilish, shuningdek, bunday rivojlanish rejasini tayyorlash va qabul qilish;
* ijtimoiy, maqsadli turizm muammolarini hal qilish uchun sharoit yaratish;
* sanab o'tilgan sohalarni hisobga olgan holda, davlat va xususiy sektorni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
* davlat va xususiy sektorga samarali investitsiyalarni ta'minlash;
* iqtisodiyotda ham, jamiyatning ijtimoiy hayotida ham uning istiqbollarini hisobga olgan holda turizmni rivojlantirish yo'nalishi va yo'nalishi ustidan doimiy nazoratni ta'minlash.
Davlat sayyohlik sektorini to'g'ridan -to'g'ri Turizm vazirligi yoki Milliy turistik tashkilotlar (NTO) orqali, shuningdek, bilvosita yuridik kuch, uning infratuzilmasi va xalqaro siyosatini qo'llab -quvvatlash orqali tartibga soladi. Davlat turizmga ikki xil ta'sir ko'rsatadi: talab va daromadni boshqarish, yoki taklif va narxlarni boshqarish orqali. Talabni boshqarish uchun hukumat quyidagi vositalardan foydalanadi: marketing va reklama, narx va kirishni cheklash. Hukumat tomonidan amalga oshiriladigan turizmni targ'ib qilish tadbirlari marketingning ajralmas qismi bo'lib, potentsial xaridorlarning talabini uyg'otishga qaratilgan. JST tavsiyalariga ko'ra, bu chora-tadbirlar mamlakatning jozibali ramziy xususiyatlariga asoslangan yuqori sifatli imidjini yaratishga qaratilgan bo'lishi kerak. Mamlakatning yuqori sifatli imidjini yaratishning turli usullari mavjud - bu mutaxassislarning mamlakatga taklif qilingan jurnalistlar bilan uchrashuvlari, mahalliy mutaxassislarning xorijga xizmat safarlari, televidenie va radio spektakllari, bukletlar, slaydlar va video materiallarni bepul tarqatish. shuningdek, turli ko'rgazma va yarmarkalarda ishtirok etish. Turizmni targ'ib qilish bilan shug'ullanadigan tashkilotlar soni ko'p bo'lgani uchun, odatda, davlat tashkilotlarining chet eldagi vakolatxonalari tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlarni muvofiqlashtirish muhim rol o'ynaydi. Byudjetdan mamlakatning sayyohlik imidjini targ'ib qilish bo'yicha tadbirlarga ajratiladigan mablag 'davlat tashkilotlari byudjetining yarmidan oshishi mumkin, byudjetning katta qismi jamoatchilik bilan aloqalarni moliyalashtirish uchun sarflanadi (uchdan ikki qismdan uchgacha). Turizm vazirliklari yoki turizm uchun mas'ul tashkilotlar o'rtasidagi xalqaro hamkorlik shartnomalari orqali reklama tadbirlarining samaradorligini oshirish mumkin. Bu harakatlarning maqsadi - reklama harakatlarini almashish yoki birlashtirish (plakatlar, audio va vizual materiallarni tarqatish, vakolatxonalarni almashish va boshqalar). Davlat turistik mahsulotlar narxini tartibga solishning turli usullari mavjud. Birinchidan, mamlakatning diqqatga sazovor joylarining ko'pchiligi davlat sektori ta'siri ostida, aksariyat aviakompaniyalar hukumat nazorati ostida, ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda hatto mehmonxonalar ham davlat tasarrufida. Odatda ijtimoiy infratuzilma va transport tarmoqlari hisoblanadilar tabiiy monopoliyalar va agar ular davlatga tegishli bo'lmasa, hech bo'lmaganda ular tomonidan nazorat qilinishi kerak. Bilvosita, davlat iqtisodiy dastaklar yordamida narxga ta'sir qilishi mumkin (masalan, valyuta nazoratini qo'llash, bu valyuta ayirboshlash cheklanishiga olib kelishi mumkin, buning natijasida sayyohlar valyutani ko'tarilgan narxda o'zgartirishga majbur bo'ladi va shu bilan o'sadi haqiqiy sayohat narxi); savdo soliqlari, bojxona zonalarida do'kon ochish va boshqalar orqali. Shtat, yuqoridagi dastaklardan tashqari, xizmat sifatiga qarab litsenziyalash yoki tasniflash orqali talabga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu choralar, ayniqsa, taklif qilinadigan xonalar soni talabdan oshib ketganda va hukumat narxlarni tartibga solish orqali bu nomutanosiblikni to'g'irlay olmasa, mehmondo'stlik sanoatida keng tarqalgan. Narxlarni tartibga solish juda mashhur emas bozor iqtisodiyoti ba'zi mamlakatlar hukumatlari mahalliy kompaniyalarni mamlakatning sayyohlik biznesining uzoq muddatli manfaatlariga ziyon etkazadigan bir lahzalik foyda olish vasvasasidan qaytarish uchun hali ham shunday choralar ko'rmoqda. Bundan tashqari, hukumat narxlarni nazorat qilish orqali sayyohlar manfaatlarini himoya qilishi, ularni ortiqcha xarajatlardan himoya qilishi va shu tariqa mamlakat obro'sini saqlab qolishi mumkin.