A21 Avezbayev S

4. Yer tuzishni loyihalash usullari 
Yer tuzishni loyihalashning rivojlanishi jarayonida loyihachilar 
tomonidan q llaniladigan usullar ham zgarib va takomillashib 
keldi. Oldiniga, yer tuzish faqat yer lchash bilan bo liq texnik 
harakatlardan (yerlarni b lish, maydonlarni aniqlash va chega-
ralarni belgilash) iborat b lgan davrda, Ioyihalash amaliyotida 
asosan matematikadan foydalanilar edi. Yerlarni b lish va may-
donlarni hisoblashda grafik, analitik va mexanik usullardan foy-
dalanilgan va asosiy ish qurollari poletkalar, lchagichlar, 
masshtab lineykalari va planimetrlardan iborat b lgan. 
Asosiy yer tuzish ishlari yerlarni chegaralash b lgan davrda, 
yer tuzishni loyihalashning ahamiyati ancha oshdi va hisoblash, 
lchash ishlari qatoriga yerning sifatini baholash b yicha tadbir-
lar q shildi. Yerlarni b lish, qayta taqsimlash, q shish jarayon-
larida yer tuzish loyihalari ancha murakkablashib, ularni tuzishda 
18 

---

statistika, yer hisobi, yerni baholash ma'lumotlaridan keng 
k lamda foydalanila boshlandi. Bu davrda yer tuzish yechimlarini 
tayyorlashning asosiy usuli ketma-ket yaqinlashish (iteratsiya) 
usuli (umumiylikdan xususiylikka) b ldi.', Loyiha sifatini oshirish 
maqsadida u yer tuzish qatnashchilari bilan kelishilgan holda 
tuzilishi va ekspertlar tomonidan baholangan boiishi kerak. 
Tabiiy va x jalik yuritishning iqtisodiy sharoitlari har xilligi, 
tuproq qatlami va yerning meliorativ ahvolining turli-tumanligi, 
hudud kengliklarining bir-biridan farq qilishi va aholi yashash ti-
zimlaridagi har xilliklar yer tuzishni loyihalashda bir xil yechim-
larni qoilash mumkin emasligini taqozo etadi. Hozirgi davrda 
kompleks loyihalar k p sonli har .xil mutaxassislar guruhi (yer 
tuzuvchilar, agronomlar, tuproqshunoslar, iqtisodchilar, gidro-
texniklar va boshq.) tomonidan ishlanadi. 
Yer tuzishni loyihalashda hozirgi davrda, asosan, quyidagi 
usullardan foydalaniladi: 
hisob-konstruktiv, iqtisodiy-matematik, iqtisodiy-statistik, 
ilmiy abstraksiya, monografik va boshqalar. 
Hisob-konstruktiv usuli aniq usulda va belgilangan tartibda 
olib boriladigan hisoblar va balanslarga asoslangan boiib, u aniq 
loyiha yechimini olishga imkon beradi. 
Masalan, x jalikda almashlab ekish tizimini loyihalash va 
hududda t ri joylashtirish uchun chorva mollariga zarur 
yem-xashak balansini, yem-xashak ekinlari maydonini hisoblash 
kerak. Bu hisoblashlar yem-xashak ekinlari uchun ajratiladigan 
yerlarning sifatini, joylashgan rnini, belgilangan almashlab ekish 
turlarini, sonini va maydonlarini hisobga olgan holda olib borila-
di. 
Agar, x jaliklarning tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiiy va ekologik 
sharoitlari murakkab boisa, hisob-konstruktiv usuli k p vari-
antlilik (k p yechimlilik) usuli bilan almashtiriladi. Bu usulda bir 
necha, har xil loyiha yechimlari ishlanadi va ular belgilangan 
k rsatkichlar tizimi yordamida baholanib, yaxshi yechim 
aniqlanadi. 
Ilm-fan va texnika taraqqiyoti natijasida zamonaviy qudratli 
hisoblash texnikasi yaratildi va ular amaliy iqtisodiy izlanishlarda 
keng qoilanila boshladi. Natijada, yer tuzishni loyihalash jara-
yonida ham matematik modellashtirish, iqtisodiy-matematik va 
iqtisodiy-statistik usullardan foydalanila boshlandi. 
Matematik modellashtirish matematik bogianishlar yordamida 
19 

