А. М. Пашаев, А. Р. Гасанов, Дж. Г. Джафаров, Г. И. Исмаилзаде

3. GЬZGЬ ANTENALARI

3.1. Gьzgь antenalarının tYyini, tYsnifatı vY iş prinsipi

İlkin şьalandırıcının - işıqlandırıcının yaratdığı istiqamYtlYnmYmiş vY ya zYif istiqamYtlYnmiş elektromaqnit dalğalarını fYzaya şьalandırılan iti istiqamYtlYnmiş dalğalara зevirmYk ьзьn dalğaların gьzgьdYn (reflektor­dan) Yks olunma effektindYn istifadY olunan qurğulara gьzgь antenaları (GA) deyilir.

GA optik dalğalardan başlayaraq qısa dalğalara qYdYr mьxtYlif tezlik diapa­zonlarında hYdYfin aşkarlanması vY mьşayiYti, sьni peyklYrin idarYsi, gYmi artilleriyasının atYşinin idarYsi, vY s. ьзьn geniş tYtbiq olunurlar.

GA-nın mьxtYlif nцvlYrindYn istifadY olunur: gьzgь-rupor, parabolik gьzgь (fırlanma parabaloidi, kYsik parabaloid vY parabolik silindir), sferik gьzgь, mьstYvi vY bucaqvari gьzgьlYr, xьsusi formalı gьzgь, iki vY зox­gьzgьlь antenalar. Gьzgь­nьn forması antenanın istiqamYtlYnmY diaqramının (İD) gцrьnьşь vY eni ilY mьYyyYn olunur. Taktiki mьlahizYlYrY YsasYn hYdYfin mьşayiYti vY gYmi artilleriyası atYşinın idarYsi ьзьn istifadY olunan RLS-nın antenaları iynYvari İD-na, naviqasiya RLS-nın antenaları yelpik (veer) formalı İD-na, hava hYdYflYrinin aşkarlanması ьзьn istifadY olunan RLS-nın antenaları kosekans İD-na malik olmalıdır.

HYm horizontal, hYm dY vertikal mьstYvilYrdY eni eyni olan iynYvari İD fırlan­ma paraboloidi formalı gьzgь ilY yaradılır. DigYr Ysas mьstYvidY en­siz lYзYyY malik veer İD kYsik paraboloid vY ya parabolik silindir vasitYsi ilY sintez olunur. Vertikal mьstYvidY xьsusi formaya vY horizontal mьstYvidY dar lYзYyY malik kosekans İD iki­qat YyriliyY malik gьzgьlYrlY vY ya digYr texniki vasitYlYrlY yaradılır.

Gьzgь parabolik antena fırlanma paraboloidi formalı metallik sYth­dYn vY paraboloidin fokusunda yerlYşdirilYn ilkin şьalandırıcıdan-işıqlandırıcıdan ibarYt olur. Paraboloid parabolanın onun oxu Ytrafında fırlanmasından alınan sYthdir.

Parabolik silindirin Ysası paraboladır.

GA –nı xarakterizY edYn bir sıra anlayışlar daxil edYk.

Antenanın aзılışı vY ya deşiyi dedikdY mьstYvinin gьzgьnьn kYnar­ları ilY mYhdudlanmış hissYsi başa dьşьlьr. Parabaloidin aзılışı dairY formalıdır.

Parabolik reflektorun fokus mYsafYsi onun sYthindYn parabolanın fokusu adla­nan nцqtYsinY qYdYr olan Yn qısa mYsafYdir.

Gьzgьnьn oxu vY fokus ilY gьzgьnьn kYnar nцqtYsini birlYş­dirYn xYttin YmYlY gYtirdiyi bucağa parabolik gьzgьnьn aзılış bucağı deyilir.


ЏgYr nцqtYsinY, paraboloidin sYthindYn hYndYsi optika qanunları ilY Yks olu­nan, dağılan şьalar dYstYsi şьalandıran nцqtYvi elektro­maq­nit dal­ğaları mYnbYyi yer­lYş­­dirilYrsY, onda Yks olunan şьaların hamısı oxuna paralel olacaq (şYk.3.1.1). BelY­lik­lY, parabolik sYth sferik dalğanı mьstYvi dalğaya transformasiya edir. oxuna per­pen­dikulyar olan istYnilYn mьs­tYvi, o cьmlYdYn aзılış mьstYvisi sinfaz oyadılan sYth olur. ЏslindY bu fYr­ziyyY tam tYqribidir, belY ki sferik gьzgьnьn daxili sYthinY dьşYn sferik radiodalğa sYpYlYnir.

