13-variant Mometallizm pul tizimining standartlari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INISTUTUTI BUXGALTERIYA XISOBI VA AUDIT FAKULTETI

BUXGALTERIYA XISOBI VA AUDIT YO‘NALISHI TALABASI NIYOZOV JONPO'LOTNING
PUL VA BANK FANIDAN

ORALIQ
NAZORATI
Toshkent 2023
13-variant
1. Mometallizm pul tizimining standartlari
2. Eksport qilinuvchi inflyatsiyasi
3. Naqd pullarni muomilaga chiqarish tartibi

1.Mometallizm pul tizimining standartlari
Monometallizm pul tizimi sharoitida – bitta qimmatbaho metall (oltin va
kumush, asosan oltin) umum ekvivalent vazifasini bajardi. Shu bilan birga, pul
timizining monometallizm davrida muomalaga oltin tangalarga maydalanadigan
boshqa pul belgilari (xazina biletlari, banknotlar va mayda monetalar) ham kirib
kela boshladi.
Xalqaro valyuta – kredit munosabatlarini amalga oshirishda XIX asrda to‘liq
va XX asrning boshlarigacha muomalada oltin asosiy rol o‘ynadi. Oltin
standartining rivojlangan davri 1880 – 1914 yillarga to‘g‘ri keladi.
Monometallizm o‘z navbatida oltin tanga, oltin quyma va oltin deviz
standartini o‘z ichiga olar edi.
Oltin tanga standarti tovarlarning bahosi oltinda ifodalanadi, mamlakat
bozorlarida oltin to‘lov vositasini bajaradi va erkin ravishda zarb etiladi. Oltin
pulning barcha funktsiyalarini bajaradi. Oltin tanga standarti sharoitida pul
tizimi talab va taklif asosida tartibga solinib, muomaladan ortiqcha bo‘lgan
oltin tanglar “avtomatik ravishda” jamg‘armaga yo‘naltirildi, muomalada
qo‘shimcha to‘lov vositasiga ehtiyoj tug‘ilganda ular jamg‘armadan
muomalaga qaytariladi. Oltin tanga standarti sharoitida mamlakatda pul tizimini
tashkil etish silliq va samarali tarzda amalga oshirildi, biroq kishilarning tovar
moddiy qiymatlarga bo‘lgan talabining hajmi iqtisodiyotdagi mavjud oltin
zaxiralari hajmidan sezilarli darajada ortib bordi, shuningdek, oltin tanga
standarti sharoitida Markaziy banklarda ma’lum darajadagi oltin zaxiralarini
shakllantirish zaruriyatini keltirib chiqardi
Oltin tanga standartining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
– oltin tangalarni qat’iy o‘rnatilgan qiymatlarda erkin ravishda zarb etish;
– o‘zining qiymatini oltinda ifoda etadigan pullarni maydalash;
– oltinning mamlakatlar o‘rtasida erkin ayirboshlanuvi;
– oltin pulning barcha funktsiyalarini bajarishi.
Birinchi jahon urushi juda katta miqdordagi moliyaviy xarajatlarni vujudga
kelishiga sabab bo‘ldi, buning natijasida hukumat byudjet taqchilligini qoplash
maqsadida muomalaga qog‘oz pullarni emissiya qildi. Bu o‘z navbatida birinchi
jahon urushida ishtirok etgan barcha mamlakatlarda (AQShdan tashqari) oltinni
qog‘oz pullarga almashtirish va xorijga olib chiqib ketish qonunan ta’qiqilab
qo‘yildi. Birinchi jahon urushidan keyin, birorta mamlakat oltin tanga
standartiga qaytish imkoniyatini qila olmadi. 1920 yillarda qator mamlakatlarda
oltin quyma standarti joriy etildi.
Oltin quyma standarti sharoitida banknotalar davlat tomonidan o‘rnatilgan
summada oltin quymalarga ayirboshlanadi, oltin quyma standarti sharoitida
muomalada oltin tangalarning to‘lov vositasi sifatida harakati va erkin zarb
qilinishi amal qilmaydi. Oltin quyma standartlari asosan oltin zaxiralariga boy
bo‘lgan AQSh, Angliya, Frantsiya va Yaponiyada hukm surdi. Unga ko‘ra
muomalaga oltin tangalarning erkin zarb qilinishi barham topib, pullarni oltinga
almashtirish quyilmalarning qiymati asosida chegaralanib qo‘yildi. Masalan,
Buyuk Britaniyada bir oltin quyilmasi 12,4 kg.ga to‘g‘ri kelar edi. Ushbu
quyilmani olish uchun 1700 funt sterling zarur edi. Frantsiyada bir quyilma
12,7 kg bo‘lib, ushbu quyilma 215 ming franka baholanar edi. Katta miqdorda
oltin zaxiralariga ega bo‘lmagan mamlakatlarda (Avstraliya, Germaniya,
Daniya, Norvegiya va boshqalar) oltin deviz standarti amal qilar edi. Oltin
deviz standarti joriy etilgan mamlakatlarda milliy valyutalar devizlarga, ya’ni
oltinga erkin almashadigan chet el valyutalariga ayirboshlanishi joriy etildi.
Buning natijasida bir mamlakatning ikkinchi mamlakatga valyutaviy bog‘liqligi
vujudga keldi. 1929 – 1933 yillarda yuz bergan butunjahon iqtisodiy inqirozi
natijasida oltin monometallizmining barcha shakllari amal qilish faoliyatini
to‘xtatdi, AQSh dollarining oltinga nisbatan pariteti saqqlanib qoldi. 1930
