8-mavzu. Raqobat va monopoliya

3. Robinson-Petmen qonuni (1936-yilda qabul qilingan). Bu qo- nun savdo sohasidagi cheklovchi faoliyatlar, «narxlar qaychisi», narx bo‘yicha kamsitishlar va boshqalami taqiqlaydi.
1950-yilda Kleyton qonuniga Seller-Kefover tuzatishi kiritildi. Unda noqonuniy birlashib ketishlar tushunchasiga aniqlik kiritilib, aktivlami sotib olish orqali birlashib ketish taqiqlandi. Agar Kleyton qonuni yirik firmalaming gorizontal ravishdagi birlashib ketishlariga to‘siq qo'ygan bo‘lsa, Seller-Kefover tuzatishi vertikal ravishdagi birlashib ketishlarga cheklov kiritdi.

2. 
   O‘zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va monopoliyaga qarshi qonunchilik
   

Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini taqozo qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror top- gan muhitda bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yu- zaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini bildi- radi. Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolyusion yo‘l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga kelti- rishda davlat ham qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidaii yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qay- tadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
O‘zbekiston Respublikasini 2017-2021-yillarda rivojlantirish strategiy asiga ko ‘ ra “iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbar- dosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida mo- no-poliyani bosqichma-bosqich kamaytirish; prinsipial jihatdan yangi mahsulotvatexnologiyaturlarinio‘zlashtirish,shuasosdaichkivatashqi bozorlarda milliy tovarlaming raqobatbardoshligini ta’minlash”⁹
ga kengroq e’tibor berilmoqda. Jumladan, 2017-yil va imdan keyingi yillarda iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobat muhitini yara- tish hamda mahsulotlar va xizmatlar bozorida bosqichma-bosqich monopoliyani qisqartirish ko‘zda tutilmoqda. Unga ko‘ra,

• 
  korxonalaming birlashishi va qo‘shib olinishida monopoliyaga qarshi organning dastlabki roziligini olish talablarini birxillashtirish;
  
• 
  raqobatni cheklovchi kelishuvlar, bitimlar va kelishilgan harakat- larga qarshi kurash mexanizmlarini takomillashtirish;
  
• 
  ustun mavqega ega bo‘lgan korxonalaming aksiya va ulushlarini sotib olishda tadbirkorlik subyektlarining hujjatlarini ko‘rib chiqish tartibini soddalashtirish;
  
• 
  manfaatlar to‘qnashuvini bartaraf etish maqsadida sho‘ba kor- xona tomonidan ta’sischining ustav fondidan ulush sotib olishini va shu’ba korxona vakillarining ta’sischi kuzatuvchilar kengashida a’zoligini taqiqlash ishlarini olib borish nazarda tutilmoqda.
  