Parabolik gьzgьnьn işıqlandırıcısı gьzgьnьn bьtьn daxili sYthini işıq­landıran vY, mьmkьn qYdYr, gьzgьdYn kYnar keзYn sahY yaratmayan kiзik vY zYif istiqamYtlYn­miş antena olur. BelYliklY fır­lan­ma paraboloidi for­malı antena işıqlandırıcının geniş istiqamYtlYnmY diaqramını parabo­lo­idin ensiz diaqramına зevirir.

Fırlanma parabaloidinin fYza İD (Ysas lYзYk) iynYyY oxşar formaya malik olduğu ьзьn bu antennaları iynYvari İD-na malik antennalarda ad­landırırlar.

Başlanğıcı paraboloidin tYpYsinY dьşYn dьzbucaqlı koordinat sistemin­dY para­bo­lik sYth aşağıdakı tYnliklY ifadY olunur:

. (3.1.1)

Başlanğıcı fokusda olan sferik koordinat sistemindY isY bu sYth digYr tYnliklY ifadY olunur:

, (3.1.2)

burada - fokusdan paraboloidin daxili sYthinin istYnilYn nцqtYsinY qYdYr olan mYsa­fYdir; - gьzgьnьn oxu ilY verilmiş nцqtYyY istiqamYtin ( radius-vektorun) arasın­da­kı bucaqdır (polyar bucaq).

Fırlanma paraboloidinin aзılış mьstYvisinin radiusu vY onun aзılış bucağı aşağıdakı mьnasibYtlY bağlıdırlar:

. (3.1.3)

Gьzgьnьn forması adYtYn nisbYti vY aзılış bucağının qiymYti ilY xarakterizY olu­nur. ЏgYr vY ya olarsa gьzgь uzunfokuslu (dayaz) adlanır (şYk. 3.1.2). ЏgYr vY ya olarsa gьzgь qısafokuslu (dYrin) adlanır (şYk. 3.1.3). ЏgYr fokus gьzgьnьn aзılış mьstYvisi ilY oxun kYsişmY nцqtYsindY yerlYşirsY, onda vY olar.

İşıqlandırıcının şьalandırdığı elektromaqnit dalğası metal gьzgьnьn ьzYrinY dьşdьkdY sonuncunun ьzYrin­dY sYthi elektrik cYrYyanları (tYkrar cYrYyanlar) yaranır. Bu cYrYyanlar gьzgьnьn yalnız işıqlandırıcıya tYrYf yцnYlYn sYthindY deyil, hYmdY, elektromaqnit dalğaları­nın difraksiyası nYticYsindY, onun xarici sYthindY yaranırlar. Gьzgь antenasının Ytraf fYzanın istYnilYn nцqtYsindY yaratdığı elektromaqnit sahYsi sYthi cYrYya­nların yaratdığı tYkrar sahYnin vY işıqlandırıcının yarat­dığı ilkin sahYnin toplanmasının (interferensiyasının) nYticYsidir. Parabo­lik antenanın elektromaqnit sahYsinin dYqiq tYyini sferik dalğanın fırlan­ma paraboloidindYn difraksiyası mYsYlYsinin hYllinY gYtirilir. Bu mYsYlY ri­yazi olaraq зox mьrYkkYbdir vY indiyY qYdYr ьmumi şYkildY hYll edilmY­mişdir.

3.2. Parabolik antenaların istiqamYtlYnmY xassYlYri

Parabolik antenanın istiqamYtlYnmY xassYlYrinin tYyininin iki tYqribi ьsulu mцv­cud­dur - apertur vY cYrYyan ьsulları.

Apertur ьsulu parabolik antenanın şьalanma zonasında yaratdığı elektro­maq­nit sahY­sini gьzgьnьn aзılışının sYthindYki oyadıcı sahYnin mYlum paylan­ma­sına Ysa­sYn tYyin etmYyY imkan verir. Bu halda (bir sıra faktorların tYsirini nYzYrY almadan) gьz­gьnьn şьalandıran sYthinin yalnız onun aзılışının sYthi olduğu fYrz edilir. Elek­tromaqnit dalğasının gьzgь­nьn daxili sYthinY dьşdьyь zaman hYndYsi optikanın qa­nun­larının riayYt edildiyi qYbul edilYrYk, aзılış sYthinin sinfaz oyadıldığı hesab olunur.

