2-Cİ NƏŞR Əlavə VƏ DÜZƏLİŞLƏR ƏHLİ SÜNNƏ VƏl cəmaat səLƏFİ saliHİN ƏQİDƏSİ

ORUC

Oruc – lüğəti mənası tutmaq, saxlamaq deməkdir. İstilahi Mənası - dan yeri ağarandan gün batana qədər qadağan olmuş şeylərdən (yemək, içmək və cinsi əlaqəyə girməkdən) çəkinmək. Quran və Sünnə ilə orucun rukun olması icma ilə qəbul edilmişdir. «Ey iman gətirənlər! Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib olduğu kimi, sizə də vacib edildi». (əl-Bəqərə 183). «Oruc sizin üçün bilsəydiniz nə qədər xeyirlidir». (əl-Bəqərə 184). Hicrətin ikinci ilində Mədinədə fərz edilmişdir.

Hər bir həddi buluğa çatan ramazan ayında orucu mütləq tutması vacibdir. Oruc tutan insan çox sayda xeyir qazanır. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Kim Ramazan orucunu ixlasla və əcrini umaraq ibadət edərsə keçmiş günahları bağışlanar»⁵⁰⁶. əl-Albani – rahmətullahi aleyhi – deyir: «Əgər insanın günahı yoxdursa, oruc onun dərəcələrinin artmasına kömək edir»⁵⁰⁷.

ORUC TUTMAYANLARIN AQİBƏTİ

Ramazan ayında Oruc tutmamaq böyük günahlardandır. Müsəlman bir kimsə özünü Allahın qəzəbindən və cəzasından özünü qorumalıdır. «Ey iman gətirənlər! Özünüzü və əhli-əyalınızı elə bir oddan qoruyun ki, onun yanacağı insanlar və daşlardır». (ət-Təhrim 6). Əbu Uməmə əl-Bəhili - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Yatdığım zaman yanıma iki nəfər gəldi. Məni qollarımdan tutub, çıxılması olduqca çətin olan bir dağın yanına gətirdilər və çıx dedilər». Mən bunu bacarmaram, dedikdə: «Biz onu sənin üçün asanlaşdırarıq, dedilər». Mən də dağa çıxdıqda dağın təpəsindən olduqca dəhşətli səslər eşitməyə başladım. «Bu səslər kimin səsləridir?» dedim: «Bunlar Cəhənnəmliklərin ulaşmalarıdır, dedilər». Sonra məni götürüb, topuqlarından asılmış bir topluluğun yanına gətirdilər. Ağızları parça-parça olmuş, ağızlarından qan axırdı. Mən dedim: «Bunlar kimlərdir?» Bunlar oruc açmaları halal olmadan qabaq oruclarını yeyənlərdir⁵⁰⁸.

HƏCC

Həcc – ibadət məqsədi ilə ilin müəyyən vaxtında Məkkəni ziyarət etmək. «Onun yolunda gücü çatan hər bir kəsin Həccə gedib o, evi ziyarət etməsi insanların Allah qarşısında borcudur». (Ali-İmran 97). Hicrətin doqquzuncu ilində fərz etmişdir. Hicrətin 8-ci ili Məkkənin fəthindən sonra. Allah Bəytul-Haramı Həcc etməyi islamın rukunlarından olduğunu qeyd edir. Gücü catan, sağlam olan və imkanı olan hər bir kəsin Həcc etməsi vacibdir. Həcc ömürdə bir dəfə vacibdir. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Ey insanlar! Allah üzərinizə Həcc etməyi fərz qıldı, artıq siz də Həcc edin». Bir nəfər: «Ey Allahın Rəsulu, hər il Həcc edək?». Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – susdu. Həmin şəxs sualını bir neçə dəfə təkrarladı. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Əgər mən hə desəm, sizə hər il Həcc etmək vacib olardı. Sizin də buna gücünüz çatmazdı»⁵⁰⁹. İmkanı olanın Həcc etməsi vacibdir. İbn Abbas - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Həcc etməyə tələsin. Çünki sizdən hər hansı bir kimsənin irəlidə başına nə gələcəyini bilməz»⁵¹⁰. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Kim Həcci gözəl bir şəkildə, günah və pis əməllərə yol vermədən edərsə evə anadan doğulmuş kimi qayıdar»⁵¹¹. Əbu Hureyrə - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Gözəl Həcc edənin mükafatı isə Cənnətdən başqa bir şey deyildir»⁵¹². Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Həcc ibadətinizi necə edəcəyinizi məndən öyrənin»⁵¹³.
HƏCC ZƏİFLƏRİN VƏ QADINLARIN CİHADIDIR
əl-Həsən b. Əli - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, bir nəfər Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – dən soruşdu: «Mən həm qorxaq həm də zəif bir kimsəyəm. «Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «O, halda silahsız cihada get. Həccə»⁵¹⁴. Aişə - radıyallahu anhə – rəvayət edib deyir ki, Ey Allahın Rəsulu, cihad əməllərin ən fəzilətlisidir, bəs biz cihad etməyək. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Xeyir, sizin üçün ən fəzilətli cihad həccdir»⁵¹⁵. Ömər - radıyallahu anhu – deyir ki, bəzi bölgələrə adam göndərib imkan sahibi olub lakin həcc etməyən kimsələri tapsınlar və onlara cizyə vursunlar deyə içimdən bir şey keçdi. Çünki belələri müsəlman deyildir, müsəlman deyildir»⁵¹⁶.
İMAN
İman məfhumu olduqca çox mühüm bir məsələdir. Əgər iman məfhumu düzgün başa düşülərsə onun üzərində qurulan ibadətlər də düzgün olar. Yox əgər səhf başa düşülərsə bunun üzərində yaranan ibadətlərə də xələl gələr və bu da Sıratal mustəqimdən çıxmaqdır. Batiniyyə firqələrin yaranmasına səbəb də onların iman məfhumunu yaxşı başa düşmədiklərinə görədir. Şeyx Albani – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Xəta üzərində bina edilmiş hər bir şey xətadır».

İnsanın bu məsələdə ilk qəsdi Elm öyrənməkdir. O, elm ki, söz və əməldən qabaqdır. Gizli namaz və qəlbin ibadətidir. İbadətin ən ucasıdır. Elmsiz iman olmur, imansız isə elm olur. Elmin şərəfliyi öyrənilən şeyin şərəfindən aslıdır. Ən şərəfli elm də Allahın dinidir. Bu da dəlillərlə Allahı, Peyğəmbərini və İslam dinini öyrənmək deməkdir. Sələflər deyərdilər ki, bir şeyi bildikdən sonra ona əməl et ki, onun əhlindən olasan. Buna görə də bu işdə bilinməsi vacib olan ikinci məsələ isə öyrənilənlərə əməl etməkdir. Öyrəndiyi şeylərə əməl etməyən insan səhrada belində su daşıyan dəvəyə və ya belində kitablar daşıyan eşşəyə bənzəyir hansı ki, bunların ona heç bir faydası yoxdur. Bundan sonra bu əməl etdiklərinə dəvət⁵¹⁷ etmək və sonda bu yolda məruz qaldığın bütün çətinliklərə səbr etməkdir. «And olsun axşam çağına ki, insan ziyan içindədir. Yalnız iman gətirib yaxşı əməllər edən, bir-birinə haqqı tövsiyə edən və səbri tövsiyə edən kimsələrdən başqa». (əl-Əsr 1-3). İmam Şafii – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Əgər uca Allah qullarına qarşı bu surədən başqa bir hüccət (dəlil) nazil etməmiş olsaydı, bu surə onlara bəs edərdi». Bu niyyətlə də İslam həyatı yaşanır. İslam da bu yolla insanın həyatında yaşanır. İnsanlar içərisində elələri də vardır ki, bütün işlərində İslamı yaşayırlar. İslam da bu insanların mövcudluğu ilə yaşanır. Bütün bunlar Allahın Kitabından, Peyğəmbərin Sünnəsindən və səhabələrin sözlərindən götrülərək öyrənilir.

