Leksika-sintaksislik usıl
Ayırım sóz dizbekleri bir sóz sıpatında belgili bir mánige (prdemetlik, belgi mánisi h.t.b.) iye boladı hám bir túsinikti ańlatadı. Sóz dizbeginiń usılayınsha bir sóz mánisine iye bolıwı leksika-sintaksislik usıl yamasa leksikalizaciya dep ataladı. Bul usıl menen de qospa sózler jasaladı. Mısalı: kórse qızar, jin urǵan, shúy taslamaq (oyınnıń atı), oramasam ólgeymen (oramaldıń atı).
Házirgi qaraqalpaq tilindegi kóplegen jer suw atamaları, adamlardıń atları, leksika-sintaksislik usıl menen jasalǵan. Mısalı: Qızketken, Dúldúl atlaǵan, Satıbaldı, Qudaybergen, Ulbosın h.t.b.
Esletpe: Mektep sabaqlıǵında sóz jasalıwdıń tek eki túri bar: 1) sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwı arqalı jasalıwı, 2) sózlerdiń qoslılwı arqalı jasalıwı. Sonlıqtan mektep kóz qarasında leksika-sintaksisilik usıl menen jasalǵan qospa sózlerdi de sóz qosılıw usılı menen jasalǵan dep qaraladı.
Sózlerdiń dúzilisi (qurılısı) boyınsha túrleri
Sózler morfologiyalıq dúzilisi (qurılısı) jaǵınan dara hám qospa bolıp ekige bólinedi. Bir túbir sózden dúzilgen sóz dara sóz (yamasa jay sóz) dep ataladı. Mısalı: oqı, jaz, basla, isle, taw, kól, oqıwshı, uzın, aqıllı h.t.b
Eki yamasa birneshe sózlerdiń (túbirlerdiń) qosılıwınan dúzilgen sózler qospa sózler dep ataladı. Qospa sózler sóz qosılıw usılları menen jasaladı. Mısalı: atqulaq, tasbaqa, bes jıllıq, xalıq aralıq, uzın boylı, keń jawrınlı, aq sarı, erteli-kesh, jıyın-terim, NMPI, ÓzR, TashMI t.b.
Dara sózler morfologiyalıq qurılısına qaray eki túrge bólinedi: tiykar sóz hám dórendi sóz. Sózlerdiń qosımtasız bólegine tiykar sóz dep ataladı. Tiykar sózler túbir sózler dep te ataladı. Tiykar sózler belgili bir leksikalıq hám grammatikalıq mánilerge iye boladı. Mısalı: suw, jer, jaqsı, úlken, bes, altı, men, sen, bar, kel, ayt, tez, áste, erte, kóp, az h.t.b Sóz túbirine yamasa tiykarına sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwınan jasalǵan sózler dórendi sózler dep ataladı. Mısalı: suwshı, tınıshlıq, uyatsız, muzday, aqshalay, mártlershe, oylı, keńey, basqar.
Qospa sózlerdiń bes túri bar: 1) Birikken qospa sóz, 2) Dizbekli qospa sóz, 3) Jup sóz, 4) Tákirar sóz, 5) Qısqarǵan sóz.
Esletpe: Mektep sabaqlıǵı boyınsha túbir hám tiykar túsinikleri birdey. Negizinde túbir hám tiykar túsinikleri birdey emes. Túbir sózlerdi bunnan ári qaray mánili bóleklerge bóliwge bolmaydı. Al tiykar dep sózdiń leksikalıq mánisin bildiretuǵın hám onıń jalǵawların alıp taslanǵannan keyingi bólegi. Mısalı: Paxtakesh-lerdiń miynet-i. Olar ápwayı tiykar hám dórendi tiykar bolıp bólinedi. Mısaldaǵı paxtakesh sózi dórendi tiykar bolsa, miynet sózi ápwayı tiykar bolıp tabıladı.
Túbirles sózler
Bir sózge hárqıylı sóz jasawshı qosımtalardıń jalǵanıwń arqalı túbirles sózler payda boladı. Mısalı: miynet-miynetkesh-miynetkeshlik; toqı-toqıwshı-toqımashılıq sózleriniń túbirleri miynet, toqı. Ortaq bir túbirge iye sózler túbirles sózler delinedi.
Ayırım morfemalardıń tariyxıy yamasa házirgi túbir ekenin salıstırıw arqalı anıqlaw múmkin. Máselen, kór-kóz, ajırat-ayır, balta-balǵa, qızıl-qızar h.t.b. Bul sózlerdiń ayırım bóleklerdiń bir-birine uqsaslıǵı, mánilik jaqtan baylanısı olardıń túbirles sózler ekenligin tastıyıqlaydı.
Esletpe: Bir túbir sózdiń keynine hárqıylı sóz túrlewshi qosımtalardıń jalǵanıwı menen túbirles sózler jasalmaydı. Sebebi, bul jaǵdayda jańa mánili sózler payda bolmaydı, olar bir sóz esaplanadı. Mısalı: kitap-kitabım, kitaptı; muǵallim, muǵallimim, muǵallimniń, muǵallimnen h.t.b.
Damir Biyimbetov
Dostları ilə paylaş: |