yillardan boshlab xalqaro va mahalliy hisob – kitoblarda qog‘oz – kredit pul
tizimi faoliyat yurita boshladi.
Ushbu tizimning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
– oltinning umumekvivalent sifatida muomaladagi harakati to‘xtatildi,
banknotlarning oltinga ayirboshlanishi va maydalanishi barham topdi, oltin
ichki va tashqi oborotdan chiqib zaxira sifatida saqlanadigan bo‘ldi;
– banklarning kredit operatsiyalari asosida muomalaga naqd va naqdsiz pul
belgilari chiqarildi;
– pul oborotining asosiy ulushini naqd pulsiz hisob – kitoblar egallay
boshladi;
– davlat tomonidan pul muomalasini tartibga solish kuchaytirildi, iqtisodiyotda
pul muomalasini tartibga solishning instrumentlari ishlab chiqildi.
Mis standarti monometalizm pul metalli standarti
Mis M. Rimda mavjud bo'lgan (miloddan avvalgi 3-2 asrlar)
Kumush monometallizm Rossiyada (1843-1852), Hindistonda (1852-1893), Xitoyda 1935 yilgacha mavjud bo'lgan. XIX asr oxirida bimetallizm va kumush monometallizm o'rniga oltin monometallizm paydo bo'ldi.
Kumush standart Bizans imperiyasi qulaganidan keyin tarqaldi va XIX asrgacha hukmronlik qildi. XVI asrda Potosi yaqinidagi Serro-Rikoda yirik kumush konlari topilganidan so'ng, xalqaro kumush standarti ispan pesosi bilan bog'liq bo'ldi. Ushbu kumush dollarlar qariyb to'rt yuz yil davomida xalqaro savdoda jahon valyutasi rolini o'ynagan.
Shu bilan birga, Lotin Amerikasidagi inqiloblar Potosi, Meksika va Limadagi zarbxonalarda ishlab chiqarilgan kumush dollarlarni (peso) etkazib berishni to'xtatdi. Britaniya oltin standarti dastlab Britaniyaning ba'zi mustamlakalarida, xususan Avstraliya va Janubiy Afrika koloniyalarida tarqaldi, ammo Shimoliy Amerika koloniyalarida, Britaniya Hindistonida va Janubi-Sharqiy Osiyoda tarqalmadi. Kanada provinsiyasi 1853 yilda oltin standartni qabul qildi, Nyufaundlend koloniyasi (ingl.) rus tili. 1865 yilda. AQShda 19-asrning ikkinchi yarmida oltin va kumush standartlar o'rtasidagi tanlov 1873 yilda oltin standartga o'tish bilan yakunlangan siyosiy munozaralarning muhim qismi edi. O'sha yili Germaniya imperiyasi oltin standartga o'tib, oltin markalarni muomalaga kiritdi va keyingi 35 yil ichida deyarli barcha boshqa mamlakatlar oltinga o'tishdi. Kumush standartni faqat Xitoy va buyuk Britaniyaning Gonkong va Veyxay koloniyalari qoldirgan. Kumush standart 1935 yilda Xitoy va Gonkongda bekor qilinganida tugadi.
Oltin tanga monometalizmi - tizim oltin tangalarni erkin muomalaga chiqarishni, ularni zarb qilishni, chiqarishni va maxsus to'siqlarsiz olib chiqishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, oltin tangalar muomalada bo'lgan boshqa turdagi pullarga (masalan, qog'ozga) osongina almashtiriladi.
Oltin slitik monometallizm -- tizimning markazida hali ham oltin bor, lekin uni boshqa turdagi pullarga almashtirish qiyinroq. Siz oltinni faqat standart og'irlikdagi (12,4 yoki 12,6 kg) quymalarda sotib olishingiz mumkin.
Oltin-vizali monometallizm - mamlakat ichida milliy valyuta oltinga almashtirilmaydi, lekin siz shiorlarni sotib olishingiz mumkin (qimmatli moliyaviy vositalar: xorijiy valyuta, xorijiy pul o'rnini bosuvchi vositalar) va shiorlari sotib olingan mamlakatda oltin sotib olishingiz mumkin.
Shiori monometallizm-valyutani oltinga almashtirish sodir bo'lmaydi, ammo valyutaning tarkibi oltinda aniqlanadi. Binobarin, xalqaro savdo va valyuta operatsiyalari ushbu oltin pul tarkibiga muvofiq amalga oshirilishi mumkin. Shunday qilib, shiorlar almashinuvi valyutaning oltin tarkibiga mutanosib ravishda amalga oshiriladi.
Tovar ishlab chiqarish ko'lami va savdo hajmining o'sishi sharoitida pul muomalasini barqarorlashtirish zarurati 70-yillarning ikkinchi yarmida sanoati rivojlangan mamlakatlarning o'tishiga olib keldi.
1875 yilda u Germaniyada, keyin Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Portugaliya, Avstraliya, Misrda joriy etildi va nihoyat 1900 yilga kelib u AQShda nihoyat o'rnatildi va 90-yillarning o'rtalarida. Angliyada oltin monometalizm ancha oldin-1816 yilda paydo bo'lgan, shu bilan birga uni joriy etishning birinchi urinishi 1774 yilga to'g'ri keladi.
Oltin standarti eng katta kuchga 1880 yildan 1914 yilgacha, oltin xalqaro valyuta va kredit munosabatlarida Markaziy rol o'ynagan davrda erishdi.