---

0'rgani'ayotgan obyektlarning modellarini tuzishga asoslangan. 
Iqtisodiy matematik modellashtirish hududni tashkil etishning 
umumiy turdagi qonuniyatlarini belgilash, ularning zgarish 
sabablarini aniqlash, har xil sharoitlarni modeilashtirishda ularni 
takomiilashtirish yoilarini topish imkonini beradi. 
Iqtisodiy matematik usullar — iqtisodiy xarakterga ega boigan 
yer tuzishni loyihalashning keng k lamdagi masalalarini yechish-
ga qaratilgan. U ziga differensial hisoblash, chiziqli, dmamik, 
statistik va matematik dasturlashning boshqa turlarini mujassam-
lab, matematik modeliardan amaliy foydalanishga qaratilgandir. 
Bu usulni qoilashda asosan masalaning optimal yechimi izlanadi, 
ya'ni, yer tuzish loyihasining mumkin b lgan barcha yechimlari 
orasidan eng yaxshisi belgilangan cheklashlar, shartlar va opti-
mallik k rsatkichi yordamida tanlanadi. 
Iqtisodiy statistik usul — matematik statistika usullari yor-
damida t plangan maiumotlarni tahlil qilish natijasida loyihaviy 
yechimlarni aniqlashga asoslangan. Bu usullar tarkibiga korrelyat-
siya, regressiya va dispersiya tahlillari, ekspertli baholash, ishlab 
chiqarish funksiyalari kiradi. 
Yer tuzishni loyihalashda yuqorida keltirilgan usullar yer 
tuzish loyihalarini ishlashga tayyorgarlik jarayonida yer tuzish 
tkazilayotgan x jalikning iqtisodiyotini, yerlarining ahvolini va 
ulardan foydalanish darajasini rganishda, hamda loyihaiash 
me'yorlarini tayyorlashda va loyihalarni iqtisodiy asoslashda 
q Haniladi. 
Hozirgi davrda geoaxborot (GAT) va yer axborot (EAT) 
tizimlarining, zamonaviy kompyuter texnikalari va dasturlash 
ta'minotining paydo b lishi, yer tuzish maiumotlari axborot 
bazasining rivojlanishi natijasida yer tuzish usuilari tizimi yer 
tuzishni loyihalashning EHM dan foydalanish yordamida avto-
matlashgan texnologiyasiga aylana boshladi. 
Yer tuzish b yicha ilmiy izlanishlarni olib borishda mono-
grafik usuldan ham keng foydalaniladi. Bu usul jarayonlar va 
hodisalarning ayrim ziga xos va namunaviy tomonlarini chuqur 
rganishga asoslangan. Bu rganishlar asosida ilmiy xuiosalar 
qilinadi, taklif va tavsiyalar tayyorlanadi. Yer tuzishni loyihalash 
b yicha izlanishlar davrida, asosan, il or qishloq x jalik kor-
xonalari hududlarining tashkil etilishi yoki yer tuzish ishlarini 
amalga oshirishning samaraliroq usiubiyatlari, y Uari, tex-
nologiyalari va usullari Baholanadi. 

---

Ilm-fan yutuqlarini va il or x jaliklar tajribalarini aniq ishlab 
chiqarish obvektlarida sinab k rishga zarurat tu ilganda eksperi-
mental yer fuzishni loyihalashdan foydalaniladi. Bunda eksperi-
mental loyihalash natijalari b yicha boshqa korxonalar hududlari-
ni qayta tashkil etishnink maqsadga muvofiqligi t risida xulosa 
chiqariladi. j T 
Monogrpfik va eksperimentai usullardan foydalanish jarayoni-
da dala kukatishlari va hududni rganish, hamda xronometraj 
usullaridan ham foydalanish mumkin.