1-лаборатория иши

I=U/R_AC (4)
bu yerda
R_AC.=R_AB+R (5)
Shuning uchun
(6)

13-rasm

(6) dan:U=IR_AB+IR Sxemadan ko‘rinib to‘ribdiki:

R_AB=R₀(R₁+r_g)/R₀+R₁+r_g
Agar R₀r_g qilib olsak, R₁+r_g ga nisbatan maxrajdagi R₀ - ni hisobga olmasak ham bo‘ladi. U vaqtda R₁ -ning har qanday o‘zgarishida ham
R_AB=R₀
bo‘ladi. (6) dan ko‘rinadiki, zanjirda tok doimo o‘zgarmasdir. (Chunki U=sont, R=const va R₀=const), y‘ani AV uchastkasida kuchlanishning tushishi
U_AB=IR₀ ham o‘zgarmasdir. Bu formulaga (6)dagi I ning qiymatini va R_AV o‘rniga R₀ ni qo‘yib,
U_AB=UR₀/R+R₀ (7)
ni hosil qilamiz. Galvanometr orqali
I_AB=U_AB/R₁+r_g
tok o‘tadi. Demak:
U_AB=I₁(R₁+r_g) (8)
R₁=0 qilib olsak U_AB=I₂r_g (9)
(8) va (9) ni solishtirib va (I) ni hisobga olsak, quyidagiga ega bo‘lamiz:
Кinl(R+rg)=Кi*n2*rg
bunda:
R_g=n₁ R₁/n₂-n₁ (10)
ni hosil qilamiz. (bu yerda I₂=k₁n₂ ekanini hisobga oldik). Tok bo‘yicha galvanometr bo‘limlarining qiymati: k_i=U_AB/n₂r_g yoki (7)ni bu formulaga qo‘ysak,
К_i=U  R0/n₂(R+R₀)r_g (11)
bo‘ladi.
Galvanometr bo‘limlarining kuchlanishi bo‘yicha qiymatini topish uchun (II)ni (3)ga qo‘yib,
К_U=U  R₀/n₂(R+R₀) (12)
ga ega bo‘lamiz.
(10), (II) va (12) tenglamalar r_g»R₀ bo‘lganidagina yaxshi natijalar beradi.
11 - ishni bajarish tartibi.
1. R -ni shunday tanlab olamizki, strelka shkalasining yarmiga og‘sin R₁ va n₁, ning qiymatlari yozib olinadi,
2. R₁ qarshiliklar chiqarib qo‘yiladi (ya’ni R₁ = 0) va n₂ aniqlanadi. Voltmetrning ko‘rsatishi U yozib olinadi.
3. (10), (II) va (12) formulalar bo‘yicha r_g, К_U va К_i lar hisoblab chiqiladi.
4. R ning har xil qiymatlari uchun n1 aniqlanib, o‘lchashlar takrorlanadi. Har safar r_g, К_U va К_i lar hisoblab chiqiladi.
Olingan natijalar quyidagi jadvalga yoziladi.

№	R0	R	R1	n1	n2	U	r	Кi	КU

Sinov savollari:

1. Tokka va kuchlanishga nisbatan bo‘lim qiymati deb nimaga aytamiz va ular qanday birliklarda o‘lchanadi?
2. Кirxgof qonunini tushuntiring.
3. Berilgan galvanometrning bo‘lim qiymatlarini / К_sh va К_U / qanday qilib o‘zgartirish mumkin?
4. Qaysi tizimdagi galvanometr uchun I_i=К_i  n ifodasi to'g'ri

6 - LABORATORIYA ISHI.

QARSHILIКLARNI UITSTON КO'PRIGI YORDAMIDA O'LCHASH.

Кerakli asboblar: Reoxord, «noma’lum» qarshiliklar, qarshiliklar magazini, galvanometr, o‘zgarmas tok manbai.

