1. Feyil sóz shaqabi haqqında maǵlıwmat. Feyildin’ klassifikaciyalaytuǵın grammatik kategoriyalari. Feyil zamanları

Tema : Feyil sóz shaqabi

Joba :

1. Feyil sóz shaqabi haqqında maǵlıwmat.
2. Feyildin’ klassifikaciyalaytuǵın grammatik kategoriyalari.
3. Feyil zamanları.

Qaraqalpaq tili grammatikasında sóz gruppaları 3 ta gruppaǵa ajratıladı. Bular ǵárezsiz sóz gruppaları, járdemshi sóz gruppaları, bólek alınǵan sóz gruppaları. Feyil sóz gruppası usılardan ǵárezsiz sóz gruppalarına kiredi. Predmettiń jumıs- háreketin ańlatatuǵın ǵárezsiz sózler feyil sóz gruppası esaplanadı. Mısalı :Sabaq baslandı, óz tilegi menen járdem bolıp ótti. Bul jerde baslandı, bolıp ótti sózleri feyil sóz gruppaına tiyisli hám gapd a kesim wazıypasında kelgen. Feyil jaǵday, belginiń júzege keliwi, ózgeris sıyaqlı processlerin de háreket retinde ańlatadı. Jaǵday ańlatıw basqa sózturkumiga da tán. Biraq fe'lda ol bir tusdan basqasına ótiw formasında. Mısalı, Terekler jap-jasıl gápinde sapa -kesim (jap-jasıl ) turaqlı jaǵdaydı ańlatpalamoqda. Terekler ko 'kardi gápinde bolsa jaǵday process retinde, bir tusdan ekinshisine ótiw formasında júz berip atır. Ózbek tilindegi fe'lIar leksik-grammatik ózgeshelikine kóre eki tiykarǵı gruppaǵa iye:

a) ǵárezsiz feyil;
b) ar-namıstaqil feyil.
MustaqiI fe'lga tómendegi ózgeshelik tán:1) leksikalogik mánis tiykarındaǵı háreketti ańlatadı hám sol sebepten gapda qandayda bir bólek wazıypasında keledi;2) qandayda bir sózdi basqarib (kitaptı o'qidi) yamasa qandayda bir sóz tárepinen basqarilib (o 'qilgan kitap ) keledi;. 3) hárekettiń obiektke munasábetine kóre ekige bólinedi:
a) awıspalı feyil;
b) awıspasız feyil
Awıspalı feyil bildirilgen háreket obiekt túsinigi menen baylanısadı hám bunda obiektti ańlatiwshı birlik tabıs seplew degi sóz boladı : Al, o'qi basqar. Awıspasız fe'Ibunday ózgeshelikke iye bo'Imaydi: yig'la, uxla, sevin. Feyil arqalı kórsetilgen jumıs - háreket hám jaǵday menen shaxs arasındaǵı munasábet túrlishe bolıwı múmkin. Mısalı, jazdım, keldi sıyaqlı feyiller ózinde isleytuǵın shaxstı kórsetip turıptı. Eger qarar etildi, shınıǵıw atqarıldı desek, jumıs -hárekettiń ózinde habar bar lekin onı orınlawshı shaxstı usı feyiller anglatmaydi. Jumıs-hárekettiń orınlawshısibilan predmeti arasındaǵı yamasa bir neshe orınlawshı subyejktlar arasındaǵı munasábetlerdiń ańlatılıwı feyil qatnası dep ataladı. Mısalı, Rayxona kóylek satıp aldı ; gápinde satıp aldı -hárekettiń orınlawshısı Rayxona bolıp, ol iye arqalı hárekettiń predmeti, kóylek bolsa quralız tolıqlawısh arqalı kórsetilgen. Ar-namıstaqil feyil mánis itibarı menen uchga bólinedi:
a) járdemshi feyil;
b) járdemshi feyil;
d) tolıqsız feyil.