Bugungi kunda O‘zbekistonda ham uyushmalar, konsemlar, ko- rporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qol- gan bo‘lib, ular ko‘pincha tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega bo‘ladilar. Mahsulot va xomashyolaming alohida turlarini limit va fond ko‘rinishida taqsimlashning eskicha tizimi, shuningdek, biz- nesni amalga oshirish uchun ruxsat, litsenziya, sertifikatlar berish, keli- shish kabi mavjud ma’muriy to‘siqlar monopolistik tendensiyalarga ko‘proq imkon yaratadi. 2016-yilda 609 ta davlat aktivlari investitsi- ya kiritish va yangi ish o‘rinlarini yaratish sharti bilan “nol” xarid qiymatida sotildi.
Bugungi kunda 413 ta davlat aktivlari, shu jumladan 65 tasi “nol” xarid qiymatida ommaviy savdolarga qo‘yildi.¹⁰
O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagi chora-tadbirlaming amalga oshirilishini taqozo etadi:
a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo‘lishini maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tad- birkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqa-
rish tizimini takomillashtirish uchun nisbatan qulay shart-sharoitlami yaratishga qaratilgan chuqur institutsional islohotlar zarur;
b) bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalaming bo- zordagi o‘z ustunlik mavqelarini suiiste'mol qilish imkoniyatlari- ning oldini olish. Davlat muassasalari raqobatning rivojlanishini ta’minlashlari lozim. Busiz samarali innovatsiyalar, past xarajatlar va narxlar, mahsulotning yuqori sifatiga erishish, boshqacha aytganda, butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish mumkin emas¹¹
O‘zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirish- ga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o‘rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o‘z egalari qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan, ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqo- batchilik muhitini vujudga keltiradi. Shunday qilib, O‘zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning asosiy yo‘li, bu raqo- batni inkor qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat, turli xo‘jalik shakllarining mavjudligiga asoslangan va iloji boricha erkin raqo- batni taqozo etuvchi bozor tizimiga o‘tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini shakllantirish, avvalo, mustaqil erkin tovar ishlab chiqaruvchilaming paydo bo‘lishini taqozo qiladi, chunki raqobat- ning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy mas’uliyat asosida o‘z manfaatiga ega boigan va tadbirkorlik tahlikasini zimmasiga oluvchi erkin xo‘jalik subyektlarining mavjudligi, ulaming bozor orqali aloqa qilishidir. Shu maqsadda O‘zbekistonda «Monopol faoliyatni chek- lash to‘g‘risida»gi qonun (1992-yil, avgust) kuchga kiritildi hamda uning asosida raqohatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir turkum me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga ko‘ra, bozorda ataylab taqchillik hosil qilish, narxlami monopollashtirish, raqo- batchilaming bozorga kirib borishiga to‘sqinlik qilish, raqobatning g‘irrom usullarini qo‘llash man etiladi. Qonunni buzuvchilar raqibiga yetkazgan zarami qoplashlari, jarima to‘lashIari, g‘irromlik bilan ol- gan foydadan mahmm etilishlari shart.
Iqtisodiyot va monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyat- li o‘zgarishlar tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish- ni taqozo etdi. Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996-yil 27-dekabrda «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida»gi yangi qonun qabul qi- lindi. Ushbu qonun monopolistik faoliyat va g‘irrom raqobatning oldini olish, uni cheklash, to‘xtatishning tashkiliy va huquqiy asosla- rini belgilab berib, respublikaning tovar bozorlarida raqobat muno- sabatlarini shakllantirish va samarali amal qilishini ta'minlashga qa- ratilgan. Shuningdek, qonunda asosan ikkita muhim yo‘nalish, ya’ni birinchidan, monopoliyaga qarshi taribga solishning prinsipial yangi ko‘rinishi boTib, u mavjud va saqlanib qolgan monopolistlar tomoni- dan bozorda hukmronlik mavqeini suiiste’mol qilishning oldini olish va unga barham berishni ko‘zda tutsa, ikkinchidan, eng asosiy muhim masalalardan boTib hisoblangan monopoliyadan chiqarish va sogTom raqobat muhitini shakllantirish ekanligi belgilab qo‘yilgan.
Mazkur qonun monopoliyalaming amal qilishini taqiqlamay, balki bozorda ulaming hukmronligi oqibatida kelib chiquvchi sal- biy holatlaming oldini olishga qaratilgan. Qonunda ko‘zda tutilgan taqiqlar ham rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun, ham O‘zbekiston va boshqa o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos boTgan monopolistlar xatti-harakatiga qarshi o‘matilgan.
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid hisoblanadi:

• 
  xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan bozordagi ustunlik hola- tining suiste’mol qilinishi (5-modda);
  
• 
  xo‘jalik subyektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitim- lari (o‘zaro kelishilgan xatti-harakatlari) (6-modda);
  
• 
  davlat boshqaruvi organlcui va mahalliy hokimiyat organlarining raqobatni cheklashga yo‘naltirilgan xatti-harakatlari (7-modda);
  
• 
  insofsiz raqobat (8-modda).
  