AdYtYn olduğu ьзьn, amplitud paylanması hesabla­narkYn gьzgьnьn işıq­landırıjıya nYzYrYn uzaq zonada yerlYşdiyi qYbul edilir. Bu halda işıqlandırıcının gьzgьnьn sYthinin ixtiyari nцqtYsindY (şYk. 3.2.1a) yaratdığı sahY gYrginliyinin ampli­tu­dası aşağıdakı kimi hesablanır:

, (3.2.1)

burada - işıqlandırıcının normalaşdırılmış istiqamYtlYnmY xa­rakteristikası; - sahY gYrginliyinin amplitudasının gьzgьnьn tYpYsindYki qiymYtidir.

Oyadıcı sahYnin tYqribi nisbi amplitud paylanmasını - qrafik kimi tYsvir etmYk vY aзılışın dYyişYn nisbi radiusunun funksiyası kimi gцstYrmYk daha Ylverişlidir (şYk.3.2.1b). Bu funksiyanı aşağıdakı kimi hesablamaq mьmkьndьr:

, (3.2.2)

burada - gьzgьnьn Yyriliyini nYzYrY alan vuruqdur.

Lakin amplitud paylanmasının dYqiq analitik funksiya kimi tYsviri ya qeyri-mьmkьn olur, yada ki istiqamYtlYnmY diaqramının hesabatı zamanı sonlu hYlli mьmkьn ol­mayan inteqrallar alınır. Ona gцrY dY, sahYnin paylanma funksiyasının mьYyyYn aproksimasiyaedici funksiya ilY YvYz edilmYsinY Ysaslanan, tYqribi inteqrallama ьsullarından istifadY olunur. Bu halda bYrabYr mYsafYlYrindY funksiyasının bir neзY qiymYti hesablanır vY uyğun inteqralda yerinY qoyulub YdYdi in­teqrallama ьsulu ilY antenanın istiqamYtlYnmY diaqramı hesablanır.

Amplitud paylanmasının

(3.2.3)

funksiyası ilY aproksimasiyası mьxtYlif hallar ьзьn daha ьmumi xassYlYrY malikdir, burada - aзılışın kYnarındakı nisbi sahY gYrginliyi; - aзılışın kYnarındakı sahY gYrginliyi; . Bu hal­da antenanın istiqamYtlYnmY diaqramını aşağıdakı dьsturla hesablamaq mьmkьndьr:

, (3.2.4)

burada ; – tYrtibli lambda funksiya olub tYrtibli birinci cins Bessel funksiyası ilY aşağıdakı mьnasibYtlY bağlıdır:

. (3.2.5)

Qeyd edYk ki, qiymYtlYri ьзьn aşağıdakı tYqribi dьsturla hesabla­maq mьmkьndьr:

. (3.2.6)

vY (istYnilYn ьзьn) olduqda bYrabYr amplitudalı paylanma alırıq. Bu halda: vY .

Ox simmet­rik­li­yi­nY malik vY ya ona yaxın istiqamYtlYnmY diaqramları ьзьn funksiyasının aşağıdakı ьstlь sıra ilY aproksimasiyası daha yaxşı nYticYlYr verir:

, (3.2.7)

burada – sabit Ymsallardır.

Bu halda praktiki hesablamalar ьзьn sıranın yalnız birinci ьз hYddi ilY kifa­yYt­lYnmYk olar. Uyğun olaraq şьalandıran aзılışın istiqamYtlYnmY diaqramını (Hьygens elementinin istiqamYtlYnmY xassYlYrini nYzYrY almadan) aşağıdakı dьsturla hesablamaq olar:

. (3.2.8)

Bir sıra зevirmYlYrdYn sonra alırıq:

, (3.2.9)

burada – lambda funksiyalardır. Bu funksiyaların qiymYtlYrini cYdvYldYn seзmYk olar.