İslam alimləri bu iman məfhumu ilə çox maraqlanmışlar. Öz kitablarında bu mövzuya ayrıca yerlər ayırmışlar. İslam düşmənləri isə çalışırlar ki, insanları bu iman məfhumundan yayındırsınlar. Əgər insanlar bu məfhumdan yayınarlarsa heç şübhəsiz ki, onlar düzgün yoldan da yayınarlar.

Şükürlər olsun ki, Allah iman ağacını öz xeyirli bəndələrinin qəlbində əkir, onu mənfəətli elmlə suvarmış və qidalandırmışdır. Onlara gecə və gündüz Allahı anmağı bəxş etmişdir. İnsanın səadətdən, xoşbəxtlikdən olan payı da bu ağacdan olan payına görədir. Nə qədər onunla maraqlanarsa dünya və axirəti də onunla xoşbəxt olar. O, iman ki, onun əsası tövhiddir. O, iman ki, dünyada möhkəmlənmək üçün bir yoldur. Zəlilliyi müsəlmandan qaldıraraq izzətə aparan yoldur. Müsəlmanların yer üzündə möhkəmlənməsinə, zəlillikdən, əzabdan çıxaran səbəbdir. Müsəlmana da vacibdir bu iman məfhumunu (şöbələ-rini, bölümlərini) öyrənsin, imanını kamilləşdirməyə çalışsın. «Allah aranızdan iman gətirib yaxşı işlər görənlərə yalnız Mənə ibadət edərlər, heç nəyi Mənə şərik qoşmazlar deyə – onları özlərindən əvvəlkilər kimi yer üzünün varisləri edəcəyini, möminlər üçün onların Allahın özü bəyəndiyi dinini (İslamı) möhkəmləndirəcəyini və onların qorxusunu əmin-amanlıqla, arxayınçılıqla əvəz edəcəyini vəd buyurmuşdur. Bundan sonra küfr edənlər şübhəsiz ki, əsl fasiqlərdir». (ən-Nur 55). Subhənəllah! Bu da Allahın öz bəndələrinə olan vədi. Bir şərtlə ki, bizlər imanlarımızı xalis Tövhid üzərində qurmalıyıq.

İMAN AĞACI
«Məgər Allahın necə məsəl çəkdiyini görmürsənmi? Xoş bir söz (Lə İləhə İlləllah, Muhəmmədən Rəsulullah) kökü yerdə möhkəm olub budaqları səmaya ucalan gözəl bir ağac (xurma ağacı) kimidir. O, ağac Rəbbinin izni ilə hər vaxt bəhrəsini verir. Allah insanlar üçün belə məsəllər çəkir ki, bəlkə düşünüb ibrət alsınlar! (Ağacın kökü yerdə, budaqları göydə olduğu kimi möminin də imanı qəlbində sabit qalır, əməlləri isə göyə – Allahın dərgahına yüksəlib ona daim savab qazandırır). Pis söz isə yerdən qopardılmış, kökü olmayan pis bir ağaca bənzəyir». (İbrahim 24). Allah – subhənəhu və təalə – buyurur ki, biz insanlar üçün misallar çəkirik. Həqiqi insanlar kimlərdir? Müsəlmanlar və möminlərdir. Çünki bu misallardan ibrət alanlarda məhz onlardır. Allah bu misalları məhz müsəlmanlar və möminlər üçün çəkir ki, ibrət alsınlar. Bəzi ayələrin axırında gəlir ki – Yətəzəkkərun – yada salmaq, bəzilərində isə – Yətəfəkkərun – fikirləşmək deməkdir. Təfəkkur – ibrət almaq Təzəkkurdan daha geniş və irəlidir. İnsanın bu misalları dərk etməsi üçün ağlını işlətməsidir. Bu ayələrdən hikmətlər, hökmlər, ibrətlər çıxarması üçündür. «…Onun ayələrini düşünüb dərk etsinlər və ağıl sahibləri də (ondan) ibrət alsınlar!». (Sad 29). «And olsun ki, Biz Quranı (ondan) ibrət almaq, öyüd-nəsihət qəbul etmək üçün belə asanlaşdırdıq. Amma hanı ibrət alan, öyüd-nəsihət qəbul edən!». (Qəmər 17). «Onlar Quran barəsində düşünməzlərmi!». (ən-Nisa 82). «(Ey Məkkə əhli!) Biz onu ərəbcə bir quran olaraq nazil etdik ki, bəlkə (mənasını) anlayasınız». (Yusuf 2). «(Ya Muhəmməd!) Rəbbindən sənə nazil edilən Quranın haqq olduğunu bilən (haqqı görməyən) korla eyni ola bilərmi? Yalnız ağıl sahibləri öyüd-nəsihət qəbul edərlər!». (ər-Rəd 19). Onların imanları donmuş halda deyildir. Diri imandır. Onlar elmlərini iman dəlili üzərində qururlar. Allah onları zikr edərək buyurur ki, onlar bildiklərinə əməl edənlərdir, ağıllarını və qəlblərini işlədənlərdir.

İlk öncə Təfəkkur, sonra isə Təzəkkur gəlir. Təzəkkur – elm üzərində qurulan əməldir. O, elm ki, Quran və Sünnədən alınıb. Bu da Quranda çəkilən misalların Uca dərəcəsi olduğunu, həmçinin də Allah bu misalları çəkir ki, biz də bu misallarla çox maraqlanaq. Çünki bu misalları başa düşməkdə insanın hidayəti və düzgün yolu tapmağı vardır. Misallar ağlı tərəfdən olan qiyaslardır. Bununla da aydın olur ki, qiyas təkcə fiqhi⁵¹⁸ məsələlərdə deyil həmçinin etiqadi məsələrdə də olur. Lakin bu misalların qiyasını Allah özü zikr edir. Ümumən insanlara caiz (icazə verilmir, bəyənilmir) ki, elm əhlinin çəkmədiyi qiyası özləri çəksinlər. Allah – subhənəhu və təalə – misal çəkməyi qadağan edərək buyurur: «(Allaha qoşduğunuz şərikləri, Onun yaratdıqlarını) Allaha misal çəkməyin. Allah (heç bir şəriki olmadığını, heç bir məxluqun Ona bənzəmədiyini) bilir, siz isə (bu həqiqəti) bilmirsiniz». (ən-Nəhl 74). Azanların çoxu da elə bu qapıdan azmışlar.

«Məgər Allahın necə məsəl çəkdiyini görmürsənmi?» – Ayənin başlanğıcı təəcüblüyü, qəribəliyi artırmaq üçündür. Təəcübdə yalnız misalı biləndən sonra olur. Misalın çəkilməsində olan birinci fayda da misalı eşidən insanın diqqətini fikirləşməyə yönəltməkdir. Quran ayələrinin ecaskarlığı da elə bundadır. Məs: Başqa ayədə də Allah – subhənəhu və təalə – fil sahiblərinə necə divan tutduğunu buyuraraq: «Məgər Rəbbinin fil sahiblərinə nələr etdiyini görmədinmi…». (əl-Fil 10). Bu misalı başa düşdükdə bu təəcüüb, qəribəlik onda hasil olur. Yəni bu misalı sənin üçün çəkirəm ey insan! Sən də ağlını bu misalı başa düşməyə yönəldəsən. Allah bu misalları çəkdikdə insanların bildikləri, gördükləri bir şeyi onlara misal çəkir. Eşidən insanda bu bilinən bir şey olmalıdır ki, insan bu misalın həqiqətini başa düşsün. Buna görə də deyirlər ki, misal eşidən, dinləyən insanda bilinən bir şeyə misal çəkilir. Əgər bilinən bir şeyə misal çəkilməzsə bu misal insanın qaranlığını daha da artırar. Alimlər Quran misallarına aid bir çox kitablar yazmışlar. İnsanlara olduqca faydlıdır ki, mənəvi bir şeyi daima müşahidə etdikləri bir şeylə insanın başına çatdırıldıqda o, mənanı daha yaxşı başa düşürlər.

