1. Mavzu: Yuridik psixologiyaning maqsadi va umumiy vazifalari Mavzu rejasi

13.Mavzu: Jinoyat va fuqarolik ishlari boʻyicha sud-psixologik ekspertizasi
Mavzu rejasi:

1. 
   Ekspertiza predmeti, vakolati va ekspertiza oldiga qoʻyiladigan masalalar.
   
2. 
   Ekspertiza oʻtkazishning zaruriyligi va ekspertizani belgilash tartibi. Ekspertiza savollarini tuzishga qoʻyiladigan talablar.
   
3. 
   Affekt holatining sud psixologik ekspertizasi. Sud psixologik ekspertizaning boshqa turlari.
   

Tayanch so’zlar: Sud - psixologik ekspertiza – jinoyatni obyektiv baholash uchun
mutaxassislar tomonidan o’tkaziladigan tadbir
Affektiv holat – kuchli fiziologik va psixologik qo’zg’alish, shuuriy
Suisid holat – o’z joniga qasd qilish holati


Ekspertiza predmeti, vakolati va ekspertiza oldiga qoʻyiladigan masalalar.
Yuridik amaliyotining kursatishicha, jinoiy xatti-x,arakatni qonuniy jihatdan asoslash, ayblov e’lon qilish kun gacha ma’lumotlar olishni talab qilib, ko`plab ilm-fan sohalarining hamkorlikda faoliyat yuritishini taqozo etadi. Surishtiruv, tergov va sudlov jarayonlarida turli xil mutaxassislarning ishtirok etishi kurilayotgan ishning o`z vaqtida yakunlanishiga, uning obyektiv va qonuniy tarzda baholanishiga imkoniyat yaratadi. Huquqshunoslik amaliyotida muhim ahamiyat kasb etadigan ana shu shunday ilm sohalaridan biri psixologik ekspertizadir.Psixologik ekspertiza jinoyatning sodir etilish paytida ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxlik beruvchilarning psixologik holati, shaxe xususiyatlari, xulqidagi o`zgarishlar, aqdiy rivojlanish darajasi, psixik rivojlanishning yoshiga nisbatan mos yoki adekvat emasligini, g`ayriqonuniy xatti-harakatlar oqibatlarini anglay olish layoqatini, o`z-o`zini boshqarish qobiliyatining izdan chiqish va uning sabablarini aniqdash maqsadida hamda shu kabi bir qator holatlarda tayinlanadi va kerakli ma’lumotlar olinadi.Sud-psixologik ekspertizaning predmeta ayblanuvchi, sudlanuvchi, guvoxdar vajabrlanuvchilarning ko`rsatmalari xakkoniyligini tasdiqdash emas, balki so`roq qilinayotgan shaxsning isbotlanishi zarur faktlarni idrok qilish, xotirasida saqlash hamda bayon etish qobiliyati boshdan kechirayotgan psixologik jarayonlarga aynan muvofiqligini aniqlashdan iboratdir.Sud-psixologik ekspertizasini tayinlashga taalluqli bo`lgan xolatlarni yanada yaqqolroq bayon etadigan bo`lsak, ayblanuvchilarga nisbatan quyidagi xolatlarda psixologik ekspertiza tavsiya etilishi nazarda tutiladi:
1. Shaxsning yosh davriga kura psixik rivojlanishdan ortda qolishini, ya’ni psixik va akliy rivojlanish darajasi yoshiga nisbatan mos yoki mos emasligini aniqlash zaruriyati tugilgan xollarda;
2.Kasallikni boshdan kechirgan yoki ayni paytda ruxiy xastalikka chalingan xolatlarida;
3.Boshidan kechirgan yoki ayni chovda somatik kasalliklarga, ayniqsa, infeksion, surunkali va davolash qiyin bo`lgan kasalliklarga duchor bo`lgan xolatlarida;
4.Jinoyatning sodir etilishiga sabab bo`luvchi, jamiyat tomonidan qabul qilingan axloq me’yorlariga zid xulk namoyon bo`lgan yoki kuchli ruhiy xayajonlanish xolatining yuzaga kelishiga sabab buluvchi ayrim omillar ko`zga tashlanish xolatlarida;