Járdemshi feyil jańa leksikalogik birlik payda etedi - sóz yasaydi, járdemshi feyil háreket tárizi formasınıń bir bólegi bolıp, fe'llug'aviy mánisin sóylewqa xoslaydi - modifikatsiya etedi, tolıqsız feyil bolsa feyil hám feyil bolmaǵan sózdiń zamanin kórsetedi. Feyiller anglatgan qatar mánislerine ko ra túrli mazmunıy gruppalarǵa bólinedi. Bulardan xarakterlilarini kórip ótemiz.
Háreket fe'li janlı hám jansız predmetke tán háreketti ańlatadı. Olar júriw, tásir etiw, soqqı urıw bcrish sıyaqlı kóriniste bolıwı múmkin. Qol, ayaq, júz, awız, gewde menen baylanıslı háreketde háreketleniwshi obiekt ayqın kórinip turadı. Ayaq menen baylanıslı háreketti ańlatiwshı feyil: juwırıw, sakramoq, entelew, gandiraklamoq, tentiramo], tepkilamoq, tebiw, tisaerilmoq; qol menen baylanıslı háreketti ańlatiwshı feyil: urıw, salıp qoyıw, trnamoq, uqalamoq, qıtıqlaw, pánjelamoq, shappat shertiw ; Júz, gewde, awız, erin, qulaq, murın hám h. menen baylanıslı háreket da bar. Jaǵday feyilleri. Insan tábiyaatına tán fizikalıq hám psixik jaǵday túrli ózgeshelikke iye. Jaǵdaydı tórtga bolıw múmkin:
a) ishki jaǵday (psixik keshinmalar menen baylanıslı ):tómenlashmoq, yad alıw, unitish;
b) sırtqı jaǵday (ishki jaǵdaydıń kórinetuǵın bolıwı menen
baylanıslı ): ǵázepleniw, kewilli bolıw, xafa bolıw ;
d) fizikalıq jaǵday (insan denesi menen baylanıslı : zaiflashmoq, holsizlanmoq, kuymoq;
e) social jaǵday ( jámiyet menen baylanıslı ):boyimoq, kóteriliw, urilmoq.
Nátiyjeli iskerlik feyiller sisteması jasaw, qurıw, qurıw, pıshqılaw, bóleklamoq, ısıw bermek, jonıw, sındırıw sıyaqlı birliklerdi óz ishine aladı.
Oylaw feyilleri taypasına insannıń pikirlew qábileti menen baylanıslı o 'ylamoq, pikirlamoq, qıyal surmoq, oylaw qılıw, o 'yga botmoq, ko 'z aldına keltirmoq, bir sheshimge keliw, juwmaqqa keliw sıyaqlılar kiredi.
Munasábet fe'lIari qatarı erke qılıw, jaqsı ko'rmoq, rahmi keliw, qaptal bosmoq, qızıǵıw, beti qursin, quday alsın, baloga giriptar bolsın sıyaqlı feyiller mısal boladı.
Feyildin’tastiqlawshi kategoriyalari haqida ulıwma maǵlıwmat. Feyildin’ klassifikaciyalaytuǵın kategoriyalari tek sol gruppaǵa tán grammatik sırtqı kórinisler sisteması. Olar koefficient, ózgeleytuǵın, hárekettarzi, bolıwlı -bolımsızlıq kategoriyalari. Feyil kesimlik yamasa nokesimlik wazıypasında bolıwınan qaramastan, bul formadan birinde bolıwı shárt. Olar feyil leksemaning leksikalogik mánisin modifikatsiya qılıw wazıypasın atqaradı. Klassifikaciyalaytuǵın sırtqı kórinisler arasında koefficient feyil leksemani modifikatsiya qılıw dárejesi tárepinen basqalarınan ústin turatuǵın. Sol sebepten koefficient fe'lni basqa sóz gruppaınan ajıratıp turıwshı tiykarǵı morfologiyalıq belgi. Ózgeleytuǵın, koefficientten ayrıqsha bolıp esaplanıw, feyildin’ nokesimlik wazıypası ushın xoslangan. Ózgeleytuǵın kategoriyasining ulıwmalasqan grammatik mánisi - fe'lni kesim wazıypasınan sırtda basqa, yaǵnıy hákim sóz menen bólew wazıypasın orınlawı.
