1-mavzu. Yuksak o’simliklarning umumiy tarifi. Plauntoifalar bo’limi (Lycopodiophyta). Reja
Yüklə 247,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
TAKSONOMIK BIRLIKLAR
Botaniklarning xalqaro XI kongressi (1969 yil) da taksonomik birliklarni kattadan kichikka qarab nomlash tavsiya qilindi Botanikadagi asosiy sistematik birliklar quyidagilardan iborat: bo`lim - divisio, ajdod (sinf) - classis, qabila - ordo, oila - familia, bo`g`in - tribus, turkum - genus, seksiya - sectio, tur - species. Botanika nomenklaturasi qoidalariga muvofiq sistematik birliklarni ifodalovchi maxsus qo`shimchalar ishlab chiqilgan. Unga ko`ra oilaga lotincha aceae, qabilaga - ales, ajdod (sinf) ga - psida, bo`limga – phita qo`shimchalari berilgan. Bu qoida akad. Q.Z. Zokirov tufayli o`zbek botanika terminologiyasiga tatbiq etilgan. Umuman yirik taksonlarni nomlashda turkum nomi oila, qabila, ajdod, bo`lim nomlari uchun asos qilib olinadi. Aksariyat oilalarning nomlari turkum nomi bilan ataladi. Masalan: Ayiqtovondoshlar, Gulxayridoshlar, Magnoliyadoshlar va boshqalar turkum nomidan olingan. Lekin ayrim oilalarning nomlari o`simliklar organlarining tuzilishiga qarab nomlanib kelingan. Masalan: Labguldoshlar (Labiatae), Dukkakdoshlar (Leguminosae), Soyabonguldoshlar (Umbelliferae), Murakkabguldoshlar (Compositae) va boshqalar. Quyidagi oilalarga turkumlarning nomlari asosida yangi o`zbekcha nomlar berildi (U. Pratov, T. Odilov, 1995). Shunga ko`ra: Apiaceae (Umbelliferae) - Ziradoshlar (Soyabonguldoshlar), Asteraceae (Compositae) - Qoqio`tdoshlar (Murakkabguldoshlar), Poaceae (Gramineae) - Bug`doydoshlar (boshoqdoshlar), Fabaceae (Leguminosae) - Burchoqdoshlar (Dukkakdoshlar), Lamiaceae (Labiatae) - Yalpizdoshlar (Labguldoshlar), Brassicaceae (Cruciferae) - Karamdoshlar (Krestguldoshlar), Arecaceae (Palmaceae) - Palmadoshlar (Arekadoshlar) deb nomlandi. Plaunsimonlar (Lycopodiophyta) eng qadimgi o‘simliklardan biridir. Ular paleozoy erasining Silur davridan boshlab, Karbon davrida o‘z rivojlanishining eng yuqori pog‘onasiga yetgan. Karbon davrida plaunsimonlarning baland bo‘yli daraxtsimon shakllari keng tarqalgan. Hozirgi paytda esa faqatgina o‘tsimon turlarigina yetib kelgan. Plaunsimonlar plaunlar (Lycopodineae) va lepidodendronlar (Lepidodendrineae) sinflariga bo‘linadi. Plaunlar sinfi o‘tsimon o‘simliklarning: plaunsimonlar (Lycopodiales) — teng sporalilar va selaginellalar (Selaginellales) — har xil sporalilar qabilalaridan iborat. Lepidodendronlar sinfiga paleozoy erasida yashagan va keyinchalik yo‘qolib ketgan daraxt o‘simliklar kiradi. Bir xil sporali plaunlarga vakil qilib apteka plaunini olamiz. Apteka plauni o‘rmonlarda, qarag‘ayzorlarda uchraydi. O‘rta Osiyoda uchramaydi. Poyasining uzunligi 70 sm ga yetadi. Apteka plauni doim yashil, ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Poyasi dixatomik ravishda o‘sadi. Bargi mayda, bigiz shaklida bo‘ladi. Tik o‘suvchi poyasi qo‘shaloq yoki yakka boshoqchalari bilan tamom bo‘ladi. Boshoqchani sporacha barglaridan tashkil topgan. Sporachi barglarning ichki shakli buyraksimon sporangiyalar taraqqiy etadi ichida sporalar vujudga keladi. Bu sporalar sporangiya xujayralarning reduksion yo‘lida bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladi. Sporalar nixoyatda mayda va yengil, quruq bo‘ladi. Sporalar yetilgandan so‘ng sporangiyalar yoriladi. Natijada sporalar shamol yordamida tarqalib ketadi. Qulay sharoitga tushib qolgan spora una boshlaydi. Sporadan tuganakka o‘xshash o‘simta o‘sib chiqadi. Bu o‘simtada anteridiya va arxegoniya taraqqiy etadi. Anterediya va arxegoniyalarning taraqqiy etishi uchun 10- 12 y.vaqt ketadi. Apteka