Monopoliyaga qarshi faol choralami amalga oshirish uchun 1992-yilda O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi organ sifatida Moli- ya vazirligining Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqar- masi tashkil etildi. Boshqarmaga ro‘yxatga kiritilgan monopoliya mavqeidagi korxonalar mahsuloti bo‘yicha narxlami va rentabel- likni tartibga solib turish huquqi berildi. 1996-yilda ushbu boshqar- ma negizida Moliya vazirligi huzuridagi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi tashkil qilindi. 2000-yilda Res- publika Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida»gi Farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moli- ya vazirligi tarkibidan chiqarildi va mustaqil davlat qo‘mitasiga aylantirildi. Keyinchalik mazkur qo‘mitaning faoliyatini yanada ta- komillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga binoan ushbu tashkilot Mo- nopoliyadan chiqarish, raqobatni va tadbirkorlikni qo‘llab-quwatlash davlat qo‘mitasiga aylantirildi.¹²
Respublikada raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda amalga oshirilayotgan barcha ishlar bozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan monopoliyaga qarshi siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biri - bu monopolist kor- xonalaming tovar bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini suiiste’mol qilishning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha nazorat olib borishdan iboratdir. Aynan shu maqsadda monopolist korxonalar Davlat reestri yuritilib, unga muayyan tarmoqda ustun mavqega ega bo‘lgan korxonalar kiritiladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Raqobat to‘g‘risida»gi qonuni

6. 
   moddasida «ustun mavqe» tushunchasi quyidagicha izohlanadi: «Ustun mavqe tovar yoki moliya bozorida xo‘jalik yurituvchi sub- yektning yoxud shaxslar guruhining raqobatlashuvchi xo‘jalik yuri- tuvchi subyektlarga bog‘liq bo‘lmagan holda unga o‘z faoliyatini amalga oshirish va raqobatning holatiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatish, tegishli bozorga boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlaming kirishini qiyinlashtirish yoxud ulaming iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqa- cha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan holatidir.
   

Tovar bozorida qaysi xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki shaxslar gu- ruhi tovarining ulushi:

1. 
   ellik va undan ortiq foizni tashkil yetsa;
   
2. 
   o‘ttiz besh foizdan ellik foizgacha hajmda bo‘lib, bunda quyi- dagi shartlar:
   

xo‘jalik yurituvchi subyektning tovar bozoridagi ulushi kamida bir yil mobaynida barqaror bo‘lib turishi;
tovar bozorida boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga (raqo- batchilarga) tegishli ulushlaming nisbiy miqdorda bo‘lib turishi;
ushbu bozorga yangi xo'jalik yurituvchi subyektlaming (raqo- batchilaming) kirishiga imkoniyat bo‘lishi shartlari belgilangan boTsa, shu xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki shaxslar guruhining mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi».¹³
Reyestrga olingan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z mahsulotlari- ning narx (tarif)lari yoki rentabellik darajalarini Moliya vazirligida yoki joylardagi moliya organlarida deklaratsiyadan o‘tkazishlari shart.
Respublikada monopoliyalar ro‘yxatiga kirgan korxona (tarmoq) laming bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usul- lardan foydalanadi. Bu usullardan ikkitasini ajratib ko‘rsatish lozim:

1. 
   Monopol mavqedagi korxonalar mahsulotlariga narxlaming eng yuqori darajasini yoki rentabellikning chegarasini belgilab qo‘yish.
   
2. 
   O‘z monopol mavqeini suiiste'mol qilgan monopolistik birlash- malami boTib tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul O‘zbekiston Res- publikasining (2001-yil 6-dekabrdagi 310-II-sonli) qonuni bilan tas- diqlangan «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida» asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilaming huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» (1996-yil, 26-apTel) qonuni asosida g‘irrom raqobatga, shu jumladan Respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlami chiqarishga yo‘1 qo‘ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e’tibor beriladi. Tabiiy monopoliyalami dav- lat yoTi bilan tartibga solish ular mahsulot (xizmat)lariga narxlar va tariflar darajasini, shuningdek, taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar turiga doir asosiy ko‘rsatkichlami belgilashni o‘z ichiga oladi.
   

