A21 Avezbayev S

2. Maxsus maqsadlarga m ljaflangan yer 
fondlarini shaklJantJrssh 
Maxsus maqsadlarga m ijallangan (qayta taqsimlanadigan) 
yer fondlari tarkibiga maxsus fond, qayta taqsimlash fondi, 
k chirish fondi yerlari kiradi. Bu fondlar, odatda, tuman ma'-
muriyatlari ixtiyorida boiib, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar 
va fuqarolarni yer bilan ta'minlash uchun moijallangan. 
Yer qonunchiligiga asosan airatilgan maqsadga zid foydalani-
layotgan, samarasiz foydalanilayotgan, foydalanishdan chiqib qol-
gan pastroq darajadagi yer turiga tkazilgan yerlarni inventarizat-
siyalash va aniqlash domiy amalga oshiriladi. 
Ajratilgan maqsadi b yicha foydalaniimayotgan yerlarga yer 
egalari, yerdan foydalanuvchilar, ijarachilar z ixtiyorlari bilan 
x jalik faoliyatini zgartirgan, ajratilgan maqsadlari uchun foy-
dalanilmayotgan uchastkalar kiradi. 
Samarasiz foydalanilayotgan yerlarga quyidagilar kiradi: 
— oxirgi besh yilda qishloq x jalik ekiniarining va tabiiy 
yaylovlar hamda pichanzorlar mahsuldorligining mavjud darajasi 
kadastr baholashi b yicha belgilangan me'yordan 20% past 
boigan barcha toifalardagi qishloq x jalik yerlari, hamda qim-
mati pastroq yer turi sifatida foydalanilayotgan yuqori mahsuldor 
qishloq x jalik yerlari; 
— not ri x jalik faoliyati, yer tuzish loyihasida belgilangan 
tartib va foydalanish shartlariga rioya qilmaslik natijasida unum-
dorlikning pasayishi, boshqa xususiyatlarini y qotishi, ishlab 
chiqarish chiqindilari, kimyoviy moddalar bilan ifloslanish, 
ekologik vaziyatning yomonlashishi (eroziya jarayonlarining rivoj-
lanishi, sizot suvlari sathining k tarilishi, botqoqlashish, ikkilam-
chi sh rlanish, jipslashish, qurib qolish, madaniy texnik xolati-
ning yomonlashishi va boshq.) sodir boiadigan yerlar; 
— yer tuzish chizmalari va loyihalarida, yeriarni inventariza-
tsiyalash materiallarida qishloq x jaligi uchun zlashtirishga 
moijallangan meliorativ yer fondi; 
— qishloq x jaligida foydaianishga yaroqli sanoat, transport, 
aloqa, mudoofa va boshqa noqishloq x jalik maqsadlariga 
moijallangan yerlar; 
— rmon fondi yoki rmon va butalar bilan qoplanmagan, 
kam qimmatli daraxtlar turlari bilan qoplangan va tuproq hamda 
boshqa sharoitlari b yicha qishloq x jalik yerlari uchun 
zlashtirishga yaroqli yerlar. 
184 