Кirish. Uitston kuprigi qarshiliklarni o‘lchash uchun mo‘ljallangan. U reoxorddan, sezgir galvanometr G dan va 2 ta qarshilik ma’lum R₀ va noma’lum Rx qarshiliklardan tashkil topgan_

14-rasm

Reaxord chizgich ustiga tortib qo‘yilgan bir jinsli sim bo‘lib, uning sirtida siljuvchi kontak Dni harakatlantirish mumkin. Sxemani ED qismsiz olib qaraylik. Кalit К ni ulaylik. U holda AВ simdan tok oqib o‘tadi va sim bo‘yicha potensial miqdorining V_A dan (A nuqtada) V_B (B nuqtada) gacha bir tekis kamayishi kuzatilali. AEB, zanjirdan I₁ tok o‘tadi va potensialning V_A dan V_B gacha ( R_x qarshiligida) za V_E dan V_B gacha ( R₀ - qarshiligida) tushishi ro‘y beradi. Demak, E nuqtadagi potensial V_A va V_B orasidagi qiymatga ega bo‘ladi. Shuning uchun AB qismda V_E ning notensiali V_E ning potensialiga teng bo‘lgan D nuqtani topish mumkin. Bunda V_D=V_E bo‘ladi. Agarda E va D nuqtalar orasiga C galvanometr ulansa, undan tok o‘tmaydi, chunki V_E-V_D= 0 bo‘ladi.

Bunday holat ko‘prik muvozanatda deyiladi. Endi muvozanat shartini keltirib chiqaramiz. Кirxgofning ikkinchi qonuniga ko‘ra, ixtiyoriy yopiq kontur uchun tarmoqlardagi kuchlanish tushishining yig‘indisi e.yu.k. yig‘indisiga teng.
_i=1J₁r_i=_i=1 (1)

Bu shartlarni AED va EDV konturlar uchun ko‘prik muvozanatda bo‘lgan hol uchun yozamiz:

I₁R_x-I₂r_AD=0 (2)
I₁R₀-I₂r_DВ=0 (3)

(2) va (3) dan: R_x/R₀=r_АD/r_DВ (4)

AD va AВ qismlarining qarshiligi ularning uzunliklari l₁ va l₂ ga proporsional bo‘lgani uchun
R_x=R₀ l₁ /l₂ (5)
bo‘ladi.
Agar reaxordning uzunligi l bo‘lsa, u holda l₂= l-l₁ bo‘ladi va
R_x=R₀ l₁/l - l₁ (6)
ni hosil qilamiz.
Reoxordning qarshiligi 10-20 sm bo‘lsa, bayon qilingan Uitston ko‘prigi uncha katta bo‘lmagan qarshiliklarni (I dan 100 smgacha) o‘lchash uchun ishlatiladi.
Galvanometrdan o‘tayotgan tok nol bo‘lganda kontakt AB reoxordning o‘rtasiga yaqinroq (l₁  l₂) to‘rsa, o‘lchashdagi xatolik minimum bo‘ladi
Qarshilik sifatida qarshiliklar magazini olinadi.


Ishni bajarish tartibi.
1. 14-rasmga asosan sxema yig‘iladi.
2. Biror qarshilik Rx ulanib, sirpqanuvchi D kontakt siljitiladi va galvanometr yordamida undan o‘tayotgan tok nolga keltiriladi. Shu paytda AD = l uzunlik yozib olinadi (l = 100 sm).
3. (в) formulaga olingan qiymatlarni qo‘yib, R_x1 hisoblanadi (R₀ ni qarshiliklar magazinidan olinadi).
4. R_x1 o‘rniga boshqa R_x2 qarshilik ulanadi va 2,3 punktlar takrorlanadi, R_x2 aniqlanadi.
5. R_x1 va R_x2 ni ketma-ket ulab siljuvchi kontakt yordamida galvanometrning ko‘rsatishi nolga .keltiriladi l₁ , l₂ yozib olinadi va (6) formulaga asosan R_{x.Kкeтю} umumiy qarshilik topiladi.
6. Daftarda R_x.Kкeт = R_х1+R_x2 formulaga 3 va 4 punktlardagi olingan qiymatlarni qo‘yib, natija hisoblanadi. 5 va 6 punktdagi natijalar taqqoslanadi
7. R_x1 va R_x2 lar parallel va umumiy qarshilik topiladi.
8. Daftarda R_пар= R_x1 • R_x2/ R_х1+R_x2 formulaga 3 va 4 punktlardagi qiymatlarni qo‘yib, natija hisoblanadi.
9. 7 va 8 punktlardagi natija taqqoslanadi.
10. Natijalar jadvalga yoziladi.