plaunining o‘simtasi 1 uyli 2 jinslidir. Otalanish protsessi bahorda, yog‘ingarchilikda bo‘ladi. Anteriyada ishlab chiqqan spermatazoidlar arxegoniyaning tuxum xujayrasini otalantirgandan so‘ng embrion hosil bo‘ladi. Embriondan yangi o‘simlik o‘sib chiqadi. Bu o‘simlik jinssiz nasl sporofit. Apteka plauni detskaya prisipka sifatida, pillyula tayyorlashda sporadan sepib qo‘yiladi. Ya’ni pillyulalar bir biriga yopishib qolmaydi. Og‘ir sanoatda eritilgan metallarni qoliplashda ishlatiladi. Har xil sporali plaunlarga selaginellani misol qilib olamiz. Bu o‘simlik ham ko‘p yillik o‘simlik, doim yashil o‘simlik (o‘tli) poyasi dixatomik ravishda shoxlangan. Tik va yotib o‘suvchi poyalari bo‘ladi. Vertikal poyasida boshoqchasi bor. Boshoqchasida 2 xil: katta — makrosporangiylar va kichik mikrosporangiyalar bo‘ladi. Mikrosporangiyalardan mikrospora taraqqiy etadi. Undan otalik o‘sib chiqadi. Makrosporangiyalardan makrospora taraqqiy etadi. Undan onalik o‘simta o‘sib chiqadi. O‘simtasi demak 2 uyli 1 jinsli. Otalanish yog‘ingarchilikda bo‘ladi. Plaunlarning barcha xarakterli xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan vakili cho‘qmoqli plaun (Licopodium clavatum) hisoblanadi. Cho‘qmoq plauni (Lycopodium clavatum). Plaunsimonlar ajdodining yagona turkumi mavjud bo‘lib, turkumning cho‘qmoqli plaun (Licopodium clavatum) deb yuritiladigan turi butun yer shari bo‘ylab, aksariyat hollarda o‘rmon mintaqasida tarqalgan. Cho‘qmoq plauni doimiy yashil o‘simlik bo‘lib, o‘rmon va tundra zonasida keng tarqalgan. Uning poyasi yer bag‘irlab o‘suvchi, 100-150 sm uzunlikda. Undan yuqoriga balandligi 10- 15 sm tik o‘suvchi novda, yer bag‘irlab esa haqiqiy ildizlar o‘sadi. Bu o‘simlik Rossiyada, xususan, uning o‘rmon zonasida keng tarqalgan. Cho‘qmoqli plaun dixatomik shoxlangan, yer bag‘irlab o‘sadigan o‘simlik bo‘lib, ayrim hollarda uning uzunligi 3 m ga qadar boradi. Poyasi bigizsimon barglar bilan qoplangan, uning gorizontal holda yer bag‘irlab o‘sadigan qismida ancha murakkab tuzilishli, shoxlangan ildizlari bor. Poyasining ichki tuzilishi nisbatan murakkab, uning sirt tomonida og‘izchali epidermis joylashgan, epidermis ostida ich tomonidan endodermaga o‘xshash po‘st bo‘ladi. Endodermadan so‘ng peritsikl boshlanadi, markazda esa traxeidlardan iborat ksilema joylashgan bo‘lib, uni elaksimon naylar va parenxima hujayralaridan shakllangan floema o‘rab turadi. Barglari uzun, ensiz, poyada navbatlashib, qarama- qarshi va halqa shaklida joylashgan. Poyaning uchida dixatomik shoxlangan cho‘qmoq shaklidagi boshoqlar bo‘ladi. Boshoqchaning markazidan o‘q o‘tadi. Boshoqcha o‘qiga qorin qismi kengaygan, qisqa bandli, o‘tkir uchli spora saqlovchi barglari o‘zining tub qismi bilan birlashgan. Spora barglarning markazida buyraksimon sporangiy joylashgan. Sporangiyning ichi juda ko‘plab bir xil kattalikdagi sporalar bilan to‘la bo‘ladi. Pishib yetilgan sporangiy yorilib, sporalar qulay sharoitga tushishi bilan ulardan plaunning gametofit nasli — o‘simta o‘sib chiqadi. O‘simtaning ostki qismida rizoidlar, ustki qismida jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy taraqqiy etadi. Odatda anteridiy o‘simtaning markazida, arxegoniy esa uning tashqi qismida joylashgan bo‘ladi. Cho‘qmoq plaunning gametofiti 15-20 yilga qadar umr ko‘radi. Jinsiy organlarning rivojlanishi va urug‘lanishi gametofit hayotining ikkinchi yarmida kuzatiladi. Urug‘lanishdan so‘ng vujudga kelgan zigotadan darhol sporofit murtagi shakllanadi. Ma’lum vaqtdan so‘ng sporofit murtagidan cho‘qmoq plaunning sporofit nasli hosil bo‘ladi. Plaunsimonlar ma’lum darajadagi xo‘jalik ahamiyatiga ega, undan olinadigan moy