---

---

---

---

---

ladiganlarning ishlab chiqarish-x jahk faoliyatlarini tashkil etish 
aniqlanadi; 
— qabul qilingan chegaraviy va opiimal lchamlami hisobga 
olgan holda fermcr x jaliklarining soni, ichamiari, jbylashishi 
va ixtisosligi belgiianadi; 
— yangidan yaraiiiayotgar. qishloqiar, mavjud qishloqlardagi 
ayrim kvartallar yoki shaxsiy uy-joy qurilishiarining rni 
amqlanadi; 
— yerlarni mejioratsiyaiash va keiish y llarini qurish b yicha 
ishlar hajmi hisoblanadi; 
— atrof-muhitni muhofaza qilish bo^yicha tavsiyalar ishlanadi 
va yer egalari, yerdan foydaianuvchilar uchun majburiy yerdan 
foydalanish tartibi va shartlari beigilanadi. 
Chizmani ishlashda rioya qilish kerak b ladigan asosiy ta-
moyillar quyidagilar hisoblanadi: 
— mahalliy aholining etnik kehb chiqishini hisobga olish; 
— yangi tashkil etilayotgan qishloqlar yokl rnavjud qishloqlar 
chegarasidagi kvartallar uchun iloji boricha ixcham uchastkalarni 
ajratish; 
— tabiiy sharoitlar, noqulay ekologik sharoit va murakkab ijti-
moiy vaziyat sababii paydo b ladigan xavfli sharoitiarda aholini 
joylashtirishga y l q ymasiik; 
— tabiiy muhitni muhofaza qihsh valablariga rioya qilish; 
— k chirilganlarning mehnati va hayoti uchun qulay sharoit-
lar yaratish; 
— moddiy va mehnat resurslarini tejash. 
K chiriladiganlarni joyiashtirish, fermer x jaliklarini, qishloq 
x jalik shirkatlarini tashkil etish b yicha optimal yechimni tan-
lash bir nech^' yechimlami ishlash va iexnik-iqrisodiy k rsatkich-
larni taqqoslash asosida iamalga oshiriiadi. 
K chiriladiganlarni yer uchastkaiari bilan ta"minlash chizmasi 
yozma va chizrna materiallardan iborat b ladi. 
Yozma qismiga chizmani tuzish uehun topshiriq, zarur 
hisoblangan jadvallar va texnik-iqtisodiy k rsatkichlar, yerlar 
eksplikatsiyasi, chizmani kelishish va lasdiqlash materiallari bilan 
tushuntirish xati .kiradi. 
Tushuntirish xatida k chir>iadiganlar uchun ajratiladigan yer 
uchastkalariga, iilarning aholi yashashj va ishlab chiqarish faoliyati 
uchun yaroqligiga, yerdan foydalanish tartibi va shartlariga mos 
kelishiga tavsif beriladi, k chirilganlarni joylashtirish, yangi 
189 

---

qishloqlarni yoki kvartallami tashkii etish, tashkil etiladigan fer-
mer x jaliklarining sonini, lcharnlarini va ixtisosliklarini bei-
gilash, hududni muhandislik jihozlash b yicha qabul qilingan 
loyihaviy yechimlar asosianadi, zarur hisob- kitoblar va texnik-iqti-
sodiy k rsatkichlar keltiriiadi. hududni tuzish b yicha belgilan-
gan tadbirlarni amalga oshirishga ixtisoslashgan tashkilotlami jalb 
etish va ulami moliyalash manbalari harnda k chiriladiganlarni 
joylashtirrsh uchun olingan yer uchastkalaridan ularni joy-
lashtirish, vaqtincha foydalanish b yicha tavsiyalar oldinga surila-
di. 
Yerlar eksplikatsiyasi yer uchastkaiari b yicha tuziladi: 
— k chiriladiganlarni joylashtirish uchun tanlab olingan, shu 
jumladan, birinchi navbatda joylashtirish uchun,] 
— fermer x jaliklari uchun beriladigan, shu jumladan, har bir 
x jalik b yicha; 
— yangi qishloqlarni joylashtirish, hamda mavjud aholi 
yashash joylarida shaxsiy uy-joy quiilishi uchun m ljallangan; 
— ishlab chiqarish quiilishi uchun m ljallangan; 
— zlashtirish uchun m ijallangan. 
Chizma materiallar 1:50000 yoki 1:100000 masshtablardagi tu-
man xaritasini va k chiriladiganlarni joylashtirish uchun olingan 
yer uchastkalari joylashgan hududlar' uchun qishloq, rmon 
x jaliklari va boshqa korxonalar yer egaiiklarining (yerdan foj'-
dalanishlari) 1:10000 yoki 1:25000 masshrablaridagi rejalari. 
Reja-xarita materiailarida quyidagiiar k rsatiladi: 
— yerlardan foydaianishning maxsus huquqiy tartibiga ega 
hududlar chegaralari; 
— k chiriladiganlar uchun olingan yer uchastkalari, shu jum-
ladan, birinchi navbatda egailanadiganiari. fashkil etilayotgan fer-
mer x jaliklari; / 
— k chiriladiganlar uchun yangidan barpo etila/ligan qishlo-
qlar yoki mavjud aholi yashash joylaridagi k(.vartallar; / 
— fermer x jaliklarining, qishloq x jalik shirkatlarining 
x jalik markazlari, chegaralari va maydonlari; 
— ayrim uy-joy va ishiab chiqarish quriiishi obyektlari, kelish 
y llari, aloqa chiziqlari, suv tamaioti raanbalari va boshqa 
hududni jihozlash bilan bo liq loyihaiash elemenfiari. 
Loyihaviy tavsiyalar qabu! qiiingan rnasshtabdagi tuman xari-
tasida aks ettirilishi mumkin b loiagan hollarda, ular ma'lum 
shartli belgilari bilan k rsatiladi. 
J90 

