5- mavzu. Matnning tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar

5- mavzu. Matnning tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar
Reja:

1. 
   Nominativ va infinitiv gaplar, murojaat birliklari matnni shakllantiruvchi sintaktik birliklar sifatida
   
2. 
   Makon va zamonni ifodalovchi birliklar va olmoshlarning matn birliklarini bog’lashdagi ahamiyati.
   
3. 
   Xiazmatik konstruksiyalar va fe’l shakllari bilan bog’lanishning matndagi o’rni.
   
4. 
   Makon va zamonni ifodalovchi birliklar va olmoshlarning matn birliklarini bog’lashdagi ahamiyati
   

Matn kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab sintaktik butinlik. Gaplar o’zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy bo’laklar, olmoshlar, xiazmatik konstruksiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar kesimlarga zamon shakllari, modal so’zlar kabi turli leksik grammatik birliklar kiradi.
Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari o’rtasida mustahkam sintaktik aloqa mavjudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o’ziga xosligini “tekst lingvistikasi” deb nomlangan risolasida quyidagicha izohlaydi: “Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi, qo’shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o’xshab ketadi, faqat murakkabroq ko’rinishda yuzaga chiqadi. Ma’lumki, qo’shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab, natija, shart-payt, aniqlash, izohlash kabi mazmuniy munosabatlar ifodalanadi. Bu munosabatlar qo’shma gapning uch turi bog’lovchisiz, bog’langan va ergash gapli qo’shma gaplarda komponentlami o’zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari: intonatsiya, bog’lovchilar, bog’lovchi vazifasidagi so’lar, gap bo’laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so’zlarning takrorlanishi, umumiy ikkinchi darajali bo’laklar, 1 kesimlaming zamon munosabati kabilar orqali reallashadi. Ko’rinadiki, qo’shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida o’rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, super frazali sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo’limlar, boblar o’rtasida yuzaga chiqib, uning mazmuniy va struktural birligini ta’minlaydi.”
Demak, matn tarkibidagi gaplar faqat struktural jihatdan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqozo qilishi kerak ekan. Matn butunligida 1 mazmuniy yaqinlik qanchalik ahamiyatli bo’lsa mazmun izchilligi ham j shunchalik muhim hisoblanadi.
з
Nominativ va infinitiv gaplar, murojaat birliklari matnni shakllantiruvchi sintaktik birliklar sifatida
Nominativ va infinitiv gaplar matnni shakllantiruvchi sintaktik birliklar hisoblanadi. Atov gaplar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik asos yordamida ifodalangan narsa-buyumning mavjudligini anglatadi. Atov gaplar matnda yolg’iz qo’llanmaydi, ulardan keyin atov gap mazmunini ochuvchi, tavsiflovchi boshqa gap yoki gaplar keltiriladi. Natijada matn hosil bo’ladi. Masalan, bugun bayram, j ko’chalar gayjum. Sho’x-sho’x kuylar yangraydi. Guras-guras odamlar o’tadi. O’yin-kulgi, shodon shovqin bahor osmonini titratadi (O’tkir Hoshimov).
Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan ifodalanadigan, yakka so’z yoki so’z birikmasidan iborat bo’lgan gaplardir. Masalan, Sevmoq! Bu toshga qarab ham gulni ko’rmoqdur. Yoki, Kutish! I Soniyalar daqiqalar, daqiqalar soatlar, soatlarga aylanadigan bekat.
Murojaat birliklari va ularning matnni shakllantirish imkoniyatlari.
Murojaat birliklari kundalik hayotimizda, nutq faoliyatida - nutq jarayonida keng qo’llaniladigan, o’zaro aloqa aralashuvga faol xizmat | qiladigan, so’zlovchining tinglovchiga bo’lgan munosabatini ifbdalaydigan, o’zida turli modal ma’nolarni tashiydigan o’tkir, j ta’sirchan vositadir. Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi e’tiborini tortish, xitob qilish, undash kabi maqsadlarda foydalaniladi. Bunday birliklarda so’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi yaqinlik, hurmat, ishonch; masofa, hurmatsizlik, ishonchsizlik kabi kommunikativ munosabatlar ham ifodalangan bo’ladi. Shunga ko’ra doimiylik belgisiga ega bo’lgan murojaat birliklari nutqda appelyativ (xitob va murojaat orqali muloqotni boshlash), konnotativ (subyektiv munosabat - salbiy va ijobiy munosabatlami ifodalash), emotive (hissiy munosabat) funksiyalami bajaradi. Misollar: - malikam, - debdi jahl otiga minib -
4

