A21 Avezbayev S

asosini yer tuzishni loyihalash tashkil etadi. Yer tuzishni loyiha-
lash ilmiy fan b lib, u yer tuzish turlariva shakllari, hududni va 
ycr bilan ajralmas bo Iangan ishlab chiqarish vositalarini tashkil 
etish qonuniyatlari t risidagi ta'limotdir. Amaliy faoliyat sohasi-
dit esa u yer tuzish ioyihalarini ishlash, asoslash va hayotga tadbiq 
clish y llari va usullari t risidagi bilimlar tizimidir. 
Su oriladigan mintaqalarda yer tuzishni loyihalash fanining 
maqsadi hududning tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitini hisobga 
olgan holda yerdan t la, oqilona va samarali foydalanishni tashkil 
qilish qonuniyatlarini ochib berish va ulardan foydalanish y llari-
ni rganishdir. 
Yer tuzish fanining rivojlanishi nuqtayi nazaridan yer tuzishni 
loyihalashning mustaqil fan sifatida predmeti va uslubiyatlarini 
aniqlash katta ahamiyatga ega. 
3. Yer tuzishni ioyfhalash fanining predmeti 
Yer tuzish rivojlanish jarayonida oddiy yer oichashlar va 
b lishlardan to hozirgi, yerdan samarali foydalanish va yerni 
muhofaza qilish b yicha chuqur nazariy va amaliy bilimlarni ta-
lab etadigan murakkab tadqirlarni ishlashgacha boigan barcha 
bosqichlarni bosib tdi. , 
Ilm-fan rivojlanishining tarixi shuni k rsatadiki, oldin har bir 
sohada tajriba asosida amaliy milimlar paydo b ladi. Amaliy bi-
limlar ularga boigan talabni faqat belgili vaqtgacha qondira oladi. 
Keyin esa amaliy bilimlar mdhiyatini ilmiy asosda tushunishga 
zarurat tu iladi va natijada, maxsus fanni yaratish kerak boiadi. 
Yer tuzish ham xuddi mana shu jarayonni bosib tdi va tabiat 
bilan jamiyat rivojlanishining obyektiv qonuniyatlarining yerdan 
foydalanishga ta'sirini rganadigan va shu asosda yerdan samarali 
foydalanishni tashkil etish qonuniyatlarini aniqlaydigan fanlar tizi-
miga aylandi. 1920—1930-yillarda yer tuzish fanlari tarkibi "Yer 
tuzish texnikasi", "Loyihalash uslubiyati" va "Yer tuzish iqtisodi" 
fanlaridan iborat edi. 
XX asrning 30-yillari rtalariga kelib, "Yer tuzishni loyiha-
lash" fani yer tuzishning asosiy faniga aylandi. 60-yiIlar boshlarida 
esa yer tuzish fanlari yanada rivojlanib, yangi ilmiy y nalishlar 
15 

---

paydo b ldi. Bu y nalishlar paydo b lishiga iqtisodiy-mate-
matik usullar va modellashtirishning keng q Fianila boshlashi, 
yangi geodeziya asboblarining va EHMlarning paydo b lishi 
sabab b ldi. Natijada, yangi "Yer tuzishning ilrriiy asoslari", "Yer 
tuzish va yer munosabatlari tarixi", "Yer tuzis,hda geodezik ish-
lar", "Yer tuzishda iqtisodiy-matematik usullar va model-
lashtirish", "Yer tuzish ishlarini tashkil etish va rejalash" fanlari 
yer tuzish fanlari turkumiga q shildi. Shu bilan bir qatorda "Yer 
tuzish iqtisodi" va "Loyihalash uslubiyati" fanlari "Yer tuzishni 
loyihalash" faniga q shib yuborildi. 
70-yiIlarda esa ilmiy izlanishlar uslubiyatlari rivojlanishi nati-
jasida yer tuzish fanlari turkumiga "Mutaxassislikka kirish", "Yer 
tuzishda ilmiy izlanishlar uslubiyatr." va "Yer resurslaridan foy-
dalanishni rejalash va bashoratlash'' fanlari q shildi. Yer tuzish 
fanlarini tabaqalashtirish natijasida "Yer tuzish iqtisodi" fanini 
qaytadan maxsus fan sifatida "Yer tuzishni loyihalash" fanidan 
ajratish zarurati tu ildi. 
Shunday qilib, hqzirgi davrdd yer tuzish fanlarining belgili 
tizimi yuzaga keldi. Bu tizim projfessor S.N.Volkov tomonidan 
tuzilgan va 1-rasmda keltirilgan*. j 
Yer tuzishni loyihalash fani bamha yer tuzish va umummuta-
xassislik fanlaridan olingan bilimlarni zida mujassamlaydi. 
Umummutaxassislik fanlari turkumiiga geodeziya, tuproqshunoslik 
(geobotanika asoslari bilan), melioi|atsiya va yerlarni rekultivat-
siyalash, agro rmon melioratsiyasi va rmon tuzish asoslari, xa-
ritashunoslik, yer kadastri, qishloq /ab.oii yashash joylarini Ioyiha-
lash, hududni'muhandislik jihozlai/.!, agrar iqtisod, dehqonchilik 
va simlikshunoslik, qishloq x(/>'jaligini mexanizatsiyalash va 
boshqalar kiradi. 
Masalan, x jaliklarda ichki yer tuzish loyihasining almashlab 
ekishni tashkil etish bilan bo licj masalalarini yechish uchun yer 
tuzuvchi quyidagilarni bilishi kerak: 
— tuproq xossalarining (unu.mdorligi, mexanik tarkibi, namli-
gi, sh rlanish darajasi) simlik Jarga ta'sirini; 
— mazkur x jalikda dehqo nchilikning qanday texnologiyalari-
ni q llashni; 
* (3eMjieycTpoHTeJibHoe npoeKTHpoBaHHe /T\oa. pefl. C.H.BojiKOBa. 
M . : / K O J I O C , 1 9 9 7 . 24, 25-b.). 
16 

---

---

— dala shakli va maydonining qishloq x jalik texnikasi 
unumdorligiga ta'sirini; 
— x jalik sharoitida ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil 
etishning, boshqarishning qanday turlarini q llash yaxshi natija 
berishini; 
— almashlab ekish maydonlarini joylashtirishni qanday qilib 
aholi yashash tizimi, y l tarmoqlari, irrigatsiya va melioratsiya 
shaxobchalari, ihota daraxtlari polosalarini joylashtirish va 
eroziyaga qarshi agrotexnik tadbirlar bilan bo lashni; 
— loyihalangan su orish (ishchi) uchastkalari va almashlab 
ekish dalalari chegaralarini qanday geodeziya asboblari va usullari 
yordamida yerga k chirishni va boshqalarni. 
Yer tuzishni loyihalash obyekti x jaliklar, yer egaliklari va 
yerdan foydalanuvchilar tizimi bilan bo liq holda hududni tashkil 
etishdir. Yer tuzishni loyihalash fanining predmeti hududni va yer 
bilan ajralmas bo liq ishlab chiqarish vositalarini tashkil etish qo-
nuniyatlari va yer tuzish loyihalarini ishlash, asoslash va amalga 
oshirish usullari, y llari va uslubiyatlaridir. 
Loyihalarning mazmuni va tuzish uslubiyatlari hamda loyiha-
lash tartibi tabiiy va iqtisodiy sharoitlarga bo liq. Yer tuzishning 
turlari va shakllarining k pligi, tabiiy va iqtisodiy sharoitlarning 
xilma-xilligi loyihalarni tuzishda har xil usullardan foydalanish 
zaruratini tu diradi.