Џsas mьstYvilYrin birindY (3.2.9) tYnliyi ilY istiqamYtlYnmY diaqramını hesab­la­maq ьзьn vY Ymsallarını tYyin etmYk lazımdır. Bunun ьзьn işıqlandırıcının hY­min mьstYvidY mYlum olan istiqamYtlYnmY diaqramı ьzrY amplitud paylanması funksiyasının qrafiki (x oxu boyunca) qurulur (şYk. 3.2.1b). Bu amplitud paylanmasının (3.2.7) funksiyası ilY aproksimasiyası elY vY Ymsallarının seзilmYsi­nY gYtirilir ki, aproksimasiyaedici funksiya amplitud paylanması funksiyası ilY iki nцqtYdY ьst-ьstY dьşsьn, mYsYlYn vY nцqtYlYrindY ( nцqtYsindY funksiyasının funksiyası ilY ьst-ьstY dьşmYsi avto­matik yerinY yetirilir). FYrz edYk ki, olduqda vY olduqda olur. Bu halda (3.2.7) ifadYsinY YsasYn: vY . Bu tYnliklYrin birgY hYllindYn mYchul vY Ymsallarını tapırıq.

vY Ymsallarının hesabatını dYqiqlYşdirmYk dY mьmkьndьr. Bu­nun ьзьn ap­roksimasiyaedici funksiyanın amplitud paylanması funksiyası ilY iki yox daha зox nцqtYdY ьst-ьstY dьşmYsi lazım­dır. Bu halda vY Ymsallarının hesa­ba­tı EHM –lY aparılır.

Parabolik antenanın istiqamYtlYnmY xassYlYrinin tYyininin ikinci ьsulь - cY­rY­yan ьsulu gьzgьnьn daxili sYthindYki sYthi cYrYyanların mYlum paylan­masına Ysas­la­nır. SYthi cYrYyanların gьzgьnьn yalnız daxili sYt­hin­dY mцvcud olduğunu qYbul edY­rYk, gьzgьnьn verilYn nцqtYsindYki cYrY­yan sıxlığı vektorunu mYlum dьstura YsasYn tYyin etmYk olar, burada –gьzgьnьn verilmiş nцqtYsinY xarici norma­lın vahid vek­to­ru; - işıqlandırıcının gьzgьnьn verilmiş nцqtYsindY yaratdığı maq­nit sahY gYrginliyi vektorudur. SYthi cYrYyanın paylanma qanununu bilYrYk mYlum ьsullarla parabolik antenanın istiqamYtlYnmY diaqramını hesab­lamaq mьm­kьndьr. Lakin qeyd etmYk lazımdır ki, bu dьstur yastı dal­ğa­nın sonsuz bцyьk ide­al keзirici yastı sYthY dьşdьyь halda doğrudur. Sferik dalğanın sonlu цlзьyY malik pa­rabolik sYthY dьşdьyь halda bu dьstur tYqribi olur. Lakin hYndYsi optikanın qanun­larından istifadY olunması ьзьn zYruri şYrtlYr цdYndikdY ondan istifadY etmYk olar.

Parabolik antenanın istiqamYtlYnmY xassYlYrinin tYyininin hYr iki ьsulu tYqri­bi­dir, belY ki onlar yan lYзYklYri bцyьdYn vY Ysas lYзYyi bir qYdYr genişlYndirYn bir sıra faktorları nYzYrY almırlar. HYmin faktorlardan Ysas­ları bunlardır:

1. 
   Gьzgьnьn xarici sYthinY axan cYrYyanlar nYzYrY alınmırlar;
   
2. 
   İşıqlandırıcının yaratdığı sahYnin gьzgьdYn kYnar keзYn hissYsi nYzYrY alınmır;
   
3. 
   İşıqlandırıcı nцqtYvi deyil vY onun цlзьlYri dalğa uzunluğu ilY eyni цlзьdYdir;
   
4. 
   İşıqlandırıcının şьalandırdığı dalğa tam sferik olmur vY s.
   

3.3. Parabolik antenaların işıqlandırıcılarının nцvlYri

Fırlanma paraboloidi formalı gьzgьlYr ьзьn işıqlandırıcı kimi gьzgь is­ti­qa­mYtindY şьalandıran zYif istiqamYtlYnmiş antenalardan istifadY olu­nur.

İşıqlandırıcının faza mYrkYzi gьzgьnьn fokusu ilY birlYşdirilir. Bu şYraitdY işıqlandırıcı gьzgьnьn aзılış bucağı daxilindY sferik vY ya ona yaxın dalğa yaratmalıdır.