Allahın çəkdiyi bu misal çox əzəmətli bir misaldır. Misal olaraq Allah gözəl bir ağacı çəkir. Bu ağac daima yaşıl olan Xurma ağacıdır. İbn Ömər – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Ağaclar içərisində daima yaşıl və yarpağı tökülməyən bir ağac vardır. O, ağac möminə (müsəlmana) bənzəyir. Deyin görüm o, hansı ağacdır?». Səhabələr: «Ətrafda olan ağacları sadalamağa başladılar (Lakin düz demədilər)». İbn Ömər: «Mən bu ağacın xurma ağacı olduğunu qəlbimdən keçirdim. Lakin (yaşım kiçik olduğu üçün) söyləməyə utandım. Çünki Əbu Bəkr və Ömər – radıyallahu anhum – kimi səhabələrin orada olduqları halda danışmırdılar». Səhabələr: «Ya Rəsulullah! Bizə söylə görək bu hansı ağacdır» dedilər. Peyğəmbər: «Bu xurma ağacıdır» deyə buyurdu. Mən bunu (oradan çıxandan sonra) atama (Ömərə) dedim. O, da: «Sənin bu xurma ağacıdır demiş olmağın mənim üçün filan şeydən daha sevimli olardı»⁵¹⁹.

Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – bu ağacı müsəlmana, möminə bənzətmişdir. Bu hədislərin Sünnədə bəyanı o, qədər çoxdur ki, hətta Mutəvatir⁵²⁰- dərəcəsinə çatmışdır.

Təfsir alimləri bu kəliməni iki cür təfsir etmişlər. Bəziləri qeyd edirlər ki, bu gözəl kəlimə Şəhadət kəliməsidir – Lə İləhə İlləllah - Muhəmmədən Rəsulullah. Bəziləri də qeyd edirlər ki, bu gözəl kəlimə Allahın kəlamıdır (Quran və Sünnə). Dəlil olaraq da: «Allahın kəlamı doğruluq və ədalət baxımından tamamlandı». (əl-Ənam 115). Lakin bunların arasında heç bir ziddiyət yoxdur. İkisidə eyni mənanı daşıyırlar. Çünki birinci söz Lə İləhə İlləllah – Muhəmmədən Rəsulullah özü də ikinci sözə qayıdır. Quranın hamısı, Sünnə, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – gətirdikləri Şəhadət Kəliməsini bəyan edir. «Allah özündən başqa heç bir ilah olmadığına şahiddir. Mələklər və elm sahibləri də haqqa-ədalətə boyun qoyaraq o qüvvət və hikmət sahibindən başqa ibadətə layiq heç bir ilah olmadığına şəhadət verdilər». (Ali-İmran 18). «Lakin (Ya Muhəmməd!) Allah sənə nazil etdiyi (Quran) ilə şəhadət verir ki, onu öz elmi ilə nazil etmişdir. Mələklər də buna şahidlik edirlər. Təkcə Allahın şahid olması yetər». (ən-Nisa 166). Allahın şəhadəti haradadır? Quran və Sünnədə. «De ki: «Şahidlik baxımından nə daha böyükdür? Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir. Bu Quran mənə sizi və ona yetişəcək kimsələri xəbərdarlıq edib qorxutmağım üçün vəhy olundu. Məgər siz Allahla yanaşı başqa tanrılar olduğuna şahidlik edirsiniz? De ki: «O, tək bir tanrıdır. Mən sizin Ona şərik qoşduqlarınızdan (bütlərdən) təmamilə kənaram». (əl-Ənam 19).

İlk əvvəl bu ağac əkiləndə ya toxum şəkilində, ya da budaq şəkilində əkilir ki, bu da ana ağacdan götrülür. Bu ağac ilk əvvəl əkiləndə zəif olur. Həmçinin sənin qəlbində əkilən o, Lə İləhə İlləllah ağacı da zəif olur, nə vaxt ki, qul bu kəliməni söyləyir. Əgər insan bu misalı başa düşsə qəlbində olan iman ağacını da başa düşəcəkdir. Bu ağac zəif olduğuna görə ona yaxşı qulluq etmək lazımdır ki, böyüyərək gözəl bar (meyvə) versin. Buna görə də bu ağacı vaxtlı-vaxtında suvarmalı, kübrələməli və qidalandırmalısan. Əgər bu qida olmasa ağac böyüməz və bar da verməz. Çünki zəif olduğuna görə onu istənilən heyvan, həşərat yeyib məhv edə bilər. Allah buyurur ki, bu ağacın kökü sabitdir. Kökləri möhkəmdir. Budaqları, şaxələri isə səmaya yüksəlmişdir. Allah buyurur ki, gözəl ağac heç vaxt gözəl olmaz əgər o, bar (meyvə) verməzsə. Burada qeyd olunan ağac da mənfəətli ağacdır. Çünkü öz bəhrəsini, səmərəsini hər vaxt verir: «O, ağac Rəbbinin izni ilə hər vaxt bəhrəsini verir». Bu söz həmçinin onu da bildirir ki, bu ağac digər ağaclardan da fərqlənir. Çünki bizim bildiyimiz ağaclar hər vaxt bəhrə vermir. Bu da Quran misallarının xüsusiyyətlərindəndir ki, əgər o misalda naqislik olarsa ora ələvə bəyan artırılır. Allah başqa ayədə buyurur ki: «Mallarını Allah yolunda sərf edənlərin halı yeddi sünbül verən bir toxuma bənzər ki, bu sünbüllərin hər birində yüz ədəd dən vardır. Allah istədiyi şəxs üçün bunu qat-qat artırır. Allahın lütfü genişdir. O, hər şeyi biləndir». (əl-Bəqərə 261). Bir toxum yeddi sünbül vermir. Sadəcə Allah bu misalları çəkir ki, insanlar imana yönəlsinlər və onun həqiqətini başa düşsünlər. Bu ağac da yavaş-yavaş böyüyərək Allahın vəsf etdiyi kimi olur. Kökü möhkəm, budaqları isə səmaya yüksələn. Əgər insan bu ağaca qulluq etməkdə səhlənkar yanaşarsa və ya onun kökünə yararsız su, ağacı həlak edən bir şey tökərsə o, ağac korlanar. Bu ağacın hissələrini iman tərəfdən nə qarşılayır? Bu ağacla müqayisədə nə kimi şeylər vardır?