5.Uz xatti-x,arakatining axamiyati va axlokiy mohiyatini tushunib yetmaslik xolatining mavjudligi haqida shubha paydo bulgan paytda;
6.Ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxdik beruvchining berayotgan kursatmasi uning xarakter xususiyatiga turri kelmayotganligiga shubx,a paydo bulgan xolatlarda;
7.Yozilgan matn muadlifini anikdash zaruriyati turilgan paytda;
8.Ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxning shaxe va individual-psixologik, yosh va akdiy rivojlanish darajasiga kura sodir etilgan jinoiy xarakatning moxiyatini, okibatini tushunish va anik baxolay olishxodim da turli kursatma bera olish layok,atiga ega ekanligini oydinlashtirishda;
9.Jabrlanuvchining jinsiy munosabatlarga boglik, jinoyat mazmun va mox,iyatini tutri idrok kila olish krbiliyatini aniklashda;
10. Voyaga yetmagan yoshdagi ayblanuvchining ruhiy xastalikka borliq bulmagan holdagi aqliy qoloqlik (psixik rivojlanishdan ortda qolish) xususiyatiga kura uz xatti-harakatlariga javob bera olish qobiliyatini aniqlash zaruriyatida;
11. Kasbiy faoliyatni bajarishga tuskinlik qiluvchi turli xil psixik hodisalarning yuzaga kelish extimolini aniqlashda (masalan, aviasiya, avtomatika va temir yul transportida, avtomatik boshkaruvni ishlab chikarish operatori faoliyatida ishning me’yoriy davom etishiga tushkinlik qiluvchi psixik holatlar yoki xodisalarni urganishda);
12' Jinoyat sodir etilish paytida ayblanuvchi ongiga ta’sir etuvchi fiziologik affekt yoki boshka hissiy x,olatlarning mavjudligini aniqlash maksadida;
13. Kishining uz joniga asd kilish (suisid) paytidagi psixik holatini tadkik etish maksadida.Shuningdek, sud-psixologik ekspertiza jinoyatning sodir etilish vaktida shaxsning psixologik xususiyatlarini, jinoiy xatti-harakatning psixologik mazmunini, sodir etilgan jinoiy x,arakatga nisbatan ayblanuvchi yoki jabrlanuvchining xatti-x;arakat, maksad va motivini anikdashda x,am kullanilishi mumkin.Biroq, sud-psixologik ekspertizasi jinoyatning yoki mazkur xdrakatning hukuqiy, tibbiy, pedagogik, falsafiy, estetik tomonlarini yoritish va baholash vakolatiga ega emasdir.Kuyida sud-psixologik ekpertizasi asosiy yunalishlaridan ayrimlarini taxdil kilishga xar a kat qilamiz.Sodir etilgan jinoiy xatti-x,arakat mohiyatini turri baholay olish va ushbu jinoyat yuzasidan turri kursatma bera olish layok,atini anikdash.Ekspertiza jarayonida ushbu xolatlarni anikdash uchun ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxdik beruvchining jinoyatga daxldor bulgan ma’lumotlar, vok,yea- xodisalarni esda olib kolish, esga tushirish x,amda vokeani turri idrok etishning subyektiv jix,atlarini tadkik etish ishlari amalga oshiriladi. Kupchilik hollarda sud yoki tergov jarayonida ayblanuvchi, jabrlanuvchi yoki guvoxning bu xususiyatlarini anikdash va oydinlashtirish zaruriyati kelib chikmasligi mumkin. Ammo aksincha bulgan paytlarda jinoiy ish jarayoniga psixolog mutaxassisning ishtiroki zarur bulib koladi.Tergovchi yoki sudyaning jinoiy xatti-xarakat xaqidagi karashlari ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxdarning jinoiy xarakat yuzasidan bergan Ko`rsatmalariga asoslanadi. Ba’zan shunday xolatlar buladiki, jinoiy xarakatning tulakonli baxolanishi uchun mavjud dalillar yetarli bulmaydi. Sud-psixologik ekspertiza jinoiy xarakatga daxldor bulgan vokea-xodisalarni ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxdar kanday bayon etayapti, vokealar ularning xotirasida sakdanib kolgan bulsa, kanday eslayapti yoki eslay olmayapti kabi psixik xolatlar yuzasidan kelib chikadigan savollarga psixologik usullar orkali javob topadi.Sud-psixologik ekspertizasi ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxdar tomonidan berilayotgan kursatmalar shakllanishi xar bir boskichining moxiyatini, uning yakug iy natijaga kay darajada ta’sir etishini anikdashi mumkin. Aloxida xollarda ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoxning u yoki bu xollarni tugri idrok kilishi kursatma bera olishi yoki bera olmasligi layokatini anikdashda katta axamiyat
kasb etadi.Misol tarikasida talaba M.ning ishi buyicha utkazilgan psixologik ekspertiza mazmuni bilan tanishib chikamiz. Talabalar yotokxonasi koridorida va M. urtasida janjal kelib ch i kadi Janjal va mushtlashishni birinchi bulib A. boshlaydi. Usha yerda hozir bulganlar ularni ajratadilar. Shu orada M. xonasiga kirib, oshxona pichokini olib chikadi va usha joyda A. tanasining yukori kismiga besh marotaba pichok u rad i. Keyinchalik ayblanuvchi tergovchiga bir marta pichok urganidan keyin x,yech narsani eslay olmasligini aytadi. Birok,, jinoyat sodir etilgan paytda vokea joyiga yetib kelgan milisiya inspektoriga vokeani boshdan -oxirigacha anik va mantikan asosli xolda bayon etib beradi.Ekspert komissiyasi nizoli vaziyatning kelib chikish sabab, motivlari xdmda ayblanuvchining shaxe xususiyatlarini urganish natijasida uning xotirasida voqea haqidagi taassurotlar sodda boglanishlar asosida sakdanib kolganligini va M. esga tushirishning sust tempi asosida vokea-xodisalarni eslay olishi haqidagi xulosaga keladi.Ekspert komissiyasi yetkazilgan tan jarox,ati tufayli travmatik amneziya (xotira kasalligining uziga xos kurinishi)ning yuzaga kelganligini inkor qiladi. Ya’ni ayblanuvchi xotirasida x,yech kanday uzgarish sezilmaydi va u bulib utgan vokea- hodisalarni tulaligicha eslash, esga tushirish qobiliyatiga egadir, degan xulosa berildi.Odatda eslab qolinayotgan axborotning tulikligi, vokelikni tushunish, vokeaning sodir etilgan vaktini, joyini idrok kilish x,issiy reaksiya va shaxsning coFAHFHra xam 6ofahk buladi. Shuningdek, shaxsning madaniyati, dunyokarashi, ijtimoiy ax,voli, rivojlanganlik darajasini esda olib kolishga ijobiy ta’sir kursatishi mumkin.Voyaga yetmaganlar va kichik yoshdagi guvoxdar va jabrlanuvchilarning ish yuzasidan beradigan kursatmalari aloxida ax,amiyatga egadir. Ular xayolot, fantaziyaga moyilliklari, burttirish, kurganlarini suz orkali tutri va anik ifodalay olmasliklari tufayli kursatma berishda kupincha real vokealikdanyirokdashadilar. Aynan shu xolatda ularning berayotgan kursatmalari k,anchalik turri yoki notutriligini, hakikatga