Ádet mánisi fe'lda ańlatılıwı da, ańlatpalanmasligi da múmkin. Mısalı, (0 'qidi) fe'lida ol nol dárejede bolsa, (0 'qib chiqdli) sózshaklida kórinetuǵın bolǵan. Bolıwlı -bolımsızlıq forması haqqında da sonday pikirdi aytıw múmkin. Biraq bolıwlibo'lishsizlik forması menen kesimlik kategoriyasining strukturalıq bólegi bolǵan tastıyıq-biykar kategoriyasini parıqlaw kerek. Tastıyıq-biykar kesim wazıypasında keliwshi barlıq sóz ushın tán bolsa, bolıwlibo'lishsizlik kesimnen basqa wazıypa daǵı feyildin’ barlıǵı ushın tán bolǵan grammatik hádiyse. Basqasha aytqanda, bolıwlibo'lishsizlik feyildin’ nokesimlik, tastıyıq-biykar bolsa barlıq ǵárezsiz sózdiń kesimlik formasından biri. Tómende olardıń hár biri bólek-bólek kórip ótiledi.
Koefficient kategoriyasi
Koefficient kategoriyasi haqqında ulıwma túsinik. Koefficient kategoriyasi hárekettiń subyekt (orınlawshı ) ga munasábetin ańlatadı. Bul munasábet arnawlı grammatik forma menen júzege shıǵadı. Mısalı, Shayır qosıq jazdı gápinde iye tikkeley ishharakatning orınlawshısı bolıp, orınlawshı hám háreket munasábeti nol formalı anıq koefficient menen kórsetilgen; 0 'qituvchi balaǵa kitaptı o 'qitdi gápinde hárekettiń tikkeley hám tikkeley bolmaǵan orınlawshısı (oqıtıwshı tikkeley bolmaǵan, bala bolsa tikkeley bajamvchi) parıqlanǵan.
Dawıl shalındı gápinde háreket orınlawshısı uǵımsız, belgisiz. Sonday eken, qatnası ózgeriwi menen feyildin’ orınlawshısında da ózgeris júz beredi. Koefficient kategoriyasi feyildin’ bos subyekt valentligini toltırıp, arnawlı birlashtirib onı sóylewqa maslaydı.
Házirgi ózbek tilinde feyil qatnasınıń besew kórinisi ajratıladı :
anıq koefficient,
0 'zlik qatnası,
arttırıw koefficient,
birgelik qatnası,
majhu koefficient.
Anıq koefficient. Bul koefficientte subyektga munasábet nol forma arqalı Ańlatıladı. bildi, kórdi, soradı, ayttı, qayttı sıyaqlı. Su koefficient degi feyil awıspalı (oldl) yamasa awıspasız (uxladl) bolıwı múmkin.
Ózlik qatnası. Ayırım halda grammatik forma ózlik qatnasıniki bolsa -de, bul forma hárekettiń orınlawshına qaytıwın, orınlawshı da háreket obiekti ekenin bildirmeydi: Bir máhálde Ǵulomjon tuynukdan erinib shıǵıp atırǵan tútinge qaray sóylendi. (M. lsm.) Soing uzın doinglik artına 0 ifib, ko'rinmay ketti. (P. Qod.) Jigit ko 'zini jasırıwǵa jay tapolmay qiynaldi. (S. Ahm.) Davlafbekovning tUg'ilgan qishlogii Badamzor bul mannan o 'n bir shaqırım tómende. (p. Qod.) Ózlik qatnası forması awıspalı fe'lni awıspasız fe'lga aylantıradı.
Ózlik qatnası forması hár qanday awıspalı fe'ldan da yasalavermaydi. Mısalı, o'qi, (hayda), (kes), (ek), (min), (tik), (sug'or) sıyaqlı fe'ldan ózlik qatnası hosH etińmeydi. Sonıń menen birge, arttırıw koefficient degi awıspalı fe'ldan da ózlik qatnası hasil etińmeydi.