Bir kimsə Lə İləhə İlləllah kəliməsini Allah və Rəsulunu sevərək etiqad tərəfdən deyərsə, onun mənasını bilərsə, tələb etdiklərini təsdiq edərsə artıq bu ağacın ilk anlarını ağacın gövdəsini, kökünü qarşılayır. Lə İləhə İlləllah kəliməsi sağlam fitrət üzərində onun qəlbinə əkilir və buradan da onun qəlbində həyat başlayır. Qəlbində iman bitir. Qəlb bu imanla yaşayır və diri olur. Lakin bu da kifayyət deyildir. Çünki bu ağaca baxmaq, onu kübrələmək (qidalandırmaq) lazımdır. Bu da elm öyrənməklə olur. Lə İləhə İlləllah kəlimsini ikinci qarşılayan elm öyrənməkdir. Bu elm də Quran və Sünnədən alınır. Elm öyrənmək bu ağaca verilən su yerindədir. Su ilk növbədə ağacın köklərinə gedir və oradan da ağac qidalanmağa başlayır. Elm də yavaş-yavaş əldə edilir. Sələflər deyərdilər: «Elmin yolu uzundur». İmam Zuhri – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Kim elmi birdən almaq istəyərsə elm ondan birdən gedər»⁵²¹. Əli - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki: «Elm əməllə cilovlanır. Əks halda isə (elmə əməl edilmədikdə) sahibini tərk edir»⁵²². Elmi yavaş-yavaş öyrənməklə də insan zəlalətdən nura (hidayətə) yavaş-yavaş çıxır. Zəlalət əhlindən bir qrup bu misallara qarşı çıxaraq demişlər ki, vəli (Allahın dostu) cəhd göstərsə onun üçün bütün elmlər Lövhi-Məhfuzda kamil surətdə açılar. Artıq bu misal onların bu fikirlərinin batil olduğunu göstərir. İnsan Şəhadət Kəliməsini deməklə olduğu zəlalətdən bir başa çıxmır. Hidayətə kamil surətdə çıxa bilməz. Onun kamil surətdə çıxması üçün elm lazımdır ki, bu elm də yavaş-yavaş əldə edilir. İman insana yavaş-yavaş gəlir. İnsan yavaş-yavaş elm əldə etdikcə imanı da bir o, qədər yavaş-yavaş artır. İmanın möhkəmlənməsi də elmlə olur. Artdıqca, böyüyür və möhkəmlənir. Böyüyərək böyük bir ağac olur. Əgər ilk əvvəl onu hansısa bir heyvan, həşarat yeyib məhv edə bilərdisə indi isə bu böyük və möhkəm ağacı heç kəs yerindən tərpədə də bilməz. O, ağac da sənin qəlbində möhkəmləndikdə şübhələr, şəhvətlər də sənə təsir edə bilmir. Qəlbdə olan iman ağacı elmlə artır və bu ağac kimi möhkəm olur. Bu ağacın budaqları və şaxələri vardır. Budaqları olmasa bu ağac gözəl ağac ola bilməz. Çünki meyvəsi də ola bilməz. İmanın da şöbələri vardır. Əgər ağacdan budaqları kəsilərsə o, ağac ölər. O, budaqların kəsilməsilə ağacın meyvə vermək ehtimalı da azalır və ağac özü də zəifləyir. Bu da imanın azalmasına dəlildir. İnsan günah etdikdə İslamdan çıxmır. Çünki gövdə (kök) hələ də qalır. Ağacın kökü isə qəlbin əməllərini qarşılayır. Su ilə köklər qidalanır. Deməli elmlə qidalanan ilk öncə qəlbin əməlləridir. Bunun üzərində də əqidələr yaranır. Əgər qəlbin əməlləri elmlə qidalanarsa bunun təsiri də zahiri əməllərə çıxır. Əbu Abdullah ən-Numan b. Bəşir - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in belə buyurduğunu eşitdim: «…Bunu da bilin ki, insan bədənində elə bir ət parçası var ki, əgər o, sağlam olarsa bütün bədən sağlam olar, yox əgər o, xəstə olarsa onda bütün bədən xəstə olar. Bilin ki, bu qəlbdir»⁵²³. Bu ağacın kökü yerdə möhkəm, budaqları isə səmaya yüksəlmişdir. Bu ağacın əsli dedikdə gövdəsi nəzərdə tutulur. Allah buyurur ki, əsası möhkəm olan bir sözdür. Quru və boş bir söz deyildir (Şərtləri və Rukunları olan bir kəlimədir). Hansı ki. kökləri vasitəsi ilə yerə birləşmişdir. Ağacın kökləri ağacı yerə dartaraq onu möhkəm saxlayırlar. Köklər nə qədər güclü olarsa ağac da möhkəm olar və küləklər, qasırğalar ona təsir edə bilməz. İman elmsiz möhkəm ola bilməz. Elm və əmələ görə iman artır və azalır. Yaxşı elm öyrənməklə iman artır, pis elm öyrənməklə iman azalır. Yaxşı əməl etməklə iman artır, pis əməl etməklə isə iman azalır. Əsas qəsd elmə əməl etməkdir. Əgər insan elminə əməl etməzsə qəlbində olan iman da bununla təsirlənər. Həmçinin insan əsası Quran və Sünnədən götrülməyən bir elm öyrənərsə: Məs: Kəlam, Fəlsəfə və ya öz ağlı ilə ayə və hədisləri təfsir edərək əməl edərsə bu da qəlbdə olan imanı korlayır və qəlbdə olan imanı pis elmlə qidalandırır. Bu da pis su ilə və pis dərman ilə ağacı qidalandırmağa bənzəyir.

«Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru içində çıraq olan bir taxçaya bənzər. Taxçadakı o, çıraq bir qəndilin içərisindədir, o qəndil isə sanki parlaq bir ulduzdur. O, çıraq nə şərqdə, nə də qərbdə (aləmin ortasında) mübarək bir zeytun ağacından yandırılır. Onun (zeytun ağacının) yağı özünə od toxunmasa da sanki (az qala) işıq saçır. O, nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurur. Allah hər şeyi biləndir». (ən-Nur 35). İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Allah göyləri və yerlərin nurudur…» buyuruğunda göyləri və yerləri nurlandıran, göylərdə və yerdə olanlara doğru yol göstərən kimi təfsir etmişdir. Onun nuru ilə göylərdə və yerdə olanlar doğru yol tapır. Allahın gözəl İsimlərindən biri olan «Ən-Nur» adı da buradan Ona verilmişdir. Uca Allah bu nura, onun olduğu yerə, Onu daşıyana və onun maddəsinə qəndil oyuğunu misal çəkmişdir. Bu isə evin divarının içərisində düzəldilmiş oyuq formasında xüsusi bir yerdir. Bu qəndil oyuğunda ən şəffaf şüşədən düzəldilmiş pəncərə vardır. Şəffaflığından və ap-aydın olmasından par-par parıldayan ulduza bənzədilmişdir. Bu da qəlbə bənzəyir. Qəlb is şüşəyə bənzədilmişdir⁵²⁴.

Allahın bəndəsinin qəlbinə qoyduğu nur taxçadakı çırağa bənzəyir. O, çıraq qəndildir. O, qəndil də bir ulduz kimidir. Bu qəndil də yandırılır mübarək zeytun ağacının yağı ilə. Zeytun yağların ən təmizi və tör-töküntüsü olmayandır. Bu ağac da nə şərqdədir, nə də qərbdə. Tən ortadadır. Günəş batanda da, doğanda da onun üzərinə düşür. Çünki ağacın üzərinə nə qədər çox günəş şüaları düşərsə bir o, qədər də bəhrəsi də gözəl olar. Zeytun ağacının yağının saflığı və təmizliyi üzündən ona od toxunmasa da belə işıq saçır. Bu zeytun yağı son dərəcə təmiz və şəffaf olduğundan və öz-özünə işıq saçdığı üçün ona od toxunduqda işıqlığı daha da artar və onda işıq saçan maddə güclənir və nəticədə isə o, nur üstündə nur olur. Allah öz nurunu istədiyinə yönəldir. Burada imanın nuruna misal çəkilmişdir. Bu misalda isə məsəl nurun məsəlidir. Nur da imandan hasil olan nurdur. Bununla möminin qəlbi işıqlanır. Bu işıqla o, ətrafı da işıqlandırır. Onun bərəkəti hər şeydən böyük və azmaqdan ən uzaq olan vəhy ağacıdır. Bu nurun sayəsində mömin xeyir və şərriin yerini bilir. Allah möminə nur verir o, da bu nurun sayəsində həyatın yollarında gəzir, xeyir və şərr olanı seçir. Salehlərlə, talehləri və zəlalət yollarını ayırd edir. «Allah (Ona) iman gətirənlərin dostudur. Onları zülmətdən çıxarıb işığa tərəf yönəldər. Kafirlərin dostu isə Tağutdur. Onları nurdan ayırıb zülmətə salarlar. Onlar cəhənnəmlikdirlər və orada əbədi qalacaqlar». (əl-Bəqərə 257).