yakinligini anikdash uchun psixolog mutaxassisning xulosasi zarurdir.Jinoiy x,arakat sodir etilayotgan paytda fiziologik affekt va boshka emosional xolatlarning mavjud yoki mavjud bulmaganligini anikdash.Xukukdnunoslik fanida kuchli ruxiy xayajonlanish tushunchasi mavjud bulib, u psixologiyadagi fiziologik affekt tushunchasining sknonimidir.Kishini tezda chulgab oladigan va shiddat bilan utib ketadigan jarayonlar affekt (xissiy portlashlar) deb ataladi. Ular ongning anchagina darajada uzgarganligi, xatti-xarakatlarni nazorat k,ilishning buzilganligi, odamning uzini idrok kila olmasligi bilan ajralib turadi. Affektlar kishidan birdaniga katta kuch talab kilishi uchun x,am kiska muddatli buladi. Ular kishining bamisoli birdan lov etib yonib ketishi bilan xarakterlanib, xis-tuyularning portlashiga, bir zumda xamma yokni tus-tupolon kilgan buronga uxshaydi.Affekt rivojlanish jixatidan birin-ketin almashinib turadigan turli boskichlarga egadir. X,addan tashkari darkazab bulgan, vaxima bosgan, uzini yukotib kuygan, umidsizlikka berilgan kishi ayrim paytlarda olamni xar xil aks ettiradi, kechinmalarini turlicha ifodalaydi, uzini turlicha idora kiladi va
xarakatlarini boshkaradi.Kishi affektiv xolatining boshlanishida barcha arzimas va shu bilan birga amaliy jixatdan muxim narsalar istasa-istamasa bir chetga surib kuyiladi. Odamdagi ifodali, muloxazali sa’y-xarakatlar tobora bemuloxaza tuye ola boshlaydi. Kuchli zurikish natijasida kishi xatti-xarakatlarini boshkarish qobiliyatini yuqota boshlaydi. Induktiv tormozlanish bosh miya yarim sharlar kobirini kuprok darajada egallay boshlaydi. Bu tafakkurning izdan chikishiga olib keladi. Natijada xatti-xarakatlarni anglashfaoliyati izdan chik,ishi mumkin. K,obik osti yullarida kuzgalish kuchaya boshlaydi. Kishi kechirilayotgan his- xuyrularga - vax,ima, razablanish, umidsizlik va shu kabilarga berilishga kuchli istak seza boshlaydi. Bunday boskichda akdi raso kishi uzini tiyishi, uzini uzi idora kila olishi mumkin.hissiy portlash ruy bergan takdirda, uning keyingi boskichlarida kishi uzini tuta olmay koladi. qilayotgan ishining okibatini uylamaydi va akd- xushini yukotib kuyadi. Tormozlanish miya kobirini egallab oladi va kishining tajribasi, uning madaniy va ma’naviy negizlari mustaxdamlangan, muvakk,at borlanishlar tarkib topgan tizimni ishlatmay kuyadi- Affektiv vaziyatdan keyin kishida x;oldan toyish, majolsizlik, barcha narsalarga befarkdik bilan munosabatda bulish, x,arakatsizlik x,olatlari
kuzatiladi.Psixologik ta’rifga kura, affektiv x,olatga yakin turadigan, lekin davomiyligiga kura kayfiyatlarga yakin bulgan x,is-tuygular boshdan kechirilishining alohida shakli-kuchli x,ayajonlanish (stress) holati ham mavjud (ynglizcha stress-zurikish). Kuchli hayajonlanish xavf-xatar tutilgan, kishi xafa bulgan, uyalgan, taxdika ostida kolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda yuzaga keladi. Kishining kuchli x,ayajonlanish vaktidagi holati xatti-x,arakati, nutkining betartib tarzdagi faolligida namoyon buladi. Boshka bir paytlarda esa stress katiyat bilan x,arakat kilinishi kerak