Semantikasida mánislik jılısıw júz berip atırǵan ózlik qatnası formasına iye fe'lIar bul koefficientten erkin qaralıwı kerek: Júzleri emizlikdan tirsillagan Arabboy kerilgan bir halda soradı.
Juwmaq retinde aytıw múmkin, ózlik qatnasında háreket subyekti «subyekt-obiekt» túsine kirip, aldınǵı obiekt joǵaladı. Salıstırıwlang: Halim kiyimin kiydi - Halim kiyindi.
Birinshi gapda Halim subyekt, kiyim obiekt, ekinshi gapda obiekt joq, Halim bolsa «subyekt-obiekt»bolıp tabıladı.
Arttırıw koefficient. Arttırıw koefficient forması tómendegiler:
[-bolıp tabıladı (-tir) ]: (chiz bolıp tabıladı), (yon bolıp tabıladı), (urıntır );
[-gaz (-giZ,- g'az,-g'iZ,-kaz,-kiz,-qaz,-qız) ]: (ko'rgaz),
(kirgiz), (turg'iz), (yutqiz), (0 'tqaz), (ketkiz), (yurg'az);
[-(I) t]: (0 'qit), (ish/at), (fugat), (bosh/at), (yurit), (kirit);
[-iz]: (oqiz), (tóbeiz), (emiz);
[ -ir]: (bitir), (úsh ir), (pishir), (qoch ir), (ochir), (shoshir),
(asır ), (batır ), (qotir);
[-ar]: (shıǵar ), (qaytar );
[-Arttırıw koefficient forması fe'lga birdan artıq qosılıwı múmkin.
Bunda aldınǵı tikkeley subyekt biIvosita subyektga aylanıp ketaverndi: Ha/bn tolıqtı. Halim inisine tolıqtdi. Halim inisine tap 'lattirdi. lumla turpayılıǵı kelip chiqmasligi ushın keyingi gapdagi tikkeley subyekt túsirip qaldıriIgan.
Arttırıw koefficient formalı feyil semantikasida mánislik jılısıw júz be rib, oǵan tán morfema ajralmaydigan halǵa kelip qalıwı da múmkin:[tuzatmoq][surishtirmoq],[solishtirmoq],[yaratmoq],[uyg (on],[yupan],[erkalatmoq],[ (dálil, mısal ) keltirmoq] tipidagi feyil da usılar gápinen. Arttırıw koefficient forması awıspasız fe'lni awıspalına aylantıradı.
Belgisiz koefficient. Belgisiz koefficient [-i) ] hám [-i) n] formaları járdeminde payda etinadi: (juwıldı ), (tazalandı ), (aytildi), (gápirildi), (alındı ) sıyaqlı. Bul koefficientli feyil «subyektsizlashadi», anıqrog'i, obiekt ústin turatuǵınlasıp, iye wazıypasına ótedi, logikalıq obiekt grammatik iye mártebein aladı : Bul jerde shertek menen oralǵan buyım qo (rasi bar edi. (P. Qod.) Babaxo Ja domla isten bosatildi. (P. Tur.)
Ózlik hám belgisiz koefficient omonimik munasábette. Mısalı, (osildi), (taslandı ), (to'kildi) feyilleriniń ózlik yamasa belgisiz koefficientte ekenligi qurshawda málim boladı.
Birgelik qatnası. Birgelik koefficient formasında «birgalik járdemlesiwl!) hám «birgalik-kópshiligilik» aralıq grammatik mánisi parıq etedi. «Birgelik-kópshiligilik» mánisi ushın feyillerdiń awıspalı -awıspasızlıǵı áhmiyetsiz: Úlkenler o (sha jerde. Arz et, járdem berediler, yamasa (l-yamasa (riq kórsetiwedi. (P. Tur.) «Birgelik-járdemiashish» mánisi voqeianishi ushın bolsa forma awıspalı feyillerdi tańlaydı : Bala akesine jer aydawdı, egin egiwdi.