---

---

---

2. Yerdan foydalanishning huquqiy tartibi va yer munosabat-
larini tartibga solish mexanizmi. 
3. Yer munosabatlarini tartibga solishning iqtisodiy mexaniz-
mi. 
4. X jalikda hududni ichki tashkil etish chizmasini ishlash. 
Loyihalash qishloq ma'muriyati ixtiyoriga beriladigan yoki ular 
ixtiyoridagi, hamda maxsus qayta taqsimlash fondlariga kiritiladi-
gan maydonlarni aniqlashdan boshlanadi. Bunda tomorqa yerlari 
oichamlari belgilanadi, shaxsiy yordamchi x jaliklarni rivojlan-
tirishning kelajagi aniqlanadi, fuqarolarga qishloq ichida poliz, 
pichan rish va yaylov uchun ajratiladigan maydonlar qayta 
hisoblanadi, yer paylari oichamlari aniqlanadi. Zarurat tu ilgan-
da qishloqlarning yangi chegara chiziqlari belgilanadi, maxsus 
fondlar yerlarining maydonlari va joylashishi zgartiriladi, oldin 
har xil toifalarga, yer egalari va yerdan foydalanuvchilarga qarashli 
uchastkalarni almashtirish amalga oshiriiadi. 
Qishloq x jaligiga moijallangan yangi yer egaliklarini va yer-
dan foydalanishlarni tashkil etishda loyihaga quyidagi maiumotlar 
kiritiladi: 
— qayta tashkil qilinadigan korxona hududidagi yangi yer ega-
liklari va yerdan foydalanishlarning soni va joylashgan rni; 
— joylashgan rni va yerlari sifati hisobga olingan yangi 
jamoa yer egaliklari va yerdan foydalanishlari, hamda fermer 
x jaliklari maydonlari; 
— mulkiy paylar hisobiga binolar imoratlar, inshootlar tagidagi 
yer uchastkalari mulk qilib (foydalanishga) beriladigan fuqarolar 
va jamoalar r yxati, bu uchastkalarning joylashgan rinlarini va 
chegaralarini aniqlash; 
— yangi yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning maydon-
lari va chegaralari; 
— shaxsiy yordamchi x jaliklarni kengaytirish va shaxsiy uy-
joy qurilishi uchun fuqarolarga berish uchun m ljallanayotgan yer 
uchastkalarining joylashgan rinlari, maydonlari va chegaralari; 
— talab etilmagan yer paylaridan foydalanish b yicha tavsiyalar; 
— maxsus foydalanish tartibiga ega va aniq cheklashlar va ma-
jburiyatlar k rsatilgan boshqa shaxslar huquqlari bilan majburi-
yatlangan yerlar maydonlari; 
— x jalik markazlarini, yoi tarmo im va boshqa infratizim-
lar obyektlarini joylashtirish, kichik qishloqlarni joylashtirish 
b yicha tavsiyalar. 
7 — Yer tuzishni loyihalash 
193 