sizga ruhsat! Saltanat xazinasidan o’zingiz uchun eng qimmatli narsani I oling-da, yurtingizga jo’nang. (O’tkir Hoshimov)
Hov, ovsar! Bosar tusaringni bilmay qolding-ku! (Said Ahmad) |
Oyisha, Oyisha, Oyisha ona, nechuk ko’zlaringdan oqar marjon J yosh. (A.Oripov)
Keltirilgan birinchi misoldagi “Malikam” murojaat birligi I appelyativ - xitob, murojaat qilish orqali o’zaro muloqotni boshlash I vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gap tarkibidagi “ovsar” murojaat birligi kamsitish, haqorat kabi shaxsiy munosabatni ifodalash orqali kannatativ vazifani bajargan. Uchinchi gapda so’zlovchining emotsional munosabati takror qo’llanuvchi “Oyisha ona” murojaat birligi orqali yanadan aniq ifodalangan. Murojaat birliklarining badiiy matndagi qo’llanilishini o’rganishda kim, kimga, nimaga, qanday holatda, qanday nutqiy vaziyatda murojaat qilinayotganligiga e’tirborni qaratish kerak bo’ladi. Murojaat qilinayotgan ba’zan narsa - buyum bo’lishi ham mumkin. Masalan:
Ayo, sarv! Yuksaklarga intilmoqni bizlarga ham o’rgat!
Ay, g’uncha! O’zlikni namoyon etmoqni o’rgat.
J.Rumiy I
Tahlilda buning sababi aniqlanishi talab qilinadi. Yozuvchi yoki 1 shoirning murojaat qilishdan maqsadi va badiiy niyati nimadan iborat ekanligi murojaat birliklaridagi denatativ va konnotativ ma’nolari haqida mulohaza yuritiladi. Adabiyotshunoslikda mazkur usul ritorik murojaat 1 atamasi ostida o’rganiladi. Ritorik murojaatda ritorik so’roqda bo’lgani J kabi javob talab qilinmaydi, balki, “obyektga e’tiborni kuchaytiradi va kitobxonda biror munosabatni uyg’otadi.” Asosan, “shoirning poetik nutqda o’zi hoxlagan intonatsiyani - tantanavorlik, ko’tarinkilik, I g’azabkorlik, kesatish kabilami ifodalashda” keng foydaliniladi.
5

1. 
   Xiazmatik konstruksiyalar va fe’l shakllari bilan bog’lanishning matndagi o’rni
   

Matn komponentlari o’zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Distant birlik. d=(a+b)+(b+c)+(c+d)
K= (a+c)+(a+d)
Xiazmatik konstruksiyalar yordamida birikish.
Xiazm asosan, ikkita gapdan tashkil topgan matn ko’rinishlarida uchraydi. Xiozm “X” harfi shaklida namoyon bo’luvchi uslubiy vositadir. Ikkinchi gap birini1 asosiy maqsadi ikkinchi gapda berilgan bo’ladi. Birinchi gap ikkinchi gapdan anglashiladigan ma’noni bo’rtirib ifodalashga xizmat qiladi.
Masalan, Shijoatli bo’l. Biroq andishasiz bo’lma.
Andishali bo’l. Biroq shijoatsiz bo’lma.
O’tkir Hoshimov
Xiazm poetik nutqda quyidagi vazifalami bajaradi:

1. 
   Uslubiy semantik vazifa. Bunda ikki komponent mazuni o’zaro zidlik kasb etadi yoki aksincha bir-birini mantiqan to’ldiradi.
   
2. 
   Ekspressiv vazifa. Bunda o’quvchi yoki tinglovchiga zavq bag’ishlash, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat qilishi nazarda tutiladi;
   
3. 
   Evfonik vazifa. Xiazmni yuzaga keltirayotgan bo’laklar o’zaro o’rin va vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib boradi.
   

Kesimlilik shakllari yordamida birisining fe’l kesimlaming bir xil zamonda shakllanganligi matn butunligini ta’minlaydigan vositalardan hisoblanadi.
Olimlar hisoblab chiqishgan. Pushkin o’z asarlarida 21 ming 197 ta betakror so’z ishlatgan. V.Shekispir sal kam 20 mingta, Servantes 18 mingga yaqin, A.Navoiy esa 1 mln 378 ming 660 ta so’z, shu jumladan 26 mingta betakror so’z ishlatgan. Boisi buyuk bobomiz faqat turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mug’ul va boshqa tillardagi so’zlardan ham mahorat bilan foydalangan.
Makon va zamonni ifodalovchi birliklar va olmoshlarning matn birliklarini bog’lashdagi ahamiyati
Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida ham matnni I shakllantirish va uning komponentlarini bog’lash mumkin. Badiiy I asardagi voqea hodisalar muayyan vaqt asosida ro’yobga chiqadi. Faqat badiiy asardagi vaqt tushunchasi real hayotdagi vaqt muntazamligidan farq qiladi. Vaqt ma’noli liksemalar, matn qismlarini distant (masofasiz, bilvosita) va kontakt (masofali, bevosita) bog’lash uchun xizmat qiladi. I
• • _ф » e If
Ayrim temporal so’zlar leksik - garmmatik bog’lovchi vazifasim bajarib, matndagi xronologik ketma-ketlik izchillikni aks ettirib turadi.
Ertalab-chi, oyi, yomg’ir yog’di, qattiq yomg’ir yog’di. Siz bahor J yomg’irini yaxshi ko’rardingiz... Keyin oftob chiqib ketdi. Qarang, I oftob charaqlab yotibdi... (O’tkir Hoshimov). I
Ushbu matnning shakllanishida vaqt, ma’noli birliklarning alohida I
xizmati bor. Birinchi gapda ertalab liksemasi yordamida sutkaning shu I qismida sodir bo’lgan tabiat hodisasi haqidagi informatsiya ifodalanayapti. Keyingi gaplarda ifodalangan hodisalar ham ayni vaqt
birligida ketma-ketlikda ro’yobga chiqqan. Ya’ni: ertalab - yomg’ir I
yog ’di — qattiq yog ’di - oftob chiqdi - charaqlab ketdi. 1
Makonni bildiradigan liksemalar ham matnni shakllantiruvchi vosita |
bo’la oladi. Odatda yozuvchilar voqea sodir bo’layotgan makonni |
batafsil tasvirlashga harakat qiladilar. Makon ma’noli leksima I keltirildimi, albatta uning tavsifi ham beriladi. Shu tarzda matn yuzaga
keladi. Gaplar o’zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. I
Bog’ juda orasta, yo’laklarga oltin rang qumlar solingan, marmar ariqlardan tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari muattar hid taratib ochilib turibdi. (P.Qodirov)