AdYtYn istiqamYtlYnmY diaqramından tYlYb olunur ki, nisbYtinin optimal qiymYtindY gьzgьnьn kYnarındakı sahY gYrginliyi onun tYpYsindYki qiymYtdYn 10 dB kiзik olsun vY aзılış bucağından kYnarda kYskin azalsın.

İşıqlandırıcının цlзьlYri mьmkьn qYdYr kiзik olmalıdır ki, onun gьzgь­nьn şьa­lan­dırdığı sahYyY ekranlayıcı tYsiri (kцlgY effekti) mьmkьn qYdYr zYif olsun.

Gьzgь antenasının diapazon xassYlYri YsasYn işıqlandırıcıdan asılı olur vY hYmin sYbYbdYn ondan hYm istiqamYtlYnmY xassYlYri, hYmdY giriş mьqavimYti ьzrY geniş zolaqlılıq tYlYb olunur.

ЏsasYn aşağıdakı işıqlandırıcı nцvlYrindYn istifadY olunur: 1.koaksial xYtlYr vY ya dalğaцtьrYnlYr vasitYsi ilY qidalandırılan vibratorlar; 2.dalğa­цtьrYnlYr vY ruporlar; 3.yarıqlar.

AdYtYn vibrator işıqlandırıcıları desimetrlik diapazonda vY santimetrlik dia­pa­zonun uzundalğalı hissYsindY tYtbiq olunurlar. Santimetrlik diapazonda vY daha qısa dalğalarda dalğaцtьrYn vY rupor işıqlandırıcıları daha geniş tYtbiq olunurlar. Bu antenalar bYzYn desimetrlik diapazonda da tYtbiq olunurlar. DalğaцtьrYn vY rupor işıqlandırıcıları vibrator işıqlan­dırıcı­larına nisbYtYn daha yaxşı diapazon xassYlYrinY malik olub bцyьk gьclYrin цtьrьlmYsinY imkan verirlYr. Rupor işıqlandırıcıları dalğa­цtьrYn işıqlandı­rıcılarına nisbYtYn Yks tYrYfY daha az şьalandırırlar.

ЏgYr gьzgь antenasının dairYvi polyarizasiyaya malik sahY yarat­ması tYlYb olunursa işıqlandırıcı kimi spiral vY xaзvari (turniket) antenalardan istifadY olunur.

Yarıq işıqlandırıcısı tYtbiq etmYklY gьzgьnьn ekranlanmasını azaltmaq mьm­kьn­dьr. Bu antenaların Ysas mYnfi cYhYti onların darzolaqlı olmasıdır.
3.4. Gьzgьnьn işıqlandırıcıya reaksiyası

Real işıqlandırıcı nцqtYvi olmur vY onun цlзьlYri dalğa uzunluğu ilY eyni цlзьlь olur. İşıqlandırıcı vY onun bağlandığı elementlYr gьzgьnьn aзı­lışının bir hissYsini ek­ran­la­yaraq gьzgьnьn formalaşdırdığı dalğa cYb­hY­sini bir qYdYr tYhrif edirlYr. İşıqlan­dırıcının ox ьzYrindY, yYni enerjinin gьzgьdYn Yn зox Yks olunduğu hissYdY yerlYş­dirildiyi halda bu tYsir daha ciddi olur.

İşıqlandırıcının (onun aзılışının radiusunun kiзik qiymYtlYrindY) ek­ranlayıcı tYsi­rini nYzYrY almaq ьзьn antenanın istiqamYtlYnmY diaqra­mını aşağıdakı dьsturla hesablamaq olar:

. (3.4.1)

Ekranlama nYticYsindY antenanın İD-nın Ysas maksi­mu­mu azalır, Ysas lYзYk bir qYdYr daralır vY ona yaxın tYk saylı lYзYklYrin sYviy­yYlYri bir qYdYr artır.

Tezliyin dYyişmYsi işıqlandırıcının giriş mьqavimYtinin vY İD-nın dYyiş­mYsinY sYbYb olur.