bulgan holatlarda sustkashlikka yul kuyiladigan vaziyatlar bilan belgilanadi. Kuchli xayajonlanish holatida individning xatti-xarakati xususiyatlari kishi nerv tizimining kuchiga borlik buladi.Psixologiya va psixiatriyada affekt fiziologik va patologik affekt sifatida alox,ida-alox,ida x,olda urganiladi.Patologik affekt -emosional portlash tarikasida namoyon bulib, unda inson uz xatti-harakatlarini bosh karolmaydi ga kilmishlari uchun javob ham berolmaydi. Bunday paytda kishining ongida kdndaydir bitta yetakchi fikr xukmron buladi. Tuzatilmas gam- tashvish, achchik alam, gina patologik affektni keltirib chikdrishi mumkin. Patologik affekt butun xatti-x,arakatni bopщarib boradi.Fiziologik affekt ham emosional xarakterga ega bulib, u x,ar xil xissiy xavotirlar, tashvishlar natijasida yuzaga keladi. Bunday x,olatda kishida ongning buzilishi va keyinchalik amneziya kelib chik,ish ex,timoli buladi. Fiziologik affekt uchun iroda susayishi, akd va ongning torayishi xosdir. Fiziologik affektni psixologik va psixiatrik kompleks ekspertiza anikdaydi.Quyida fiziologik affekt x,olatining yuzaga kelishi asosida sodir etilgan jinoiy x;arakat va unga nisbatan utkazilgan psixologik ekspertiza xulosasini keltirib utamiz.Voqea shunday bulgan edi. Ayblanuvchi fukaro N. uz turmush urtorini pichok bilan bir necha marotaba urib uldiradi. Tergov materiallaridan ma’lum bulishicha, qotillik sodir bulgan kuni ayblanuvchi fukaro N. ning turmush urtori, ya’ni jabrlanuvchi fukaro R. ishdan sung uyiga kelavermaydi. Bundan xavotirlangan N. xotinining ishxonasiga boradi. Rafikdsini topa olmagach, xotini bilan oldindan tanish bulgan fuqaro B. ning ishxonasiga telefon k,ilib, uning shu kechasi navbatchilikda ekanligini anikdaydi. Xotini bilan fukdro B. ning ishk,iy munosabatlar urnatib yurishi xak,idagi mish-mishlarning rost yoki yolkonligini anikdash mak,sadida N. yarn kechasi fuk,aro B. ning ishxonasiga boradi. Fuk,aro N. u yerda xotinini fukaro B. bilan yarim yalanroch x,olda maishat kilib ugirishgan paytda ushlab oladi. Quqqisdan paydo bulgan erini kurib R. xonaning derazasidan tushib kochadi. Ayblanuvchi N. xotinining ork,asidan kuvib yetgach, tanasiga bir necha marotaba pichok sanchib, uni uldiradi.Ushbu sodir etilgan jinoiy xatti-harakatpsixologik jix,atdan taxdil k,ilib kurilganda, ayblanuvchining jinoyat sodir etilish paytidagi xolatni, atrofdagi kishilarni, aynan vokea sodir etilgan joyni, pichok urayotgan paytda xotini qanday kiyimda bulganligini, pichokning kurinishini va shu kabi detallarni eslay olmasligi ma’lum buldi. Bu esa uning jinoyat sodir etilgan paytda kuchli ruhiy xayajonlanish x,olatida bulganligini kursatadi. Xotini va fukaro B. urtasidagi ishkiy munosabatlarning bir necha yillardan buyon davom etib kelayotganligi tutrisidagi gumonning uz tasdirini topgani natijasida jinoyat sodir etilish paytida N. kuchli ruhiy xayajonlanish x,olatini boshdan kechirgan.Ayblanuvchi bilan xotini urtasidagi psixologik munosabat, muomala surunkali ravishda taranglashib kelgan va aytish mumkinki, yukoridagi jinoyatning kelib' chiqishiga muayyan sharoit yaratgan.