Allah buyurur ki, nur üstündə nurdur. Alimlər deyirlər ki, birinci nur elmdir. Bu da qəlbdə olan imanı suvarır. İkinci nur isə iman nurudur. Allah bu nuru bəndənin qəlbinə qoyur. Əgər o, qəlbində olan çırağı yandırarsa və onu yağla suvararsa qəlbi işıqlanar. Sonra bu nur zahirə çıxar. Bəndənin həm ağlında, həm də zahiri əməllərində biruzə verər. Həmçinin o, çıraqda olan yağ artır. Hər dəfə ora təmiz yanacaq doldurularsa onun verdiyi nur da, işıq da təmiz olar. Yox əgər o, lampaya pis yağ (yanacaq) doldurularsa görərsən ki, o şüşə içəridən qaralar. Hətta o, qədər zülmətləşir ki, şüşənin xaricinə işıq, nur çıxmaz. İnsan zülmətlər içərisində olar. Bu iki misalın birləşdiyi nöqtə hansıdır? Birləşdiyi nöqtə odur ki, nur mürəkkəbdir. Bir şey deyildir. Həmçinin də iman da mürəkkəbdir. Bir şey deyildir. Bundan başqa bu iki məsəl daha böyük bir işdə cəmləşmişlər ki, bu da imanın güclü olması, saleh olması üçün elmin zəruriliyidir. O, elm ki, Quran və Sünnədən götrülüb. Əgər bir kəs imanını güclü elm üzərində qurarsa qəlbindəki elm ağacı ilə maraqlanarsa, tövhid üzərində qurarsa o, insan sabit olar. Allah onu imanı sayəsində dünya və axirətdə sabit edər. «Allah iman gətirənləri dünya və axirətdə möhkəm bir sözlə sabitqədəm edər. Allah zalimləri (haqq yoldan) sapdırar. Allah istədiyini edər». (İbrahim 27). Bu da böyük səmərə və bəhrədir.

«Xoş bir söz (Lə İləhə İlləllah, Muhəmmədən Rəsulullah) kökü yerdə möhkəm olub budaqları səmaya ucalan gözəl bir ağac (xurma ağacı) kimidir». Budaqlardan qəsd olunan əməllərdir. Səmaya yüksələn isə onun əməllərinin qəbul olunmasıdır. Bu ağac Uca və İzzətli ağacdır. Bu da dəlildir ki, Şəhadət Kəliməsini söyləyən insan izzətli insandır. Allah ona verdiyi imana görə izzətləndirir. Heç bir məxluqun qarşısında zəlil olmur. Mömin insan həmişə başı yuxarı, izzətlidir. Əgər o, imanını kamilləşdirirsə və səhihləşdirirsə. Yox əgər imanı ilə maraqlanmazsa onun izzəti, imanı zəiflədiyinə görə zəifləyər. İmanın bərəkəti müsəlmanın üzərindən heç vaxt kəsilmir. Həm bu dünya, həm də axirətdə. İmanın ən böyük bərəkəti isə möminin Allahın dostlarından olur. Budaqların səmaya yüksəlməsinə görə deyiblər ki, möminin özü yerdə olsa da özü isə Allah ilə bərabərdir. Bu da xüsusi bir bərabərlikdir ki, biz bu haqda Allahın Məiyyə – birlikdə olmaq sifəti haqqında olan babda danışmışıq. Hər bir sıxıntıdan, dərddən onu qurtarır. Cənnəti qazanar, qəbr əzabından və qiyamətin dəhşətindən qurtuluşa çatar.
İMANIN TƏRİFİ VƏ TƏFSİRİ
Əşyanın tərifi və onu bəyan edən təfsir həmişə əhkamlardan əvvəl gəlir. Əşyalara hökm vermək onun təsəvvüründən yaranan bir hissədir. Əgər bir kəs hökm verəcəyi bir şeyin təfsirini bilmədən, dəqiqliklə təsəvvür etmədən ona hökm verərsə o, böyük bir səhf etmiş olar. İnsan bir şeyə hökm verməsi üçün əvvəlcə onu təmamilə təsəvvür etməlidir. Fətva verən, tərif verən o, tərif verdiyi şeyin həqiqətini bilməlidir. Əgər o, şeyi təsəvvür etməsə ona tərif verə bilməz. Tərifləri isə əsasən elm əhli verir. O, kəslər ki, bu tərif verdikləri şeylər barəsində elmi kamilləşib. Hər bir şeydə o, şeyin həqiqətini, təsəvvürünü bilməlisən. Nə qədər güclü təsəvvür edərsə ona verilən tərif də bir o, qədər güclü olar. İnsanın məsələni yaxşı başa düşməsi, təsəvvür etməsi ona verdiyi tərifi daha da yaxşı edir. Bu təriflər də ictihadidir. Müəyyən bir formada Quran və Sünnədə gəlməyib. O, şey ki, onun barəsind tərif gəlməyib elm əhli o, haqda tərifi ictihad edirlər. Buna görə də onların tərifləri ləfz tərəfdən fərqlənirlər. Lakin məna tərəfdən isə onların tərifləri birləşir. Bu da yalnız Əhli Sünnədə olur. Onlar da tərif verməkdə Quran və Sünnəyə əsaslanırlar. Tərifləri bidət əhlinin təriflərindən fərqlənir. Buna görə də Əhli Sünnə ilə müxaliflər arasında iman məfhumu barəsində ixtilaf yaranmışdır. Çünki onların tərif verməkdə dəstəkləndikləri tək yer lüğət tərəfdəndir. Onlar imana tərif verməkdə dil tərəfi (lüğəti mənanı) götürərək istilahi (şərri) tərəfdən də tərifi ona əsaslandırmışlar. Demişlər ki. dil tərəfdən (lüğəti məna) necədirsə şərri mənası da o, cürdür. Buna görə iddia edirlər ki, imanın lüğəti mənası tək təsdiqdir. Təsdiq və iman sinonim sözlərdir. Aralarında heç bir fərq yoxdur. Onlar bununla böyük bir xətayə yol vermişlər. Xətaları isə istilahi (şərri) tərifi təyin etmək üçün dil tərəfə (lüğəti mənaya) yönəlmişlər. İbn Teymiyyə - rahmətullahi aleyhi – «İman» kitabında bu məsələyə diqqət yönəltmiş və demişdir ki, imana tərif verməkdə tək lüğəti tərəfə etimad edənlər xətaya düşmüşlər. Onlar lüğəti tərəfə etimad edib şərri təriflər verirlər. Onların bu şübhələrinə rədd qaytarmışdır.

