A21 Avezbayev S

---

---

---

65 32-5 
A21 
Avezbayev S. 
Yer tuzishni'loyihalash: Yer tuzish va yer kadastri y nalishi 
b yicha ta'lim olayotgan oliy quv yurtlari talabalari uchun 
darshk /S. Avezbayev, S.N. Volkov. - T.: zbekiston faylasuflari 
milhy jamiyati nashriyoti, 2006. — 496-b. 
Ushbu kitobda mualliflar loyihalash jarayonida va loyihalarni hayotga tatbiq 
qihshda tabiat muhofazasi talablarini toia hisobga oiishga e'tiborni qaratganlar. 
Orol dengizi muammosi Amudaryo va Sirdaryo havzalarida yer-suv resurslaridan 
foydalanishda yoi q yilgan xatolar oqibati ekanligini chuqur his qilgan holda, 
kitobda qishloq h jaligining tabiatga qiladigan salbiy ta'sirlarini hisobga olish 
usullari k rsatilgan. 
Darslikning V bobi Sh.Avezbayev, VI bobi S.Sharipov, XIX bobi 
A. ofirovlar ishtirokida yozildi. 
1. Volkov S.N. 
BBK 65.32-5ya73 
© zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2006. 

---

KIRISH 
Yerjamiyatboyliginingmanbayi, insoniyat uchun moddiyboy-
liklar yaratish va ishlab chiqarishni xomashyo bilan ta'minlashning 
labiiy negizidir. Moddiy boyliklarni ishlab chiqarish jarayonida yer 
asos (bazis) va ishlab chiqarish vositasi sifatida qatnashadi. 
Qishloq x jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda yerning 
ahamiyati juda katta. Umuman olganda ishlab chiqarish jarayoni 
va insoniyatning barqarorligi yer va undan foydalanish bilan 
chambarchas bo liq. Shuning uchun ham yerni asrash va undan 
oqilona foydalanish insoniyat oldida turgan eng asosiy vazifalar-
dan biri hisoblanadi. 
Yer labiat mahsuli b lib, tabiatning asosiy qismlaridan biridir. 
Uning ba rida juda katla qazilma boyliklar xazinalari mavjud. 
Ilayot uchun zarur b lgan suv ham yer bilan bo liq va uning bir 
b lagidir. Tabiatning butunligini, hamma qismlarining bir-biri bi-
lan uzviy bo Iiqligini hisobga olsak, yerdan foydalanish jarayoni-
da tabiatning boshqa qismiariga ham ta'sir qilishimizni tushunib 
olish qiyin emas. 
Demak, biz yerdan foydalanish deganda tabiatning yer bilan 
bo Iiq b lgan boshqa resurslaridan (suv, havo, quyosh energiyasi 
va boshq.) ham foydalanishni tushunishimiz kerak. 
Respublikamiz yer resurslari 44,5 mln gektarni tashkil etadi. 
Shundan 57,3% qishloq x jaligi uchun ajratilgan. Arid iqlim 
sharoiti, respublikamizda qishloq x jaligi faqat su orma dehqon-
chilik asosidagina rivojlanishi mumkinligini taqozo etadi. Suv 
resurslarining cheklanganligini hisobga olsak, su oriladigan yer-
larning qadr-qimmati qanchalik yuqoriligini tasawur etish qiyin 
emas. 
Su oriladigan yerlar respublikamiz yer fondining atigi 
9,5 foizini tashkil etadi. Asosan ch l va sahro mintaqalarida joy-
lashgan tabiiy yaylovlar hosildorligining juda pastligi, qishloq 
x jaligida foydalanilayotgan yerlarning qisman sh rlanganligi, 
tuproq eroziyasiga uchraganligi va boshqa tuproq unumdorligiga 
salbiy ta'sir etuvchi jarayonlarning paydo boiayoiganligi respub-
likamiz yer fondidan samarali ibydalanishni tashkil etish 
masalasining dolzarbligini k rsatib turibdi. 
3 

