Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Qishloq xo„jaligida shartnoma munosabatlari
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.5. Qishloq xo„jaligida shartnoma munosabatlari O‗zbekistonda har yili qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini sotish, moddiy- texnika resurslarini Еtkazib berish va xizmatlar ko‗rsatish uchun ko‗p sonli shartnomalar tuziladi. Tomonlar shartnomalar bo‗yicha o‗z zimmasiga olgan majburiyatlarining o‗z vaqtida bajrishi qishloq xo‗jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining yakuniy natijalariga va ularning samaradorligiga jidiy ta‘sir ko‗rsatadi. Shuning uchun davlat tomonidan shartnomalar monitoringini yuritish yo‗li bilan shartnomalar shartlarining bajarilishini nazorat qilishga katta e‘tibor qaratiladi. 259 Qishloq xo‗jaligi korxonalari bilan tuziladigan shartnomalar quyidagi tasnifga ega: (a) davlat ehtiyojlari uchun mahsulotlar uchun shartnomalar; (b) moddiy-texnika resurslarini Еtkazib berish uchun shartnomalar; (v) kontraksiya shartnomalari; (g) xizmatlar ko‗rsatish uchun shartnomalar. Davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‗jaligi mahsulotlarining g‗alla, paxta xomashyosi, urug‗lik paxta, shuningdek g‗alla va boshoqli ekinlar urug‗lari kabi turlari xarid qilingan edi. Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi sharoitida tomonlar o‗rtasidagi mulkiy munosabatlar shartnomalar asosida quriladigan mulkdorlar tadbirkorlik faoliyatini muvaffaqiyatli yuritishi uchun o‗z zimmasiga olingan majburiyatlarning bajarilishi alohida ahamiyatga ega. Amaliyotda shartnoma majburiyatlari buzilishi turlarining quyidagi tasnifi qo‗llaniladi: ishlarning bajarilmasligi yoki xazmatlar ko‗rsatilmasligi; sifatsiz tovarlar (ishlar, xazmatlar)ni Еtkazib berish; to‗liqsiz tovarlarni Еtkazib berish; markalanmagan, shuningdek idishsiz yoki upakovka qilinmagan tovarlarni Еtkazib berish; Еtkazib berish muddatining kechiktirilishi, tovarlarni to‗liq Еtkazib bermaslik; akkreditivdan foydalanmaslik; to‗lov, tovar- transport hujjatlarining kechiktirilishi; tovarlar (ishlar, xazmatlar) haqini to‗lamaslik yoki o‗z vaqtida to‗lamaslik; tovarlarni saralab olmaslik yoki ulardan voz kechish; mablag‗larning akseptsiz hisobdan chiqarilishi. Xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar shartnoma munosabatlariga kirishayotib xo‗jalik faoliyatini kelishilgan hajmda, belgilangan vaqtda va joyda amalga oshirilishini ta‘minlaydigan mahsulot (ishlar, xazmatlar)ni olish uchun kafolatlangan asosga ega bo‗lishni nazarda tutadi. Bu esa tuzilgan shartnomalarning buzilmasligini va o‗zgarmasligini ta‘minlaydi. Xomashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlarni xarid qilish uchun shartnomalar tuzgan tomonlarning o‗zlari yakuniy mahsulotni tayyorlash zanjiri bo‗yicha ushbu mahsulotni boshqa sub‘yektlarga sotish uchun ko‗p sonli shartnomalarni tuzadi, ya‘ni xo‗jalik aloqalarining murakkab tizimi shakllanadi. Shuning uchun har 260 qanday joyda shartnomalarning bajarilishi mamlakat xo‗jalik faoliyatining butun mexanizmida ko‗zlangan topshiriqlar bajarilishining kafolati hisoblanadi, shartnoma majburiyatlarining bajarilmasligi esa keyingi bo‗g‗inlarda nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Keyingi jihat shundan iboratki, xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar, shu jumladan mulkdorlar shartnoma tuzishda shartnoma majburiyatlarining o‗zgarishi yoki tugatilishiga olib kelishi mumkin bo‗lgan barcha