Keyingi yillarda Davlat reestrini yuritish uslubiyotini takomil- lashtirib borish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi, chet el investitsiyalarining kirib kelishi natijasida barpo etilayotgan korxonalar salmog‘ining oshishi va boshqa omillar ta'sirida ko‘pgina monopolist korxonalar tovar bozorlaridagi ulushining kamayishi mu- nosabati bilan Davlat reestridan chiqarilmoqda.
Tarmoqlarda monopol hisoblangan bir qancha uyushmalar tuga- tilib, o‘mida mustaqil korxonalar vujudga keltirildi, bu esa raqobat muhitining yanada kuchayishiga olib keldi. Hozirgi kunda mam- lakatimizda ishlab chiqarilayotgan tovarlaming jahon bozoridagi raqobatbardoshligini ta'minlash ham dolzarb vazifa hisoblanadi.
Shu sababli ham “mamlakatimizda Yaratilgan texnologiyalar- ning raqobatdoshligini ta’minlash, “nou-xau” namunalarini yaratish, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, ya’ni yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bo‘yicha tizimli chora-tadbirlami amalga oshirish”¹⁴ kerak.
Xulosalar

1. 
   Raqobat bozoming muhim xususiyatlaridan biri boTib hisob- lanadi. U bir tomondan, ishlab chiqarish munosabati sifatida namo- yon boTsa, ikkinchi tomondan esa ijtimoiy ishlab chiqarishni muvo- fiqlashtiruvchi mexanizm sifatida namoyon boTadi. Raqobatli bozor ishlab chiqarish samaradorligiga erishish va iqtisodiy resurslami op- timal taqsimlashga imkon yaratadi.
   
2. 
   O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat eng awalo ikki turga - tarmoq ichidagi raqobatga va tarmoqlararo raqobatga boTinadi. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular sof raqobat, monopollashgan raqobat, sof monopoliya va oligopoliyadir.
   
3. 
   Sof raqobat va sof monopoliya real hayotda kam uchraydi. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotining holatini monopollashgan raqo- bat va oligopoliya tavsiflaydi. Monopollashgan raqobatda juda ko‘p mayda firmalar tomonidan turli-tuman tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqariladi, shuning uchun sohaga kirish qiyin emas.
   
4. 
   Raqobat - xo‘jalik yuritishning asosiy usuli hisoblangani uchun raqobat muhitining shakllanishi bozor iqtisodiyotining rivoj- lanish darajasiga bog‘liqdir. Raqobat muhiti deb bozor munosa- batlari ishtirokchilarining xo‘jalik yuritishda teng imkoniyatlami ta’minlaydigan iqtisodiy, qonuniy, tashkiliy va siyosiy sharoitlar maj- muasiga aytiladi. Raqobat muhitining mavjudligi - alohida olingan firmaning bozor sharoitida erkin harakat qilib hukmronlik mavqeiga erishishiga halaqit beravchi asosiy omildir.
   
5. 
   Monopoliyani tartibga solish - miqdoran hisoblash imkoniyati kam bo‘lgan juda murakkab jarayondir. O‘zbekistonda davlatning monopoliyaga qarshi chora-tadbirlari nafaqat monopoliyani cheklash, balki monopoliyadan chiqarish jarayoni bilan uzviy ravishda olib bo- rilmoqda. Juda ko‘plab tarmoqlarda hukmron mavqega ega bo‘lgan korxonalar (ular yagona korxona-tarmoq sifatida ish yuritishar edi) xususiylashtirilib, mustaqil korxonalarga aylantirildi va natijada tar- moqda raqobat muhiti shakllantirildi.
   
6. 
   Davlatning monopoliyaga qarshi qonunchiligi raqobatlashuvchi subyektlar ishchanligini susaytirmaydigan darajada yetarlicha mos- lashuvchan bo‘lishi darkor.
   

Asosiy tayanch tushunchalar