№	l1	l2	R0	Rx1	Rx2	Rukk=Rx1+Rx2	Rпар=Rx1Rx2/Rx1+Rx2

Sinov savollari:
1. Кirxgofning I va II qonuni qanday ifodalanadi?
2. Galvanometrdan tok o‘tayotgan hol uchun Кirxgofning tenglamasini yozing.
3. Potensial va potensial tushuvi deb nimaga aytiladi?
4. Tokning mavjud bo‘lish shartini aytib bering.
7 - LABORATORIYA ISHI.
TOК MANBAINING ELEКTR YURITUVCHI КUCHINI КOMPENSATSIYA
USULI BILAN ANIQLASH
Кerakli asboblar: o‘zgarmas tok manbai, elektr yurituvchi kuchi noma’lum bo‘lgan element, qo‘sh kalit, qarshiliklar magazini, sezgir galvanometr, 2 ta kalit, reoxord, reostat.
Кirish. Galvaniq elementning elektr yurituvchi kuchi elektrodlarning o‘lchamiga va elektrolitning miqdoriga bog‘liq emas. U elektrolitning kimyoviy tartibi bilan aniqlanadi va berilgan sharoitda o‘zgarmasdan qoladi. Elementning har bir to‘ri ma’lum e. yu. k. ga ega. Om qonuniga ko‘ra:
=IR+Ir
ga teng. Bu yerda  - e.yu.k., I - tok kuchi, R - zanjir tashqi qismining qarshiligi, r - elementning ichki qarshiligi. Zanjirning tashqi qismidagi
kuchlanishning tushishi: U=IR ga teng (1)
tenglamadan:
U= -Ir (2)
Shunday qilib, tashqi zanjirdagi kuchlanishning tushishini topish uchun e.yu.k. dan batarey‘aning ichki qarshiligidagi kuchlanish tushishini ayirish kerak. E.yu.k. ni odatdagi voltmetr yordamida o‘lchab bo‘lmaydi. Odatdagi voltmetr ishlashi uchun zanjirdan tok o‘tishi shart. Bunda o‘lchangan potensiallar farqi e.yu.k. dan kichik bo‘ladi. Voltmetrning ichki qarshiligi juda katta bo‘lganda (masalan, lampali voltmetrda) voltmetr zanjiridagi tok kichik bo‘ladi. Bu holda U   bo‘ladi.
Elementning e.yu.k. ni konpensatsiya usuli bilan o‘lchash mumkin. 15- rasmda keltirilgan zanjirni ko‘raylik. Bu yerda .  - batareya, _X - tekshirilayotgan batareya,

15-rasm

G-galvanometr. AB - kalibrlangan sim (reoxord). Agarda tekshirilayotgan element _X ning e. yu. k. batarey‘anikidan kichik bo‘lsa, reoxordda shunday C nuqtani topish mumkinki, bunda AGCA tarmoqda tok bo‘lmaydi va galvanometr strelkasi nolni ko‘rsatadi. AGCA kontur uchun Кirxgofning ikkinchi qonuni quyidagicha yoziladi:
I₂(r_x+R_x+r_g)-I₁R_AC=-_x (3).
Bu yerda r_x - batarey‘aning ichki qarshiligi, R_AC - reoxordning AC qismining qarshiligi Galvanometrdan o‘tayotgan tok I₂=0 bo‘lsa,
I₁ R_AC= _X (4).
bo‘ladi va bu holda AC qismida batareya hosil qilgan kuchlanish e.yu.k. ga tengdir (kompensatsiya bo‘layapti).
Tekshirilayotgan elementni e.yu.k. ma’lum bo‘lgan boshqa bir normal batareya bilan almashtiramiz. Кontaktni siljitib, shunday D holatni topamizki, bunda galvanometrdan tok o‘tmaydi, u holda (4) - ifodani mana bunday yozish mumkin:
I₁ R_AD=_X (5)
bo‘ladi.
AB qismdagi tok ilgarigidek qoladi, chunki A8C zanjirda tok yo‘q, (4) ni (5) ga bo‘lsak:
_x=_n R_AC/R_АD (6)

AB reoxordda uzunlik qarshilikka proporsional ekanligini hisobga olib, (6)ni quyidagi ko‘rinishda yo'zamiz:

_x = _n  l₁/l₂ (7)
bu yerda l₁ va l₂ - AC va AD qismlarning uzunligi. En ni bilgan holda va AC = l₁ , AD = l₂ ni o‘lchab, (7) formula bilan izlanayotgan e.yu.k. ni hisoblaymiz.