Ayblanuvchi xotinining noaxlokiy xatti- harakatlari borasidagi mish-mishlar yuzasidan u bilan bir necha marotaba uzaro sux,bat utkazgan. Agar el orasida yu’rgan gaplar rost bulsa, bu ishni tashlashga undagan. R. uzining x,alol-pokiza ayol ekanligini ta’kidlagan va shunga karamasdan B. bilan don olishib yurishini davom ettiravergan. Gap-suzlar, mish-mishlar ayblanuvchi va jabrlanuvchi urtasida nizoli vaziyatning keskinlashuviga, ruhiy ta’sir darajasining ortishiga olib kelgan. Okibatda xiyonatga guvox, bulgandan keyin
ushbu holat ayblanuvchi tomonidan kechirib bulmas darajada kabul kilinadi, N. xatti-harakatlarini boshkarish kobiliyatining izdan chikishiga olib keladi va shu asosda jinoyat sodir etiladi.Ayblanuvchining shaxe xususiyatlarini urganish buyicha olingan natijalardan ma’lum bulishicha, u interovert (ichki) xususiyatli, nerv tizimi kucheiz, psixik tempi sust va shu kabi sifatlarga ega shaxe bulgan. Unda x,adiksirash, xavotirlanish, bezovtalanish holatlari darajasi ancha yukori bulib, sovukkonlik,bamaylixotirlik xolatlari kuzatilmaydi. Bunday xususiyatlarning namoyon bulishi ayblanuvchida nizoli vaziyat ta’sir darajasining xallan tapщari ortib ketganligidan dalolat beradi. Er sifatida shaxe kururining, nomusining toptalishi esa ayblanuvchida kuchli ruxiy xayajonlanish xolatining yuzaga kelishida bosh sabab rolini uynagan.Ekspert xulosasiga kura ayblanuvchi fukaro N. jinoiy xatti-xarakatni sodir etayotgan paytda kuchli ruxiy xayajonlanish xolatida bulganligi tufayli xatti-xarakatlarini boshkara olish kobiliyati izdan chikkan va shu asosda jinoyat sodir etgan. Tabiiyki, bunday vaziyatda agarda ayblanuvchi manfaatini inkor etuvchi boshka xolatlarga duch kelinmasa, jazo chorasi yengillashtirilgan tarzda belgilanadi.Huquqshunoslik amaliyotida kurilayotgan jinoyat, fukarolik ishlarining kupchiligida kuyidagi psixologik mazmundagi omillar va kuchli ruxiy xayajonlanish xolatiga taallukdi vaziyatlar uchramokda.Fukaro A. va B. )ftasida yuzaga kelgan tortishuv, janjal natijasida fukaro B. okir tan jaroxati oladi. Ushbu gayrikonuniy xatti-xarakat yuzasidan tabiiyki, jinoiy ish kuz gatili b, tergov xarakati olib boriladi. Tergov va sud jarayonida ayblanuvchi, jabrlanuvchi xamda guvoxlarning jinoiy xarakat xakida bergan kurgazmalari, ma’lumotlari tergovchi va sudya tomonidan urganib chikiladi. Urganish jarayonida ayblanuvchi fukaro A. jinoiy xarakatni amalga oshirayotgan paytda kuchli ruxiy xayajonlanish xolatida bulgan bulsa, bu uning uz xatti-xarakatini boshkara olish qobiliyati izdan chikishiga olib kelgan yoki olib kelmaganligi oydinlashtiriladi: Bu masalaga anikdik kiritilishi albatta tergovchi yoki sudyadan talab qilinadi. Shu urinda ta’kidlash joizki, jinoiy va fuqarolik sudlov ishlarida psixologik mazmunga ega bulgan omillarni anglab yetish uchun tergovchi va sudyada katta tajriba, nazariy bilim bulishi zarur. Shu boisdan bulsa kerak, xuk^shunoslik amaliyotidatajribasiz mutaxassislar olib borgan ba’zi ishlarda garchand ishning mox,iyatida psixologik mazmundagi muammolar bulsa-da, sud-psixologik ekspertizasi tayinlan maydi.Tabiiyki, psixologiyaning yordamisiz tergovchi yoki sudya voyaga yetmagan shaxe yoxud usmirning jinoiy ahamiyat kasb e'guvchi