İşıqlandırıcının giriş mьqavimYtinin tezlikdYn asılılığı işıqlandırıcının nцvь vY gьzgьnьn işıqlandırıcıya reaksiyası ilY mьYyyYn olunur. MYsYlYn, rupor işıqlandırıcısı gьz­gь olmadıqda yaxşı diapazon xassYlYrinY malik olub, onun giriş mьqavimYti kifa­yYt qYdYr geniş tezlik diapazonunda tezlikdYn zYif aslı olur. Lakin gьzgь olduqda vYziyyYt dYyişir. Bu halda işıqlandırıcı gьzgьdYn Yks olunmuş şьalara nYzYrYn цzьnь qY­buledici an­tena kimi aparır vY Yks olunmuş dalğaların bir hissYsini tutur. Tutulmuş elek­tromaqnit sahYsi qida xYttindY işıqlandırıcıdan onu qidalandıran gene­ratora tYrYf yayılan dalğa yaradır. Bu dalğa цz tY’sirinY nYzYrYn xYtdY, onun yьklY razılaşmadığı halda, yaranan Yks olunmuş dalğaya bYnzYyir. Bu Yks olunmuş dalğanın yaranması işıqlandırıcının giriş mьqavimYtinin dYyişmYsinY ekvivalentdir.

MьxtYlif razılaşdırıcı qurğuların tYtbiqi ilY Yks olunmuş dalğanı kom­pen­sasiya et­mYk olar. Lakin bu yalnız nisbYtYn dar tezlik zolağında mьmkьn olur.

Gьzgьnьn reaksiyasının azaldılmasının bir neзY ьsulu mцvcuddur. Onla­r­dan Yn radikalı işıqlan­dırı­jının gьzgьdYn Yks olunmuş şьaların sahY­sindYn зıxarılmasıdır. Şьalandırıcını gьzgьnьn fokusunda elY yerlYşdirirlYr ki, onun maksimal şьalanma isti­qamYti gьzgьnьn oxu ilY mьYyyYn bucaq YmYlY gYtirir (şYk. 3.4.1).

Gьzgьnьn işıqlandırıcıya reaksiyasını gьz­gьnьn tYpYsindYn mYsafY­sindY yas­tı dairYvi kompen­sa­siyaedici gьzgь yerlYşdirmYklY dY azaltmaq mьm­kьndьr (şYk. 3.4.2).

Gьzgьnьn işıqlandırıcıya reaksiyasının ara­dan qaldırılmasının digYr ьsulu onun fırlanan polyarizasiyalı sahY ilY işıqlandırılmasıdır. İşıqlan­dı­rıcının şьalandır­dı­ğı dalğa gьzgьnьn ьzYrinY dьşdьkdY Yks olunmuş dal­ğanın polya­rizasiya mьstY­visinin fırlanma istiqamYti YksinY dYyişir vY nYticYdY işıqlandırıcı tYrYfindYn qYbul edilmir.

3.5. İşıqlandırıcının fokusdan sьrьşdьrьlmYsi ilY İD-nın idarY olunması

ЏgYr işıqlandırıcının faza mYrkYzi fokusdan gьzgьnьn oxuna perpendi­kul­yar istiqamYtdY sьrьşdьrьlYrsY gьzgьnьn uyğun nцqtYlYrindYn Yks olunan şьalar aзılışın sYthinY mьxtYlif vaxtlarda зatırlar. Gьzgьnьn yuxarı (aşağı) kY­na­rına (şYk. 3.5.1) ge­dYn şьa ( ) aзılış sYthinY daha tez (gec) зatır. Gьzgь kifayYt qYdYr uzunfokuslu olduqda vY işıqlandırıcının kiзik sьrьşmYlYrindY aзı­lış sYthinin faza paylanması xYt­tiyY yaxın olur. Ona gцrY dY işıqlandırıcının gьzgьnьn oxuna perpen­dikulyar istiqamYtdY fokusdan зıxarılması İD-nın işıqlandırıcının sьrьş­mYsinin YksinY dцnmYsinY gYtirir (şYk. 3.5.2). İD-nın dцnmY bu­cağı, işıqlandırıcının kiзik sьrьşmY­lYrindY, tYqribYn işıqlandırıcının sьrьşmY bucağına bYrabYr olur.

. (3.5.1)

İşıqlandırıcının fokusdan sьrьşdьrьlmYsi radiolokasiyada parabolik gьz­gь­nьn İD-nın idarY olunması ьзьn geniş istifadY olunur.