---

Yangi x jalik tashkilotlarining yer egaiiklari va yerdan foy-
dalanishlari ular egalarining yoki foydalarmvchilarning k pchilik 
qismi yashaydigan joyning, mahsulotlarni qayta ishlovchi joylar-
ning, asosiy y llarning yoki tashlandiq qishloqlarning yonida 
ularni qaytadan joylashtiriladi. 
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlar ixcham, hududni 
oqilona tashkil etish talablariga rioya qilgan holda, iloji boricha 
mavjud almashlab ekishlar, dalalar, ishchi uchastkalar, tabiiy va 
sun'iy t siqlar (daryolar, daryochalar, soylar, kanallar, yoilar, 
rmon polosalari va boshq.) bilan bo langan holda rejalashtiriladi. 
Su oriladigan yerlar butur. almashlab ekish massivlari yoki 
su orish mashinalari va qurilmalarining mavsumiy unumdorligiga 
karrali maydonlar tarzida ajratiladi. Zaxi qochiriladigan yerlarni 
ajratish kollektor-drenaj tarmo ining normal ishchi holati faoliyat 
k rsatishini ta'minlovchi sharoitlarda amalga oshiriladi. 
Yangi yer egaliklari va yerdan foydaianishlarga qishloq x jalik 
yerlari ichiga kirib qolgan yoki ularga lutash noqishloq x jalik 
yerlari (daraxtzorlar, butazorlar, y Ilar, botqoqliklar, suv 
havzalari) bilan band yerlar ham kiradi. 
Fermer x jaliklarini tashkil etish uchun fuqarolarga va boshqa 
yer egalariga mulk qilib tekinga, ularga tegishii yer paylari hisobi-
ga beriladigan aniq yer uchastkalari maydonlari jamoa a'zolari 
sonini yer paylari maydoniga k paytirish y li bilan aniqlanadi, 
keyin yerlarni iqtisodiy baholash ma'lumotiarini hisobga olib, 
qishloq x jalik yerlarining ayrim konturlaridan yi ib amalga 
oshiriladi. 
Talab etilmagan yer paylari, uiarni qabul qilish istagini 
bildirgan yer egalarining yer massivlari tarkibiga kiritiladi, bunda 
ularni talab etish imkoniyati saqlab qolinadi. Keyinchalik yer pay-
larini talab qilishda hududning tashkii etilishi buzilishiga yoi 
q ymaslik uchun bu uchastkalar yer egaligining chekka qismlari-
da ajratib joylashtiriladi. 
Noqishloq x jalik yerlarini hamda ijaradagi yerlarni yangi 
tashkilotlar orasida taqsimlash ularning istaklari, ixtisosliklariga 
mos tarzda, ularga biriktirilgan yer turlari maydonlariga propor-
sional qilib, yerlarning sifatini va joylashgan rinlarini hisobga 
olib bajariladi. 
Maxsus foydalanish tartibiga ega va boshqa shaxslar huquqlari 
bilan majburiyatlangan yerlarnlng maydonlarmi belgilash, 
uchastkalarini va chegaralarini joylashtirish tuman navbatchi xari-
194 

---

---

dan, su oriladigan yerlaming joylashishidan, sobiq x jalikning 
ishlab chiqarish b limlarining mavjud ixtisosliklaridan, har biri 
yangi korxonada z hisob raqamiga, yer payiga ega ishchilaming 
istaklaridan kelib chiqildi. Korxonada ishlaydigan ishchilarning 
yer paylari, asosan, qishloq x jalik korxonasiga ijaraga berilgan, 
bu shartnomada mustahkamlangan. 
Nazorat savofSari 
1. Hozirgi vaqtda qishloq x jaiik korxonalari va fuqarolarning 
yangi yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarini tashkil etish-
ning qanday usuilari mavjud? 
2. Maxsus maqsadlarga m ljaNangan fondlar qanday yerlardan 
va qanday qilib tashkil etiladi? 
3. Maxsus maqsadlarga m ljallangan fondlar yerlarining rni 
qanday belgilanadi? 
4. Qanday yerlar ajratilgan maqsadda foydalanilmayotgan, 
samarasiz foydalanilayotgan, foydalanishdan chiqib qolgan 
yoki pastroq qimmatdagi yer turlariga tkazilgan yerlarga ki-
ritiladi? 
5. Qayta tashkil qilinadigan qishioq x jalik korxonasi yerlarida 
qanday yer tuzish ishlari tkaziladi? 
6. Qishloq x jalik korxonalarini qayta tashkil etishdagi x jalik-
lararo yer tuzishning mazmuni qanday? 
196 

---

U ch i n ch i b o
4
1 j m. 
QISHLOQ X JALIK KORXONALARIDA 
ICHKI YER TUZISH