shartlarni ko‗rsatishga haqli. Bugungi kunda yuzaga kelgan amaliyot shuni ko‗rsatmoqdaki, shartnomada xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar tomonidan majburiyatlarning bajarilishi shartlari qanchalik aniq belgilansa, shartnoma bandlarining o‗zgarishi yoki majburiyatlarning tugatilishi shunchalik oson kechadi. Bundan tashqari, amaliyotda xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar tomonidan shartnomalar bo‗yicha majburiyatlarning bajarilmasligi ko‗pincha amaldagi qonun hujjatlari doirasidan tashqariga chiquvchi ko‗p sonli omillar orqali yuz beradi. Shuning uchun xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar tomonidan shartnomalar bo‗yicha majburiyatlar bajarilmasligining har bir holatini aniq tarzda ko‗rib chiqish va buning sababini chuqur tahlil qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qishloq xo‗jaligi xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlari tomonidan o‗z zimmasiga olingan shartnoma majburiyatlarining bajarilmasligi to‗g‗risida so‗z yuritadigan bo‗lsak, bu Еrda: birinchidan tomonlar Еtkazgan zararlar uchun to‗lov ko‗rinishida javobgarlik; ikkinchidan, mahsulot Еtkazib berish uchun berilgan bo‗nak mablag‗larini qaytarish; qonun hujjatlarida va shartnoma shartlariga ko‗ra nazarda tutilgan jarimalarni to‗lash kabi choralar qo‗llaniladi. Respublikamizda o‗zaro va davlat bilan shartnoma munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlarni himoyalash uchun qarzdorlardan zararlarni undirishni talab qilish imkonini beruvchi barcha qonuniy qarorlar mavjud. Bu Еrda shuni ta‘kidlash lozimki, zararlarning qoplanishi shartnomalarning bajarilishini rag‗batlantirishda 261 va ishlab chiqarish unumdorligini oshirishda muhim rol o‗ynaydi. Ushbu usulning qo‗llanishi bilan shartnoma intizomiga amal qilinadi va noishlab chiqarish xarajatlari qisqaradi. Bundan tashqari, javobgarlikning mazkur turini qo‗llash moddiy resurslarni tejash rejimiga, shuningdek xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar tomonidan xo‗jalik faoliyatining optimal tarzda yuritilishiga xizmat qiladi. Shartnomalarni tayyorlash, tuzish va amalga oshirish tamoyillarining belgilanishi respublikada shartnoma munosabatlarining mazmunini muvaffaqiyatli shakllantirishning eng muhim metodologik jihatlaridan biri hisoblanadi. O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 4 sentyabrdagi 383- sonli qarori bilan tasdiqlangan shartnomalarning bajarilishi monitoringini yuritish tartibi quyidagilardan iborat bo‗lgan. Tayyorlash va qishloq xo‗jaligi sub‘yektlariga xizmat ko‗rsatuvchi tashkilotlar xo‗jaliklar bilan tuzilgan shartnomalarning bajarilishi monitoringini yuritadi va ushbu axborotni Qishloq va suv xo‗jaligi bo‗limlariga hisobot davridan keyin 10 kun ichida taqdim etadi. Mazkur bo‗linmalar Qishloq va suv xo‗jaligi vazirligining shartnoma majburiyatlarining bajarilishi bo‗yicha materiallarga ishlov beruvchi tegishli boshqarmalarini bu haqida xabardor qiladi. Shartnoma majburiyatlari bajarilmagan holatlarda umumlashtirilgan ma‘lumotlar hududiy sud organlariga yuboriladi. Sud hamda qishloq va suv xo‗jaligi organlari o‗z vakolatlari doirasida tayyorlash va xizmat ko‗rsatuvchi tashkilotlar tomonidan shartnomalarning bajarilishi monitoringini yuritadi va nazorat qiladi. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat MirziyoЕv 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga murojaatnomasida ― Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|