Əhli Sünnə alimləri deyirlər ki, tərif – Cəmiyən – toplayan və Məniyən – qoymayan olmalıdır. Tərif o, sözləri əhatə etməli və artıq sözlərin ora daxil olmasını qoymamalıdır. Tərif də nə qədər qısa və əhatəli olarsa dəyəri də bir o, qədər çox olar. Ən güclü tərif sayılar. Nə qədər ki, sözlər çox olarsa tərifin dəyəri də bir o, qədər aşağı düşər. Bir şey haqqında tərif verilərsə o, cümlədə işlədilən hər söz nəyəsə dəlalət edir. Yəni bu sözlərin heç biri əbəs yerə orada işlədilməmişdir. Məs: Səhabə – sözünün tərifi belədir: «Kim Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – i iman etdiyi halda görərsə və iman üzərə (müsəlman olaraq) ölərsə o, səhabədir. Ərəbcədən tərcümə etdikdə belədir. Hər bir sözü açıqladıqda – Kim – kimə deyilir? Ağıllı insana, insan olmalıdır. Heyvan görərsə səhabə sayılmır. Görərsə – əgər eşitsə səhabə deyildir. Iman Gətirdiyi Halda – əgər Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – i görəndə kafir idi isə öləndə İslamı qəbul edirsə səhabə sayılır. Iman Üzərində Olaraq Ölərsə – əgər Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – i iman üzərində görübsə, lakin öləndə dindən çıxıbsa səhabə sayılmır.

İMANIN LÜĞƏTİ MƏNASI
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Əhli Sünnəyə müxalif olanlar qeyd edirlər ki, imanın lüğəti mənası tək təsdiqdir. Təsdiq və iman sinonim sözlərdir. Aralarında heç bir fərq yoxdur. Əhli Sünnə alimləri isə qeyd edirlər ki, imanın mənası təsdiqdir. Lakin təsdiqlə yanaşı başqa mənaları da vardır. İman sözü iki şeyi əhatə edir deyənlərin dəlillərindən birincisi İştiqaq – alınmaq deməkdir. Sözün kökü - iman sözü Əmin – sözündən alınmışdır. Əmənə, Əminu, Yuminu, İmənən – sözünün məsdəridir. Qorxunun ziddidir. «Allah onları qorxudan əmin etdi» (Qureyş 4). İmana tək təsdiq mənasını vermək düzgün deyildir. Təsdiqlə yanaşı başqa bir şey, söz (məna da) vardır ki, bu da əmin olmaqdır. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «İman sözü əmin olmaqdır». «İndi biz doğru danışsaq da sən bizə iman etməyəcəksən». (Yusif 17). Yəqub – əleyhissəlam – onların sözlərinə əmin deyildir. Yəni sən bizim xəbərmizə arxayın deyilsən, etibar etmirsən biz sadiq olsaq da belə. Onlar Yəqub – əleyhissəlam – ın yanında etibarlı deyildirlər.

İman sözü iki şeyi əhatə edir deyənlərin dəlillərindən ikincisi isə İstiməl – sözünün işlənməsi, dilçilərin, ərəb dilində güclü olan alimlər imana elə bir təfsir vermişlər ki, özündə həm təsdiqi, həm də əmin olmağı əhatə edir. Tək təsdiqlə kifayətlənməmişlər. Dilçilərin bu sözləri başqalarına rəddir. O, kəslərə ki, iman tək təsdiqdir demişlər.

Dilçilər də bu fikirdədirlər ki, iman sözü həm təsdiqi, həm də əmin olmağı əhatə edir. «Lisanul Ərəb» kitabını yazan İbn Mənzur – rahmətullahi aleyhi – deyir ki, iman Siqadır (arxayın olmaq, inanmaq) deməkdir. Siqa – ərəb dilində əmin olmaq, arxayın olmaq mənasını verir. Sən bir şəxsə heç vaxt arxayın olmazsan əgər onu təsdiq etməsən. Bəzən görürsən ki, insan təsdiq edir lakin ona arxayın olmur. Siqa – sözü isə arxayınçılıqdır. Əgər təsdiq edəndən sonra əmin olarsa bu iman olur. Əgər insan xəbəri eşidib təsdiq edərsə, xəbər verən insana arxayın olarsa, xəbərin tələb etdiyini yerinə yetirərsə bu imandır. Əgər xəbəri təsdiq edib sonra xəbər verənə qarşı düşmənçilik edərsə bu iman sayılmaz. Bunlara Musaddiqlər – yalnız təsdiq edənlər deyilir.

Ümumən bunların dəlillərinin xülasəsi odur ki, iman məsələsində insan xəbər verənə arxayın olmalıdır, xəbərinə inanmalıdır və özünün də doğru olduğuna etiqad etməlidir. Buna görə də imanın təfsirinə münasib ləfz gətirmək üçün buna dəlillər gətirmək lazımdır ki, daha da güclənsin. Buna da Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in əmisi Əbu Talibi misal göstərmək olar. Çünki o, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səllə i təsdiq edirdi. Elə bir təsdiq ki, onda heç bir şəkk yox idi. Şair deyir ki, artıq onlar bildilər ki, bizim oğlumuz bizim yanımızda təqzib olunmazdır. Buna görə də batil sözlərə məhəl qoyulmaz. Onlar bilmirlər ki, biz Muhəmmədi Musa – əleyhissəlam – kimi tapdıq (Peyğəmbər kimi). Hansı ki, bu da əvvəlki kitablarda yazılmışdır. Bununla da belə ona mömin deyilməz. Çünki onun qəlbi İslamla rahatlıq tapmadı. İslama boyun əymədi. Səid b. Musəyyibin atası deyir ki, Əbu Talib ölüm anında ikən Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – onun yanına gəldi. Onun yanında Əbu Cəhl ilə Abdullah b. Əbu Umeyyə b. Muğirə də var idi. Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləmm – buyurdu: «Ey əmi! Lə İləhə İlləllah – kəlməsini de ki, bununla Allah yanında sənin lehinə şəhadət edim». Əbu Cəhl və Abdullah b. Əbu Umeyyə b. Muğirə də: «Ya Əbu Talib! AbdulMuttalibin millətini tərk mi edirsən?» dedilər. Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – sözünü əmisinə deməkdə davam edirdi. Onlar da öz sözlərini deməkdə davam edirdilər. Nəhayət Əbu Talibin onlara söylədiyi son söz: «AbudulMuttalibin milləti üzərindəyəm!» oldu və: «Lə İləhə İlləllah» deməkdən çəkindi. Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Yaxşı bil ki, Allaha and olsun ki, qadağan olunanadək sənin üçün Allahdan bağışlanma diləyəcəyəm». Bundan sonra Allah ayə nazil etdi: «Müşriklərin Cəhənnəmlik olduqları (müsəlmanlara) bəlli olduqdan sonra, onlarla qohum olsalar belə, Peyğəmbərə və iman gətirənlərə onlar üçün bağışlanma diləmək yaraşmaz». (ət-Tövbə 113). «(Ya Muhəmməd!) Şübhəsiz ki, sən istədiyini doğru yola yönəldə bilməzsən. Amma Allah dilədiyini doğru yola salar. Doğru yolda olacaq kəsləri (öz əzəli elmi ilə) daha yaxşı o bilir». (əl-Qəsəs 56). Başqa rəvayətdə Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Ey əmi! Lə İləhə İlləllah – kəlməsini de ki, bununla Allah yanında sənin lehinə şəhadət edim». Əbu Talib: «Qureyşin məni ayıblaması və haqqımda: «Əbu Talib bunu ancaq qorxudan dedi!» demələri olmasaydı, onu deyib səni məmnun edərdim»⁵²⁵. Əgər iman tək təsdiq olsa, onda onların sözlərindən belə çıxır ki, Əbu Talib mömindir. Buna görə də onlar bu sözləri ilə xətaya düşürlər. İmanın həm lüğəti, həm də istilahi (şərri) mansını tək təsdiqdir dediklərinə görə. Əbu Talib Musaddiq – tək təsdiq edən idi. Qureyşlilərin əksəriyyətinin halı da belə idi. «Bilirik ki, onların (Quran barəsində) dedikləri söz səni çox kədərləndirir. Həqiqətdə isə onlar səni yalançı hesab etmirlər (ürəklərində sənin həqiqi Peyğəmbər olduğunu yaxşı bilirlər). Ancaq o, zalimlər (müşriklər) Allahın ayələrini inadla inkar edirlər» (əl-Ənam 33). Həmçinin Yəhudilərin halı da belə idi. «Kitab (Tövrat və İncil) verdiyimiz şəxslər onu (Muhəmmədi) öz oğullarını tanıdıqları kimi tanıyırlar. (Buna baxmayaraq) onların bir qismi şübhəsiz ki, həqiqəti bilə-bilə gizlədir». (əl-Bəqərə 146). Təkcə təsdiq etmək onların mömin olması demək deyildir.

