3- ma`ruza Spotchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o`tqazish mazmuni va metodlari. O`quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishida shifokor nazorati

Pnevmotaxometriya
-nafas tezligini yozib olishni anglatadigan usul. Pnevmotaxometr 
ma’lumotlari asosida nafas olish va nafas chiqarishning quvvati haqida fikr yuritiladi.
O
‘pkalarning hayotiy hajmi (UXX) - bu o‘pkalarning umumiy hajmining bir qismi 
bo‘lib, uning haqida hulosa maksimal nafas olingandan keyin chiqarilgan havoning 
maksimal hajmi bo‘yicha chiqariladi. 0 ‘pkalaming hayotiy hajmi 3 qismga ajratiladi:
1) nafas chiqarishning zaxiraviy hajmi; 
2) nafas olish hajmi;
3) nafas olishning zaxiraviy hajmi. 
0 
‘pkalaming 
hayotiy 
hajmi 
suvli 
yoki 
quruq 
spirometrlar 
yordamida 
o`lchanadi.
Spirometr
- nafas olish paytida o‘pkalarga kiradigan va ulardan 
chiqariladigan havo miqdorini o‘lchaydigan asbob. 
0‘pkalaming hayotiy hajmini o‘lchash jarayonida tekshiriluvchining holatini hisobga 
olish zarur. Tana tik turgan holatda bo‘lganda, ushbu ko‘rsatkichning kattaligi eng 
yuqori darajada bo‘ladi. 
Spirograf-nafas harakatlarini yozib oluvchi asbob. O`pkalarning jadallashtirilgan 
hayotiy hajmini aniqlash, sport amaliyoti uchun о`tа darajada katta ahamiyatga ega. 
Bunday holat, mushaklar faoliyati paytida, nafas davrining uzunligini qisqarishiga 
qaramay, nafas hajmi, tinch holatdagi ma’lumotlarga nisbatan 4-6 karra ko‘payishi 
kerak. 
Tashqinafasningengma’qulme’yoridayuqoriginafasyo41arima’lumahamiyatgaega. 
0‘rtachayuklamalarpaytidanafasolishqatornafasfaoliyatigaaloqasiboimaganburunbo4shli
g‘iorqaliamalgaoshadi. Burun bo‘shlig‘i kuchli retseptor maydoni boMib, ko‘pchilik 
vegetativ faoliyatlarga, jumladan temir tizimiga ta’sir etadi. Burun bo6shlig‘i shillq 
pardasining maxsus tarkibiy qismi, olinayotgan nafasni chang va boshqa zarrachalardan, 
hatto havoning gaz qismlaridan jadallik bilan tozalaydi. Ko‘pchilik sport mashqlarini 
bajarish paytida nafas og‘iz orqali amalga oshadi. Bu paytda yuqori nafas yoMlarining 
havo o‘tkazishi, o‘pkalarni shamollatilishining samaradorligi oshadi.Yuqori nafas 
yo‘llari nisbatan tez-tez yallig‘lanish kasalliklarining rivoj topishi o‘chog‘iga aylanadi. 
Buning sabablaridan biri, u ham bo‘lsa, sovuq qotish, sovuq havodan nafas olishdir. 
Sportchilarda bunday kasalliklar chiniqish, jismoniy rivoj topgan tananing yuqori 
darajadagi chidamliligi evaziga kam uchraydi. Sportchilar, virusli tabiatga ega bo‘lgan 
o‘tkir nafas yo‘llari kasalliklari bilan chiniqmaganlarga nisbatan 2 marta kam betob 
bo‘lishadi. Bu kasalliklar bezarar bo‘lib ko‘rinsa ham, ulami davolash, bemorni to‘la 
ravishda davolanishigacha amalga oshirilishi kerak, chunki sportchilarda tez-tez 
asoratlar bo‘lishi aniqlangan. Sportchilarda shuningdek, kekirdak, bronxlarning 
shamollash kasalliklari kuzatiladi. Bu kasalliklaming rivoji sovuq havodan nafas olish 
bilan ham bog‘liq. Mashqlar va musobaqalar o‘tkaziladigan joylarga bo‘lgan gigienik 
talablami bo‘lishi natijasida havoni chang bilan ifloslanishi ma’lum ahamiyatga ega. 
Traxeit va bronxitlarda bosh belgi - bu quruq, g‘ashga teguvchi yo‘taldir. Tana harorati 
ko‘tariladi. 
Bu 
kasalliklar 
o‘tkir 
nafas 
yoilari 
kasallliklariga 
yondoshlik 
qiladi.Sportchilardagi tashqi nafasning eng yuqori darajadagi kasalligi — bu 
o‘pkalarning shamollashidir.Bunda yallig‘lanish jarayoni alveolalami shikastlaydi. 0 