3.6. Parabolik antenanın istiqamYtlYnmiş tYsir Ymsalı

Gьzgь antenasının istiqamYtlYnmiş tYsir Ymsalını aşağıdakı dьsturla tYyin etmYk olar:

, (3.6.1)

burada - gьzgь antenasının tam sYthi istifadY Ymsalıdır (SİЏ); – gьzgьnьn aзılış sYthinin sahYsi; - gьzgьnьn aзılışının SİЏ; - gьzgьnьn şьalandırdığı gьcьn işıqlandırıcının şьalandırdığı gьcY nisbYtidir.

Gьzgь antenasının gьclYnmY Ymsalını aşağıdakı dьsturla hesablamaq olar:

, (3.6.2)

burada ; - işıqlandırıcıya цtьrьlYn gьcdьr.

Gьzgьnьn verilYn цlзьlYrindY maksimal D almaq ьзьn işıqlandırıcının şYk. 3.6.1-dY (Yyri 2) tYsvir olunan İD ideal hesab olunur. Bu İD ox simmetrikliyinY malik olub gьzgьnьn kYnarlarına uyğun gYlYn iki maksimuma malikdir. Bu halda gьz­gьnьn aзılışında amplitud paylanması eyni цlзьlь olur, gьzgьdYn kYnara enerji axını olmur (İD –nın cYbhYlYri sonsuz bцyьk dikliyY malik olur).

ŞYk. 3.6.1-dY ki 1 YyrisinY uyğun İD ref­lek­torlu vibrator, rupor vY yarıq şьalandırıcıları kimi işıqlandırıcılar vasitYsi ilY alına bilYr. İD bucaq intervalında funksiyası ilY kifayYt qYdYr yaxşı aproksi­ma­siya olunur.

ЏgYr gьzgьnьn verilmiş formasında işıqlandırıcının İD-nı geniş­lYn­dirsYk gьzgьnьn aзılışındakı amplitud paylanması daha bY­rabYr цlзьlь olur. Lakin gьz­gьdYn kYnar keзYn enerjinin miqdarı зoxalır. İşıqlandırıcının İD daraldıqda isY, YksinY, gьzgьnьn aзılışındakı amplitud paylanması daha qeyri-bYrabYr olub, gьz­gь­dYn kYnar keзYn enerjinin miqdarı azalır. Gьzgьnьn optimal işıqlandırılma şYraiti mak­simal istiqa­mYtlYnmiş tYsir Ymsalı almaq nцqteyi-nYzYrinY YsasYn mьYyyYn olunur. İşıqlandırıcının İD kimi olduqda optimal işıqlandırma şYraiti (-10dB) halında tYmin olunur. Bu halda tam SİЏ 0,7 qiymYtinY зatır. Gьzgьnьn optimal işıqlandırılma şYraitindY İD-nın yarım gьc ьzrY eni aşağıdakı tYqribi dьsturla hesablana bilYr:

. (3.6.3)

Kosmik radiorabitYdY vY radioastranomiyada tYtbiq olunan parabolik antenaların istiqamYtlYnmiş tYsir Ymsalı adYtYn - dYn bцyьk olur. Bu antenaların dia­metrlYri onlarla metr olub İD-nın eni bucaq dYqiqYlYri ilY цlзьlьr. Bцyьk gьzgьlYrin hazırlanma dYyYri aзılışın diametrinin artması ilY diametrin ьзьncь dYrYcYsinY mьtYnasib artır. Ona gцrY dY belY antenaların tam SİЏ bцyьk olmalıdır. Antenanın YsasYn İD-nın uzaq yan lYзYklYri ilY mьYyyYn olunan kьy temperaturu kiзik olma­lıdır. Bцyьk vY kiзik almaq ьзьn işıqlandırıcının İD mьmkьn qYdYr ideal for­maya yaxın olmalıdır. Fazdan salınmış rupor antenaları vY onların modifikasi­ya­la­rının kцmYyi ilY oxşar İD almaq mьmkьn olur (şYk. 3.6.1. Yyri 3). BelY işıqlandı­rıcıların kцmYyi ilY vY onların İD ilY gьzgьnьn hYndYsi цlзьlYrinin optimallaşdırılması vasitYsi ilY bцyьk tam SİЏ (0,7…0,75 qYdYr) tYmin etmYk olur. Antenanın kьy temperaturu 10…15 K temperatura qYdYr azaldıla bilYr.

•