---

» ]ii|i • > I | i >H»T '*iH*jljM,i|!|l 
Yer va suv resurslarining cheklanganligi, aholi sonining 
doimiy sib borishi natijasida jamiyat oldiga yerga nisbatan te-
jamkorlik munosabatida b lishni, undan oqilona, t la va 
samarali foydalanish zaruratini q yadi. Yerdan foydalanish ish-
lari tabiatda mavjud tabiiy muvozanat buzilishiga olib kelmasli-
gi kerak. 
Yerdan foydalanishni tashkil qilish va bu jarayonni doimiy 
ravishda takomillashtirib borish qiyin rnasala b lib, u yerni xalq 
x jaligi tarmoqlari orasida taqsimlash, imumdor yerlarni imkoni 
boricha qishloq x jaligi uchun ajratish va undan l la foydala-
nish, haydaladigan va su oriladigan yerlar maydonini ken-
gaytirish, yerning hosildorligini doimiy ravishda oshirib borish, 
tuproq eroziyasiga va boshqa unumdorlikni pasaytiruvchi omil-
larga qarshi kurashishni z ichiga oladi. 
Doimiy sib boruvchi sanoat, uy-joy va boshqa qurilishlar, 
yangi shaharlar barpo etilishi va eski shaharlar kengayishi, hamda 
boshqa aholi yashaydigan joylar uchun yer ajratish ehtiyoji yer 
munosabatlarini qonunlar asosida doimiy takomillashtirib borishni 
talab qiladi. Yer fondidan foydalanishni boshqarish va nazorat qi-
lish, yer munosabatlarini takomillashtirish. umuman davlatimiz-
ning agrar siyosatini amalga oshirish davlat yer tuzish xizmati 
tomonidan amalga oshiriladi. 
Yer tuzish zbekiston Respublikasining "Yer kodeksi" asosi-
da olib boriladi. U yerdan foydalanish t risidagi qonunlar va 
hukumatimiz qarorlarining amalga oshirilishini ta'minlovchi 
davlat tadbirlari tizimi hisoblanib, xalq x jaligi tarmoqlari orasi-
da olib boriladi. 
Ayniqsa, qishloq x jaligi sohasida yer tuzish ishlarining 
ahamiyati juda katta. Bu sohada yangi qishloq x jalik korxonala-
rini tashkil qilish, eskilarini takomillashtirish va ularning yer may-
donlarini tashkil qilish ishlari ilmiy asoslangan loyihalar tuzishni 
taqozo etadi. 
Hozirgi vaqtga kelib, davlatimizda yer tuzish ishlari tizimi res-
publikamiz yerlaridan foydalanishning Bosh chizmasini (ilmiy 
asoslangan bashorat tarzida), viloyatiar va tumanlar yer tuzish 
chizmalarini, x jaliklararo va x jaliklarda ichki yer tuzish loyi-
halarini, hamda shu ishlar bilan bo liq b lgan boshqa loyihalarni 
tuzish va amalga oshirishni z ichiga oladi. Bu loyihalar tarkibiga 
yer eroziyasini t xtatish va uning oqibatlarini tugatishga, yerning 
meliorativ holatini yaxshilashga, ifloslanishiga va qishloq x jali-
gida foydalanishdan chiqib qolishiga qarshi qaratilgan tadbirlar ki-
radi. 