---

‘pkalaming yallig‘lanishi ikkiga ajratiladi: 1) fibrinli (bo‘lakli-kmpozli); 2) o‘choqli 
(ochagovli). Fibrinli o‘pkalarning shamollashi quvvatsizlik, bosh og‘rig‘i, tana haroratini 
н-40°С va undan baland bo‘lishi, sovuq qotish, «Bezgak» tutish bilan ifodalanadi. Yo‘tal 
dastavval, quruq, keyinchalik balg‘am ajratilishi bilan kechadi. Bu balg‘am «zang» 
rangida bo‘lib, ko‘krak.qafasida ogcriq bilan namoyon bo4adi. Kasal shifoxona 
sharoitida davolanadi. Fibrinli o6pka shamollashida, ocpkaning butun bir bo‘lagi 
shikastlanadi. Occhoqli ocpkalar shamollashida boclakchalaming ba’zi birlari yoki ular 
guruhi shikastlanadi.Uning klinik manzarasi kocp kocrinishli bocladi.Uni shifoxona 
sharoitida davolash maqsadga muvofiq bocladi.Kasallikdan tocliq ravishda tuzalgach, 
sportchi uzoq vaqt davomida shifokor nazorati ostida boclishi kerak, chunki 
ocpkalarning shamollashi ular tanasining immun-chidamlilik pasaygan sharoitda 
kechishi mumkin. Yuqorida aytilganlardan tashqari tashqi nafas apparatining faol 
sinamalarga quyidagilar kiradi: Tekshirish uslubi: nafas olish soni octirgan holatda 30 
soniya mobaynida sanaladi. Olingan natijani 1 daqiqa ichidagi jarayonga aylantirish 
uchun 2 ga kocpaytiriladi. Chiniqmaganlaming 1 daqiqa ichida amalga oshirilgan nafas 
olish soni me’yorda 16-18 ni, sportchilarda esa, chuqur nafas olish hisobiga nafas olish 
soni 2,7-2,25 marta kamayadi, ya’ni 6-8 tani tashkil etadi. Gench sinamasi - nafas 
chiqarishni ushlab turish sogclom chiniqmaganlarda 20-30 soniyani, sportchilarda esa, 
30, 60 va hatto 90 soniyagacha boradi. Rozental sinamasi - ocpkalaming tiriklik - 
hayotiy hajmning har 15 soniyadan socng, 5 marta aniqlanadi. Sogclom chiniqmagan va 
sport bilan shugcullanuvchilarda bir xildagi va olib boruvchi ocpkalaming hayotiy 
hajmining natijasi olinadi. Shafranovskiy sinamasi - ocpkalarning hayotiy hajmini tinch 
holatdan, yugurishdan oldin va keyin 3 daqiqa mobaynida 180 qadam/daqiqa tezlikda 
hamda qayta tiklanish davrining 1,2 va 3- daqiqalarida oclchanadi. Chiniqmagan kishilar 
va bemorlarda harsillash alomati va ocpka- larning tiriklik - hayotiy hajmining 
kamayishi, sogclom sportchilarda esa, bu kocrsatkich kam oczgaradi yoki kocpincha 
biroz ortadi. Shtanga sinamasi - nafas olingach, uni ushlab turish, chiniqmagan sogclom 
kishilarda 40-45 soniyani, sportchilarda esa, 60 soniyadan tortib, to 2-2,5 daqiqagacha 
davom etadi. Chiniqqanlik darajasini aniqlash uchun mazkur sinama 3 karra: tinch 
holatda, turgan joyda 60 marta sakragandan va 1 daqiqa dam olingandan socng amalga 
oshiriladi.