faoliyatiga yoshiga xos alomatlarning nechogli ta’sir kursatganini anikdab ololmaydilar. Affektiv x,olat jabrlanuvchining noqonuniy xatti-x,arakatlari tufayli yuzaga kelganbulsa, jinoyatning ayrim kismlarini kvalifikasiya (malaka)lashda aybni yengillashtiruvchi x,olatlar mavjudligini anikdash ekspert psixolog vakolatiga kiradi. Affektiv x;olatning davomiyligi, intensivligi va mexanizmini sud-psixologik ekspertiza metodlari bilan tadkik etish dastlabki tergov xulosalarining ilmiy asoslanganligi va dalillanishini ta’minlaydi.Jinoyat sodir etilgan paytda kishi xulk- atvorining alox,ida xususiyat kasb etishiga sabab bulgan boshka x,olatlarni taxdil kilish x,am sud-psixologik ekspertiza vakolatiga kiradi. Affektdan tashkari ularning kator i ga charchok, kattik kurkuv, ofhp musibat va noxushliklar natijasida kelib chikadigan gushkunlik (depressiya) va x,okazo x,olatlarni kiritish mumkin.Tergov va sud amaliyotida turiladigan psixologik muammolarni x,al kilish ekspert psixolog oldiga bir Kator kushimcha talablarni k,uyadi. Chunonchi, u prosessual konunning ekspert tadkikotlariga oid Kismini, dastlabki tergov surishtiruvining maxsus shartlarini bilishi lozim. Kayfiyat tur,diruvchi sabab va shart-sharoitlar turt guruxga bulinadi:
1.0rganizmdagi jarayonlar (bemorlik, charchok, kayfiyatni tushiradi, aksincha tansixatlik, tulak,onli uyku kayfiyatni yaxshilaydi).
2.Tashk,i mux,it (ifloslik, shovk,in-suron, dimik,k,an xavo, asabni buzadigan tovushlar, xonaning yok,imsiz buyori kayfiyatga yomon ta’sir kiladi. Ozodalik, sokinlik, toza xavo, yok,imli musik,a, xonaning yorkin buyokdari kayfiyatni kutaradi).
3.Kishilar urtasidagi munosabatlar (atrofdagi kishilarning xushmuomalaligi, ishonchi va odobi, qullab-k;uvvatlashi insonni tetiklashtiradi va xayotga muhabbatni oshiradi, kupollik, befarkdik, ishonchsizlik, beodoblik esa kishi kayfiyatini buzadi).
4.Fikrlash jarayoni (obrazli tasavvurlarda aks etgan ijobiy xis-tuyrular kutarinki kayfiyatni belgilaydi, salbiy xis-tuyrular uyrotuvchi obrazlar, tasavvurlar kayfiyatga salbiy ta’sir k,iladi).Extiros muayyan faoliyat turiga kuchli intilish bilan 6ofahk, davomli va bark,aror emosional xolatdir.Faoliyat esa ijobiy yoki salbiy mazmun kasb etishi mumkin.Affekt (lotincha aiiekXxxs-r u xi y x,ayajon) - kuchli, jushkin va nisbatan k,isk,a muddatli emosional kechinmalar tarikasida ruy beradigan psixologik x,olat xisoblanadi.Huquqshunos x,ar kanday extiroslarga, shart- sharoitlarga 6 ofahk, ravishda kayfiyatni moslashtirishi va affekt darajasiga tushmaslikka xarakat kilishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Arifxodjaeva I. Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyati psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent 2008 yil. 432 bet.
2.Vasilbev B.JI. Yuridicheskaya psixologiya. Uchebnik dlya vuzov. «Piter» Sankt-Peterburg. 2014. 656 str.
3.Umarov Bahriddin.Umarali Qodirov. Huquqshunoslik faolyati psixologiyasi.
Nazorat savollari.
1. Psixolog - ekspertning vazifasi nimalardan iborat?
2. Kishi qachon affekt holatiga tushadi?
3. Inson stress holatida jinoiy harakatlar qilishi mumkinmi?
4. Kishilar qachon o’z jonlariga qasd qiladilar?
5. Psixologik ekspertizaning predmeti nimalardan iborat