---

Fan va texnika rivojlanishi natijasida qishloq x jaligi sohasiga 
yangi lexnikalar, texnologiyalar, agrolexnika va mehnatni tashkil 
qilish usullari, ekinlarning yangi turlari va naviari, qishloq x ja-
lik hayvonlarining yangi turlari va nasilari kirib kelaveradi. Bu esa 
/ navbalida yerdan va boshqa ishlab chiqarish vositalaridan 
unumli Ibydalanish maqsadida yer bilan ajralmas bo liq b lgan 
ishlab chiqarish vositalarini (ariqlar, yoilar, uyiar, omborlar, shiy-
ponlar, suv inshootlari va boshq.) t ri joylashtirishni talab qila-
di. 
Shunday qilib, yer tuzish daviatimizning yer t risidagi qo-
nunlarini hayotga tadbiq qilishga qaratilgan tadbirlar tizimi b lib, 
u yer va yer bilan ajralmas bo liq b lgan ishlab chiqarish vosita-
laridan, mehnat resurslaridan t Ia, oqiiona va samarali foydala-
nishga, yerni va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgandir. 
Yer tuzish ishlarining tarkibi asosan xaiq x jaligi tarmoqlarida 
ishlab chiqarishni tashkil qilish talablaridan kelib chiqadi. Hozirgi 
davrda yer tuzish ishiari quvidagi asosiy vazifalarni z ichiga ola-
di: 
— topografiya, geodeziya, xaritashunoslik, geobotanika, tuproq 
va boshqa yer tuzish uchun zarur izlanishlarni tkazish; 
— respublikamizda yerdan foydalanish va uni muhofaza qilish 
Bosh chizmasini, Qoraqaipo iston Respubiikasi, viioyatlar va tu-
manlar yer tuzish chizmalarini ishlash; 
— yerni muhofaza qilish va undan foydalanish loyihalarini 
tuzish; 
— yangi x jaliklarni tashkil qilish va mavjud x jaliklarning 
yer maydonlari joylashuvidagi kamchiliklarni tugatish, x jalik-
larga yer maydonlarini ajratish ioyihalarini tuzish; 
— x jaliklarda (shu jumladan, ijara va xususiy x jaliklarda) 
ichki yer tuzish loyihalarini ishlash; 
— tabiatni muhofaza qilishda ahamiyati katta b lgan yer 
maydonlarini aniqlash va u yeriarda tabiatni muhofaza qilishga 
qaratilgan ishlarni tashkil qilish, shuningdek, tabiatning xushman-
zara joyiarida dam oiish maskanlari va q riqxonalar tashkil qilish 
va boshqalar. 
Yer tuzish ishlari xalq xo-jaiigi tarmoqiarida va qishloq x jalik 
korxonalarida tkazilib. yangi yerlarni su orish va ularni qishloq 
x jaligi yerlariga q shish. ularning melioraiiv holatini yaxshilash, 
unumdorligini oshirish va dehqonchilik madaniyatini k tarishga 
qaratilgandir. 
Yer tuzishda oldinga q yilgan vazifaiami muvaffaqiyatii baja-
rish uchun — ilmiy asosga suyanishi, z nazariyasi va uslubi-
3 

---

vuiga cga b lish kerak. Faqai shundagina /er tuzish tadbirlarini 
i n t!iazish mumkin. 
Isiilab chiqarish kuchlari va ishlab chiqansh munosabatlarining 
cbinuy rivojlanib borishi yer tuzishning va u t risidagi iimiy 
iushunchaning ham doiniiy rivojlanib borishini taqozo ctadi. 
Jamiyatning yerdan foydalanishni tashkii qilishning samarali 
usullarini topish y lidagi izlanishlari ycr lu/ish fanining paydo 
b lishi va rivojlanishiga sabab b ldi. 
Hozirgi davrda yer tuzish bir-biri bilan chambarchas bo liq 
b lgan qator fanlar tomonidan rganiladi. liu fanlar juinlasiga 
quvidagilar kiradi: Yer tuzishning ilmiy asoslari, Yer lu/ishni loyi-
h
ala-;h; Yer luzish iqtisodi; Yerdan foydalanishni bashorallash, re-
!
-
iash va boshqarish; Yer tuzishda iqtisodiy-matemalik usullar; 
•i huquqlari; Yer tuzish ishlarini rcjal-isli va iashkil qihsh; Yer 
tuzislida geodezik ishlar va hokazoiar. 
Loyihalashni tashkil qilish har bir hududda ziga xos xususiyat 
j.;;va ega. Shuning uchtia ham barcha hududiarga mos keladigan 
universal uslubiyat yaratish mumkin einas. Bu darslikda yer tuzish 
ishlarini loyihalashning uslubiyatlari va nazariyasi berilgan. 
Kitobni yozishda mualliflar loyihalash jarayonida va loyi-
halarni hayotga tadbiq qilishda tabiatni muhofaza qilish talablari-
ni toia hisobga olishga e'tiborni qaratdi. Oro! dengizi muammosi 
Arnudaryo va Sirdaryo havzalarida yer-suv resurslaridan foydala-
nishda y ! q yilgan xatolar oqibati ekanligini chuqur his qilgan 
hoida, kitobga qishloq x jaligining tabiatga qiiadigan salbiy ta'sir-
larini hisobga olish usuliari kiritiidi. 
Darslik S.Avezbayev va S.N.Voikov tomonidan birgalikda 
yozilgan. Kitobning V bobi Sh.Avezbayev, VI bobi S.Sharipov, 
XIX bobi A.G"ofirov ishtirokida yoziidi.