Zaman kategoriyasi
a) sóylew momentine shekem bolǵan haqıyqatlıq - 0 'tgan zamOh;
b) sóylew momentindegi haqıyqatlıq - hoZirgi zaman;
d) sóylew momentinen keyin bolatuǵın haqıyqatlıq - ke/asi zaman.
Sol sebepten zaman UGMsining ush menshikli kórinisi parıq etedi:
1) ótken zaman;
2) házirgi zaman;
3) kelesi zaman.
Olardı ańlatiwshı sırtqı kórinisler de soǵan muwapıq úsh gruppaǵa ajratıladı. Ótken zaman. Házirgi ózbek tilinde ótken zaman fe'li bir neshe forma járdeminde ańlatıladı :
[-dll (o'qidim, o'qidin’, o'qidi);
[-gan] (oqıǵanman, oqıǵansan, oqıǵan );
[-(i) b-] (oqıpman, oqıpsan, oqıpdı );
(-edi/ekan/emish] (jazǵan edim, islep atirǵan edi, jumıs lágen eding, jumıslar edi, islewshi edim).
Usı sırtqı kórinislerdi qabıl etken feyil túrli mánis ańlatadı.
Bul zaman mánisi:
[ -yap]; [-yotlb]; [-yotir]; r-moqda] affiksları menen ańlatıladı.
Sırtqı kórinisler arasındaǵı parq sap stilistik tiykarda. Anıqrog'i,[-yap-] umumuslubiy hám keń tutınıwliligi,[-yotib-] hám [-yotir] dialektal hám poetik ózgesheligi menen,[-moqda] forması kitapiy usılǵa xosligi hilan xarakterlenedi. Olarda zamandi ańlatıwda parq sezilmaydi.
Salıstırıwlang: (0 'qiyapman), (0 'qiyotirman), (0 'qiyotibman), (0 'qimoqdaman).[Yot],[tur], Lyur],[0 'tlr] birlikleri járdemshi feyil wazıypasında kelip, házirgi zaman formasınıń analitik kórinisin payda etedi: Ele dushpanlarımız tınıshigani yamasa 'q, qıraǵılıqnl qo '! den berdiń, gellengga solaman dep poylab turıptı. ««Kelesi zaman. Ámeldegi sabaqlıqlarda grammatik illuziya nátiyjesinde kelesi zamannıń eki kórinisi parıq etedi:
a) kelesi zaman anlqlik forması ; Kelesi zaman fe'lining [ekan],[emish] tolıqsız fe'li menen jasalǵan esitilganlik, keyin bilgenlik rna'nosini ańlatiwshı forması gúman mánisin ańlatpalamasligi aytnadı : (jumıslar eken), (keler eken); (jumıslar emiw), (keler em jumıs) sıyaqlı. Bunda tolıqsız fe'I1 arda zaman ma
•nosi joq. Zaman formanıń [-ar] qisrni arqalı ańlatıladı.
Ulıwma alǵanda, tolıqsız fe'Ilar fe'ldan basqa sózler kesirn wazıypasında kelip olarǵa zaman hám modal mánislerdi birgelikte beredi. Fe'lIarni shakIlantirganda bolsa sintetik-analitik formanıń affiks bólegi zaman ańlatpalap, tolıqsız feyil moynına modal munasábet ańlatıwǵana júkletiledi. Salıstırıwlang: jumısshı eken - jumısshı bolǵan eken, oqıǵan em jumıs. Keyingi eki mısalda [-gan] forması zaman, to'Jiqsiz fe'lIar modal rnunosabat ańlatpalaǵan.
Kelesi zaman formaları kesimdiń payıt valentligini kelesi zaman mánisli hal wazıypası daǵı sO'zshakllar menen toldıradı : erteń, kelesi jıl, keleshekte sıyaqlı.
b) kelasl zaman gúman forması. tayınman» degen sıyaqlı kópchib jatıptı.

Fiyil soz shaqabi

368- shınıǵıw. Tekstti oqiń. Ajıratılǵan sózlerge soraw beriń hám olardı kóshiriń. Qawıs ishinde hár birewiniń so'rog'ini jazıń. Áke etik, ana etik hám bala etik esik tárepte tatıw jasawardi. Bir kúni bala etik jıladı :
— Hámme mayım og'riyapti. Beshafqat bala men menen suw keshti. Úlken-kishi taslardı tepdi.