Səhih iman düzgün iman sahibinə əmanəti qorumağa yönəldir və xəyanətdən çəkindirir. Hətta insanlar onun barəsində əmin olurlar. Ən qiymətli şeylərində belə o, insana əmin olurlar. Qiymətli şeylər də qanları və mallarıdır. Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Mömin o, şəxsdir ki, başqa insanlar ondan əmindirlər. Canlarında və mallarında»⁵²⁶. Kamil imanın tələb etdiyi şeylərdəndir ki, həmçinin də imanın səmərələrindəndir ki, mömin tərəfindən insanlara qarşı heç bir pislik, əziyyət verilməz. Bu kimi şeylərdə həddi aşmaq əmin-amanlığa xələl gətirir. Bu da imanın kamilliyinə xələl gətirir. Kamil iman isə sahibini həddi aşmaqdan insanlara qarşı təcavüz etməkdən onların mallarına, canlarına və malik olduqları şeylərə qarşı təcavüz etməkdən çəkindirir. İnsanın imanı nə qədər artarsa bir o, qədər də insanda o, sifət: «Nədir o, sifət? – Başqa insanların ondan əmin, arxayın olmaları!» yaranar. İnsanın imanı artdıqca mömindən başqalarına əziyyət toxunmur. Buna görə də iman əhlinin söylədiyi şüar «Əssələmu Aleykum» - dur. Deməli insanın söylədiyi ilk söz və eşidənin də eşitdiyi ilk söz salamatçılıqdır. O, salam söyləyən insan söylədiyinə qarşı heç bir şər və pis niyyət daşımır. Həmçinin xəyanət və məkrdə. Sənə salamtçılıqla dua edən və sənə bu salamı verən sənə qarşı heç həddi aşarmı. Yəni məndən sizə qarşı heç bir xələl gəlməz. İman tam bir əmin-amanlığın olmasını tələb edir. Mömin tərəfindən qardaşına və bütün insanlara qarşı. Çünkü o, mömindir imanı qəlbində kamilləşib. Artıq imanın şöbələri də kamilləşib. Əgər belə bir xislətlər bir kimsədə hasil olarsa insanlra qarşı həddi aşmaq, oğurluq, mallarına təcavüz etmək imanın zəifləməsini göstərir. Belə bir kimsə kamil mömin deyildir. Çünki Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – kamil mömini vəsf edərək buyurdu ki: «Mömin o, şəxsdir ki, başqa insanlar ondan əmindirlər».

İmanın mənalarından biri də Təsdiq - etmək deməkdir. Təqzibin, yalanın ziddidir. Rəbb olaraq Allaha iman etdim. «Biz Allaha iman etdik deyin» (əl-Bəqərə 136). «İndi biz doğru danışsaq da sən bizə iman (yəni təsdiq) etməyəcəksən. (Yusif 17). «Sənə ən rəzil (səfil, yoxsul) adamlar tabe olmuşkən, biz sənə imanmı gətirəcəyik?». (əş-Şuəra 111). «Bunların tayfası bizə bir qul kimi itaət etdiyi halda biz özümüz kimi iki adi insana imanmı gətirəcəyik?». (əl-Muminun 47). İman qəti olaraq təsdiqdir. Tam bir etirafdır. Allah və Rəsulunun əmr etdiyi hər bir şeyi qəti olaraq təsdiq etmək, tam bir şəkildə etiraf etmək və ona zahirən və batinən də boyun əyməkdir (buna İnqiyad deyi-lir). Allahın əmr etdiyi hər bir şey itaətdir. İman nədir? İtaətdir. İtaətdə əmrə müvafiq olmaqdır. Əgər əməl əmrə müvafiqdirsə o, itaət sayılır. Əgər əməl əmrə müvafiq deyilsə itaət sayılmır. Buna görə də Allah və Rəsulunun əmr etdiyi hər bir şey itaətdir. İtaətdə imandır. Hamısıda din sayılır. Təsdiqdən sonra insan zahirən da, batinən da boyun əyməlidir. İnqiyad batinən də insanın qəbul etməsidir. Etiqad etmək və bundan doğan əməllərə, qəlbi əməllərə etiqad etməkdir. Zahiri əməllərə boyun əymək, dil və əzalarla əməlləri yerinə yetirməkdir. İman qəlbin təsdiqi və qəlbin etiqadıdır. Elə bir etiqad ki, həm qəlb əməllərini həm də bədən əməllərini özündə əhatə edib. Bu da bütün dini yerinə yetirməyi əhatə edir. Burada olan etiqad ya əməlləri özündə əhatə edir, ya da bu əməlləri tələb edir. Bununla da kamil iman qəsd olunur. Elə bir etiqad ki, həm qəlb həm də bədən əməllərini tələb edir. Kamil imanda artıq bütün əməllərə riayət olunur. Çünki kamil iman bütün zahiri və batini ibadətləri, əməlləri əhatə edir. Çünki sən etiqad etdikdə artıq bu etiqad səndən bu əməlləri tələb edir. İmanın əsası da imanın kamilliyini tələb edir. Bu da zahiri və batini əməlləri tələb edir.

