1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha. Reja

1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha.
Reja:
1.Psixologiya haqida umumiy tushuncha.
2.Psixologiya fanining ta`rifi va psixika haqida tushuncha.
3.Psixik qonuniyatlar: psixik jarayonlar, psixik xususiyatlar, psixik holatlar, psixik hodisalar va ularning mazmuni.
Tayanch tushunchalar:Psixologiya fanining tarixi,taraqqiyotning turli bosqichlarida psixika haqidagi turli ta`limotlar,Markaziy Osiyoda psixologik ta’limotlar.
Psixologiya fanining predmeti
Barcha fanlar kabi psixologiya fanining ham o‘ziga xos predmeti bor. Masalan, fizika fani harakatdagi materiyaning fizik xossalarini, kimyo fani kimyoviy xossalarni, biologiya biologik xossalarni o‘rganadi. Psixologiya o‘rganadigan hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash murakkabroqdir. Bu hodisalarni tushunish psixologiya fanini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan odamning dunyoqarashi va qiziqishiga bog‘liqdir. Psixologiya insoniyatga tanish bo‘lgan eng murakkab ilm haqidagi fandir. Psixologiya bo‘yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib psixika deb ta’rif berishadi. Psixika — bu inson ruhiyatining shunday holatiki u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalaridan ancha murakkabroq, chunki psixologiyada bilish ning obyekti va subyekti o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘ladi.
Har bir odam tevarak-atrofdagi narsalarni sezish va idrok qilish qobiliyatiga ega. Odam osmonning moviyligini, daraxt barglarining yashilligini ko‘radi, ko‘cha tomondan quloqqa chalinuvchi har xil tovushlarni eshitadi, ba’zi narsalarning so- vuqligini, boshqalarining issiqligini sezadi. Odam o‘ylaydi va gaplashadi, ya’ni u tafakkur hamda nutqqa egadir. Biz ilgari bo‘lib o‘tgan narsa va hodisalarni xotira va xayol tufayli esda saqlaymiz va kelajak haqida orzu qilamiz. Bizning sezgila- rimiz, idrokimiz, xotisamiz, tafakkurimiz, nutqimiz, xayolimiz psixik jarayonlar deb ataladi.
Ko‘pgina voqealar odamni to‘lqinlantiradi, quvontiradi yoki uning g‘azabini qo‘zg‘atadi, ya’ni odamda ma’lum his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Odam nimagadir intiladi, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish yo‘lida sabot va matonat ko‘rsatadi, irodasini ishga soladi. Ba’zi hollarda psixik jarayonlar ancha murakkab va barqaror ko‘rinishga ega bo‘ladi, ularning aktivligi kuchaygan yoki susaygan holda namoyon bo‘ladi, ma’lum kechinmalarni maydonga keltiradi. Bular psixik holatlar deb ataladi. obrazlaridir. Psixik aks ettirish obyektiv olamning subyektiv obrazi, voqelikning miyadagi aksidir. Odam psixikasini, odam psixik faoliyatining qonuniyatlarini, uning kelib chiqish mexanizmlarini o‘rganuvchi fan psixologiya deb ataladi.

Kundalik turmush va ilmiy psixologiya. Har qanday fan negizida ma’lum darajada odamlarning turmushi va amaliy tajribasi o‘z aksini topadi. Har qanday shaxs kundalik turmushning o‘ziga xos psixologik bilimlarini egallagan bo‘lib, o‘z saviya-si, salohiyati bilan turlicha kamolot ko‘rsatkichiga egadir, hatto uning turmush tajribasi va bilimlari ilmiy psixologik bilimlardan ustunroq bo‘lishi mumkin (masalan: «Qari bilganni pari bilmas»). Kundalik muloqot davomida boshqa odamlarni kuzatib borgan kishilarning o‘zaro birgalikda harakat qi- lishga ehtiyoji, ularni tashqi xulq-atvor ortida yashirinib yotgan psixik jarayonlarni farqlay bilishga majbur qilgan. Maqsadlar, mayllar, u yoki bu voqeadan ta’sirlanish zamirida esa xarakteriga xos asosiy belgilar tushunilgan. Shuning uchun ham psixik holatlar, jarayonlar, xususiyatlar ilmiy predmetga aylanishidan ancha ilgari kishilarda bir-birlari to‘g‘risida sodda psixologik bilimlar to‘plana boshlagan. Bu bilimlar avloddan avlodga o‘tgan holda tilda, xalq ijodiyoti yodgorliklarida, san’at asar- larida o‘z ifodasini topa bordi.

Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari jonning moddiySikdan xoli tabiati haqidagi g‘oyalar paydo bo‘la borgan. Bunday qarashlar keyinchalik filosofiyada o‘z ifodasini topgan. Eramizdan avvalgi VII—IX asrlar oralig‘ida yashab o‘tgan mutafakkirlar Fales, Anaksimen, Geraklit, Demokrit, Epikur, Ploton, Lukretsiylar ta’limotidan keyin ruh tanaga jon bag‘ishlovchi moddiy asos, hayotiy jarayonni boshqaruvchi, idora etuvchi a’zo sifatida qaralgan.
Psixika haqidagi ta’limotlarning rivojlanishi uchun Aflotun (er.av. 427—347-yillar) alohida sharoit yaratib berdi. U jonning qismlari to‘g‘risidagi tushunchani yaratdi. Aflotunning shogirdi Arastuning «Jon to‘g‘risida»gi asari psixologiyaning bu davrga kelib bilimlar sohasi sifatida ajralib chiqishiga sabab bo‘ldi. Antik psixologiyaning eng yuqori cho‘qqisi Aristotelning ruh haqidagi mashhur ta’limoti hisoblanadi. Mashhur faylasuf Gegel aytganidek: «Biz psixologiyada ega bo‘lgan yaxshi narsalar bu Aristoteldan olgan narsalarimizdir».
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jon tananing ajralmas qismlari ekanligi g‘oyasini ilgari surdi. Shu sababli ham Arastu psixologiya fanining otasi sifatida talqin qil inadi. «Psixologiya», ya’ni jon haqidagi fan so‘zi (yunoncha «psyche» — ruh, jon, «logos» — fan, ta’limot ma’nosini angla- tadi) bizning davrimizda ham saqlanib qolgan.
«Tibbiyotning otasi» Gippokrat (er.av. 460—377-yy.) tafakkur va sezgi organi miya ekanligini ta’kidlaydi. Uning yozishi- cha: «Mana shu qism bilan biz fikrlaymiz, yaxshi va yomonni ajratamiz, tanamizning mana shu qismi bilan ko‘ramiz. Mi- ya sog‘ holatda bo‘lgandagina biz sog‘ fikrlaymiz». Gippokrat- ning ishlari orasida eng katta shuhrat keltirgani temperament haqidagi ta’limotdir.
Bu barcha anatomo-fiziologik ma’lumotlarni rimlik tabib Klavdiy Galen (er.av. II asr) umumlashtirdi va yangilari bilan boyitdi. Uning asarlaridan XVII asrgacha keng foydalanildi. Har xil muskullarga boruvchi nervlarni kesish bilan Galen shu xulosaga keldiki, tananing nervsiz birorta qismi yo‘q, birorta harakat, birorta hissiyot ularning ishtirokisiz kechmaydi. Eksperimentlar orqali Galen orqa miyaning funksiyalarini ham aniqtadi. Agar orqa miyani ko‘ndalang kessa, kesilgan joydan pastda joylashgan barcha tana qismlari harakatchanligi va sezuvchanligini yo‘qotadi, degan xulosani olim asoslab berdi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g‘oyalarning rivojlanishi uchun tayanch nuqta bo‘ldi. «Bu — ruhiy dunyosi ulkan odam» deganda biz jismsiz va abadiy barhayot narsani emas, balki psixikani nazarda tutamiz.

17. 
    asr psixologlar ko‘z o‘ngida psixikaga bo‘lgan qarash- larning tubdan o‘zgarish davri sifatida namoyon bo‘ladi. Psixo­logik fikr taraqqiyotidagi yangi davrni «fanlar malikasi» bo‘lib hisoblangan mexanika ta’sirida paydo bo‘lgan konsepsiyalar ochib berdi. Bu ta’limotlarning asosida fanning ulug‘ zahmat- kashlari Rene Dekart (1598—1660), Benedit Spinoza (16321677), Tomas Robbe (1588-1679), Djon Lokk (1632-1704), Gomfrits Leybnits (1646-1716) kabilar turar edi.
    

1881-yili Berlin universiteti huzurida eksperimental psixologiya institutini tashkil qildi. Professor A.F. Lazurskiy (1874—1917) tomonidan ta’lim masalalarini o‘rganishda keng qo‘llaniladigan tabiiy eksperi- ment metodi ishlab chiqildi.
Nazorat savollari:

1. 
   Psixologiya nimani o‘rganadi? Unga ta’rif bering. Psixi­ka nima?
   
2. 
   Kundalik turmushdagi hodisalar va ilmiy psixologiya de- ganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Psixologiya tarixi qanday davrlarga bo‘linadi?
   
4. 
   Markaziy Osiyoda psixologik ta’limotlarning rivojlanishi haqida so‘zlab bering.
   
5. 
   Birinchi eksperimental laboratoriya qayerda va kim tomonidan tashkil etildi?