Áke etik menen ana etik bala etikka ashınıwdı. Oyınshıl bala nawqas etikchani taǵı qiynayverdi. Qıs kúnleriniń birinde bala etikning jag'i jırtildi.
Jaman balanıń dúzelmeytuǵınlıǵın bilip, etikler úy iyelerinen shaǵılısıwdı... (Zulfiya Mo'minovadan)
Ertekti ózińiz dawam ettiring
Jasawardi- ne qılıwardi?
Jıladı -ne etdi?
Og'riyapti- ne etip atır?
Keshti-ne etdi?
Tepdi-ne etdi?
Ashınıwdı - ne qılıwdı?
Jırtildi-ne etdi?
Shaǵılısıwdı -ne etdi?
369 - shınıǵıw. Tekstti oqiń. Sorawlar járdeminde
feyillerdi tabıń. Olar kimning háreketin bildirgen?
Keshte Mannon akamning aldına bardım.
Úyimizning aynıwın ayttım.
— Sen xafa bo'lma, hámmemizdiń úyimiz buz'ladı. Bulmanǵa oǵada úlken teatr qurıladı, — dedi Mannon akam... Úyimiz buzildi. Biz basqa yoqqa, Mannon akam basqa yoqqa kóship ketti. Bir kúni akam maǵan súwreti bar bir kitap berdi. Bir máhálde maǵan tanıs adamdıń súwretin kórip qaldım. Súwrettiń tiyine teatrning bas rejissorı Mannon Uyg'urning atı jazılǵandı.
Sol kúni men joǵatǵan adamımdı taptım.
(Áziz Abdurazzoqdan)
Feyillerdi kóshirip jazıń.
Bardım, ayttım, buz'ladı, qurıladı, dedi, buzildi, kóship ketti, berdi, kórip qaldım, jazılǵandı, taptım. Háreket bildirgen sózler gapda kesim bolıp keledi hám olardıń tiyine 2 ta uzın tuwrı sızıq sızıladı.
372- shınıǵıw. Qosıqtı kórkem oqıń hám kóshiriń.
Jarıq berer áynegim,
Áynekleri sinmasin.
Íqshamlı turay hár dem,
Shań hám shań inmasin.
Óz partangda o'tir tınısh,
Pıshaq menen oymagin.
Mende olasan ılım,
Bunı jaqsı o'ylagin. (Bahadır Dolimov)
Feyillerdiń tiyine sızıń. Hárekettiń atqarılmaganini ańlatatuǵın qosımshanıń tiyine tolqınlı sızıq sızıń. Íqshamlı, tınısh sózlerine mánisles sózler tabıń. Olardı qosıqta almastırıp qóllaw múmkinbe?
375- shınıǵıw. Oqiń. Feyillerdi anıqlap, zamanine kóre gruppalap jazıń.
Háwline shıqtıq. Koridorda bir shımshıq balası awızın kappa-kappa ashıp atır. Bir ayog'i sınǵan. Batır ikkimiz shımshıq balasınıń sınǵan ayaǵına qaǵaz o'radik hám ið menen baylanıstırdıq. Batılka tartpasına salıp, úy tokchasına qoydıq. Batır shıbın tutıp berdi. Bahrom nan uvog'i menen boqdi. Qushcha úy ishinde aylanıp uchadigan boldı. Geyde ana shımshıqtıń dawısın esitip chirqillaydi. Onı anası sawınıp yig'layapti, dep uchirib jiberdik. (Malik Murodovdan) Feyil zamanların ańlatiwshı qosımshalar tiyine tolqınlı sızıq sızıń.
Ótken zaman feyilleri:shıqtıq, sınǵan, o'radik, baylanıstırdıq, qoydıq, tutıp berdi, boqdi, uchirib jiberdik. Házirgi zaman feyilleri:ashıp atır, yig'layapti.