İqrar – sözü qəlbin iqrarı və rahat olması üçün imanın mənasında olduqca mühümdür. Amma təsdiq edib sonra müxalif olmağı qəlbində qəti olaraq keçirən şəxs iman gətirmiş sayılmaz. Hətta təsdiq etsə də belə. Onda imanın təfsiri üçün daha münasib kəlimə hansıdır. İmanın lüğət tərəfdən təfsiri üçün ən münasib kəlimə iqrar kəliməsidir. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki, bəlli olduğuna görə iqrar – imandır. Sadəcə təsdiq demək deyildir. Ərəb dilində iqrar təsdiqdən də daha geniş mənanı əhatə edir. İqrar qəlbin sözunu əhatə edir. Hansı ki, o da təsdiqdir. Buradan da aydın olur ki, təsdiq qəlbin sözüdür. Deməli iqrar həm qəlbin sözünü əhatə edir, həm də qəlbin əməlini. O, da İnqiyad – boyun əyməkdir. Bunula da lüğət tərəfdən imanın mənası daha da həqiqətə uyğun olur. İqrar da iki şeyi özündə əhatə edir ki, birincisi qəlbin sözüdür. O, da təsdiqdir. Təsdiq də xəbərin düzgünlüyünü və xəbər verənin də doğruluğunu təsdiq etməkdir. Bu da iman mövzusunda olduqca mühümdür. Bəzən etiqad edir ki, xəbər səhihdir, xəbər verən isə yalançıdır. Əbu Hureyrə – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – Ramazan ayında (fitrə) zəkatını qorumağı mənə əmr etmişdi. Bir gecə (tanımadığım) biri gələrək bu zəkatı ovuclamağa başladı. Dərhal onu yaxalayaraq: «Səni Rəsulullah - sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına aparacağam» dedim. O: «Mən ehtiyac sahibiyəm. Üzərimdə baxmaqla yükümlü olduğum uşaqlarım vardır. Ağır ehtiyac içindəyəm» dedi. Mən də yazığım gələrək onu buraxdım. Səhəri Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – ilə görüşdükdə: «Ya Əbu Hureyrə! Dünən gecəki əsirin nə etdi?» deyə buyurdu. Mən: «Ya Rəsulullah! Ehtiyaclı olduğundan və çox uşaqlı olduğundan şikayət etdi. Mənim də ona yazığım gəldiyi üçün onu buraxdım» dedim. Peyğəmbər: «Diqqətli ol! O, sənə yalan söyləmişdir və yenə də sənin yanına gələcəkdir» deyə buyurdu. Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – əvvəlcədən mənə xəbər verdiyi üçün onu gözləməyə başladım. (Bir müddətdən sonra) həqiqətən də o, Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in xəbər verdiyi kimi gəldi və zəkat malını ovuclamğa başladı. Mən (yenə də) onu tutaraq: «Səni Rəsulullah - sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına aparacağam» dedim. O: «Yenə də göz yaşı tökərək ehtiyaclı, çox uşaqlı olduğunu söyləməyə başladı və bir daha gəlməyəcəyini söylədi». Mən yenə də yazığım gələrək onu buraxdım. Səhəri Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – ilə görüşdükdə: «Ya Əbu Hureyrə! Dünənki əsirin nə etdi?» deyə buyurdu. Mən: «Ya Rəsulullah! Yenə də ehtiyaclı olduğundan və çox uşaqlı olduğundan şikayət etdi. Mənim də ona yazığım gəldiyi üçün onu buraxdım» dedim. Peyğəmbər: «O, sənə yenə də yalan söyləmişdir. Lakin onu gözlə yenə də gələcəkdir» deyə buyurdu. Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – bu sözlərindən sonra mən onu üçüncü dəfə gözləməyə başladım. (Bir müddətdən sonra) o, gələrək zəkat malını ovuclamğa başladı. Bu dəfə onu möhkəmcə yaxaladım və bu dəfə sənu mütləq Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına aparacağam. O: «Burax məni! Sənə bir neçə kəlimə öyrədərəm ki, Allah bu kəlimələr sayəsində səni faydalandırar» dedi. Mən: «Bu (nə sözlərdir)» dedim. O: «Yatağına girdiyin zaman «Ayətul Kursi – Bəqrərə 255-ci ayəsini» başlanğıcdan sonuna qədər oxusan, bu vaxtı səhərə qədər səninlə Uca Allah tərəfindən səni qoruyan bir mələk yanından ayrılmaz. Şeytan isə səhərə qədər sənə yaxınlaşa bilməz» dedi. Mən də bu sözlərdən sonra onu buraxdım. Səhəri Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – ilə görüşdükdə: «Ya Əbu Hureyrə! Dünən gecəki əsirin nə etdi?» deyə buyurdu. Mən: «Ya Rəsulullah! Mənə sayəsində Allahın mənə fayda verəcək bir neçə kəlimə öyrətdi. Mən də onu buraxdım» dedim. Peyğəmbər: «Bu nə kəlimələrdir belə?» deyə buyurdu. Mən: «Mənə yatağına girdiyin zaman Ayətul Kursini başdan sona qədər oxu dedi. Və bu vaxtı səhərə qədər Allah tərəfindən olan gözətçi mələk sənin yanından ayrılmaz və şeytan sənə yaxınlaşa bilməz» dedi. Peyğəmbər: «Həqiqətən o, sənə doğrunu söyləmişdir. Halbuki o, özü yalançıdır. Ya Əbu Hureyrə! Üç gündür kiminlə söhbət etdiyini bilirsənmi?» deyə buyurdu. Mən: «Xeyr, bilmirəm» dedim. Peyğəmbər: «O, şeytan idi» deyə buyurdu⁵²⁷. Bu iman məsələsində xəbər verənə insan arxayın olmalıdır. Onada və onun verdiyi xəbərin doğru olduğuna da.

İkincisi isə qəlbin əməlidir. O, da qəlb tərəfdən artıq arxayın olmaq və əzm – qəti qərar vermək ki, buna (xəbərin tələb etdiyinə) boyun əyəcəkdir. Ona müxalif olmayacaq və ikrah hissi ilə ona yanaşmayacaqdır. İman iqrardır. İqrar da özündə əhatə edir təsdiqi, qəlbin rahatçılığını və qəlbin əmin olmasını. İqrarın mənası ilə imanın lüğətdə olan mənası nə kimi müvaffiqlik vardır. Əgər biz biləndə ki, iqrar sözü dildə iman sözünün təşkil etdiyini təşkil edir, əhatə etdiyini də əhatə edirsə bununla aydın olur ki, imanın təfsiri üçün ən münasib kəlimə iqrar sözüdür.

Onun mənalarından biri də dildə Səbət - sabitlik, Əmənə - əmin olmaq, İstiqrar - yerləşmək və Duməninə - arxayın olmaq deməkdir. Qarra – mənasında Qarra, Yəqirru, Əuyəqarru, Qararan İzə Səbətən, Sumutan, Cəmitən – donaraq sabit qalarsa. Buna görə də iman da insanın qəlbində sabit olur və möhkəmlənir. Şair deyir ki: «Və Lə Qarara Alə Zəli Minəl Əsədi» - «Səs çıxaran şirin yanında əmin olmaq mümkün deyildir». Burada olan əmin sözü «Və Lə Qarar» sözü ilə işlədildi. İnsan belə bir aslanın yanında rahatlaşa, əmin ola bilməz. İqrarın mənasından biri də bir şeyi sabit etmək, isbat etməkdir. «İstədiyimizi ana bətnində müəyyən bir müddət (adətən doqquz ay) saxlayar, sonra sizi (oradan) uşaq olaraq (doğurub) çıxardarıq». (əl-Həcc 5). Bu isbat bəzən qəlb tərəfdən olur, bəzən də dillə. Ya da hər ikisi ilə birlikdə olur. Tövhidin isbatına gəldikdə isə tək dil kifayət deyildir. Buna mütləq qəlbin də iqrarı, təsdiqi olmalıdır.

İqrar inkarın əksidir. Çünki iqrar ilə inkar təsdiqdə bəzən şərik olur. Görürsən ki, insan bəzən təsdiq də edir, iqrar da, etiraf da edir, qəbul da. Bəzən də təsdiq edir, inkar da edir. «Xatırlayın ki, yenə bir zaman sizinlə: «Bir-birinizin qanını tökməyin, bir-birinizi yurdlarınızdan çıxarmayın!» deyə razılığa gəldik. Sonra siz həmən əhd-peymanın şahidi olub onu təsdiq etdiniz». (əl-Bəqərə 84). «(Ey Kitab əhli!) O, vaxtı yadınıza gətirin ki, Allah Peyğəmbərlərdən: «Sizə verdiyim kitab və bilikdən sonra, sizdə olanı təsdiq edən bir Peyğəmbər gəldikdə ona mütləq inanıb yardım edəcəksiniz» – deyə əhd almış və onlara: «Bunu təsdiq edib, ağır olan əhdimi qəbul etdinizmi?» - demişdi. Onlar da: təsdiq etdik» – deyə cavab vermişdilər. (Bu zaman) Allah: «Elə isə (bir-birinizə) şahid olun! Mən də sizinlə bərabər şahidlərdənəm» – deyə buyurmuşdur». (Ali İmran 81). Allah bu ayələrdə iman gətirir sözünü – iqrar sözü ilə işlətmişdir.

Həmçinin İqrar kəliməsi əhd-peymanda deməkdir. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Bizim ilə onların arasında əhd namazdır. Kim onu tərk edərsə küfrə (şirkə) düşmüş olar»⁵²⁸. Bu məsələnin xülasəsi ondadır ki, iman ləfzini tək təsdiqlə təfsir vermək kifayət deyildir. Elə bir kəlimə seçmək lazımdır ki, o kəlimə özündə həm təsdiqi, həm də əmin olmağı əhatə etsin. Bu da iqrar kəliməsidir.