tabobatda, sporasidan olinadigan bo‘yoq esa jun va ipakni bo‘yash uchun ishlatiladi. Yer usti novdalari mayda barglar bilan qoplangan. Barglari cho‘zilgansimon, o‘rtasidan bitta o‘tkazuvchi nay o‘tadi. Bargining uchi tevanasimon cho‘ziq, o‘tkir uchli. Vertikal novdalarida spora saqlovchi boshoqlar joylashgan. Boshoqchalar uzun bandli, mayda yashil bargchalar bilan zich qoplangan. Boshoq markaziy o‘qdan iborat bo‘lib, unda sarg‘ish rangli sporachi barglar joylashgan. Ular uchburchak tuxumsimon shaklda, cheti tishsimon qirqilgan, tishlari o‘tkir, biroz bukilgan. Sporofill ustida qisqa bandli, buyraksimon sporangiylar joylashgan. Sporangiyda arxegoniy shakllanadi. Arxegoniyda otalanish va reduksion bo‘linishdan so‘ng sporalar hosil bo‘ladi. Plaun sporasi tarkibida 50% gacha moy bor. Rossiya federasiyasida cho‘qmoq plaunining sporasi metallurgiya zavodlarida materillarni qoliplashda ishlatiladi. Spora tarkibida moy ko‘pligi tufayli presslangan metall qolipga yopishib qolmaydi. Sporalardan tuproq bag‘rida gaploid gametofit o‘simta o‘sib chiqadi. O‘simta tuproq ostida unadi. U qavariq, ostki qismi botiq. Ayrim hollarda, o‘simtaning to‘liq yetilishi uchun 15-20 yil vaqt talab qilinadi. O‘simta hujayralarida xlorofill hosil bo‘lmaydi. Zamburug‘ bilan hamxonalik hisobida (ektotrof mikoriza) oziqlanadi. Zamburug‘ giflari o‘simta rizoidlari orqali uning tanasiga kiradi. O‘simtaning ust tomonida arxegoniy va anteridiy hosil bo‘ladi. Anteridiy va arxegoniy o‘simta tanasiga biroz botgan holda turadi. Otalangan tuxum hujayrasidan (zigota) urug‘murtak shakllanadi va keyinchalik diploid nasl — yetilgan cho‘qmoq plauniga aylanadi. Cho‘qmoq plauni poyasining markazida o‘tkazuvchi nay bog‘lami joylashgan bo‘lib, u ksilema o‘tkazuvchi naylardan iborat. Narvonsimon ksilema to‘qimalari orasida yog‘och parenximasi, ular atrofida elaksimon lub (floema) tolalari joylashgan. Floema yonidan perisikl qatlami joy olgan. Uning ust tomonida mahkamlik to‘qimlari, ustida esa yupqa po‘stli parenxima joylashgan bo‘lib, uning ustida bir qator maxkamlik to‘qimalar, poyaning sirtida bir qavat epidermis qoplangan. Po‘st paremximasining ustki va ostki tomonidan mahkamlik to‘qimalari joy olgan bo‘lib, unda barg bandining o‘rni ko‘rinib turadi. Selaginellalar, asosan tropik mintaqalarda soya joylarda o‘sadigan o‘simliklardir. Ular har xil (tengsiz) sporalar yordamida ko‘payishi bilan boshqa qabilaga kiradigan plaunlardan farq qiladi. Selaginella mayda (mikrospora) va yirik spora (makrospora) hosil qiladi. Har xil sporalilik evolyutsion rivojlanishda katta rol o‘ynaydi, chunki bu xususiyat ikki xil, ya’ni erkak va urg‘ochi o‘simta (gametofit) vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Selaginellalar biron amaliy ahamiyatga ega emas. Oddiy selaginellaning (Selaginella). Selaginellalar ajdodi vakillari har xil sporaliligi bilan xarakterlanadi. Ularning aksariyat qismi tropik va subtropiklarda tarqalgan. Sellaginellalarning Yer kurrasida 700 turi tarqalgan bo‘lib, shundan mo‘tadil iqlimli mintaqa 8 ta turining o‘sishi aniqlangan. Ularning ayrimlari issiqxonalarda (oranjereya) o‘stiriladi. Bu o‘simliklarning ko‘pchiligi o‘t, lekin ayrim butasimon turlari ham bor. Barglari mayda, poyada zich bo‘lib joylashgan. Ayrim turlarining bargi ikki xil: poyaning uchki qismida joylashgani ancha mayda, pastki qismida joylashganlari katta. Barg tubida mayda parda bo‘lib bu organ barg tili deb yuritiladi. Ildiz selaginellaning rizofora deb ataluvchi maxsus organlarida hosil bo‘lib, o‘simlikning tanasida shakllanadi. O‘simlikning poya va ildizlari dixotomik shoxlangan. Yüklə 247,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|