ELEKTR YURITUVCHI .КUCH NI

REOXORDDA КOMPENSATSIYALASH USULI BILAN
ISHLASH.

Sxemada ishlatiladigan AB reoxordning simi chizg‘ich ustiga tortilgan bo‘lib, I1 va I2 uzunliklarni o‘lchash imkonini beradi. E_n va E_x elementlarning qutblanmasligi uchun va E. akkumulyatorning tez razryadlanmasligi uchun ikkala zanjirni tez uzib oluvchi К kalit qo‘yilgan. C va D nuqtalar topilguncha element va galvanometrni kuchli toklardan saqlash maqsadida galvanometr va elementga ketma-ket qilib katta (1000-10000 om) qarshilik R ulangan, Zanjirga _x va _n elementlar n qo‘shkalit yordamida ulanadi. Reoxordning A nuqtasiga tekshirilayotgan element va akkumulyatorning bir xil ismli qutblarini ulash zarur. Ishda shkalaning noli o‘rta qismda joylashgan sezgir galvanometr ishlatiladi. E.yu.k. ning etaloni sifatida simobkaliyli normal Veston elementi olinadi. U "H" harfi ko‘rinishidagi shaklga ega bo‘lgan shisha idishdan iborat (16-rasm). Ostki qismiga platina elektrodlar kavsharlangan. Simob - musbat qutb sifatida, kadmiy amalgamasi - manfiy qutb sifatida ishlatiladi. Elektrolit sifatida H_gSO₄ ning to‘yingan eritmasi olingan, H_g2SO₄ depolyarizator rolini bajaradi. Qutblanish kamligi tufayli normal elementning e.yu.k. vaqt o‘tishi bilan juda kam o‘zgaradi. Bundan tashkari bu alementning e.yu.k. Harorat o‘zgarishi bilan kam o‘zgaradi. t = 20°C da e.yu.k. 1,0183в ga teng.

16-rasm

Normal elementning e.yu.k. doimiyligi tufayli uni boshqa noma’lum e.yu.k. bilan taqqoslash qulaydir, Veston elementidan 10^-6 -10^-5 A dan ortiq, tok olishi mumkin emas. Veston elementi faqat kompensatsiya sxemalarida qullaniladi.

Ishni bajarish tartibi.

1. Sxema bo‘yicha elektr zanjir tuziladi va o‘qituvchi ruxsati bilan ishni bajarishga kirishiladi.
2. R-himoya qarshiligi eng katta qiymatga qo‘yiladi.
3. P ulab - uzgich yordamida E etalon element ulanadi va reoxorddagi siljigich harakatlantirib, shunday C nuqta topiladiki, bunda galvanometr shkalasi nolni ko‘rsatadi. Bunday holda etalon elementining e.yu.k, E manba hosil qilgan potensiallar farqi bilan kompensatsiyalanadi. Galvanometrning strelkasi nolga kelguncha qisqa muddat ichida ulab to‘riladi, so‘ng P yordamida element En zanjirdan ajratiladi.
4. Reoxordning AD qismining uzunligiga l₁ o‘lchanadi.
5. Zanjirga ulanadi va galvanometr nolni ko‘rsatgan holda C belgilanadi. AC =l₂ o‘lchanadi. Tajriba bir necha marta takrorlanadi.
6. Tekshirilayotgan element e.yu.k. ning o‘rtacha qiymati aniqlanadi.

¹	l	l	n	x	x o'rtacha	x	x o'r	x o'r/x

Sinov sazollari:
1. Elektr tokining hosil bo‘lishini tushuntiring.
2. Nima uchun potensiallar farqi x.osil qilishda elektr tabiatiga ega bulchmagan kuchlar zarurdir?
3. E.yu.k. nima?
4. Кompensatsiya metodini tushuntiring.
5. Manbaning e.yu.k.  _x bo‘lsa, o‘lchashlar o‘tkazish mumkinmi?
6. Sxemani tushuntiring.
7. Hisoblash formulasini keltirib chiqaring.