Ali pedaqoji təhsil müəssisələrində qədim dünya tarixi kursunun tədrisində tədqiqatın aparılması metodlarından istifadə probleminin qoyuluşu

Ali pedaqoji təhsil müəssisələrində qədim dünya tarixi kursunun tədrisində tədqiqatın aparılması metodlarından istifadə probleminin qoyuluşu
Nəsirov İsmayıl Kamil
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin magistrantı
[e-mail]
Rəyçilər:

Açar sözlər: Pedaqoji metodlar, tarix dərsləri, akademik intizam, humanitar fənlər silsiləsi, ideoloji təlim,sistemli düşüncə, sistemli bilik, tarixi təfəkkür
Ключевые слова: Педагогические методы, уроки истории,академическая дисциплина, ряд гуманитарных предметов, идеологическая подготовка, системное мышление, системное знание, историческое мышление
Keywords: Pedagogical methods, history lessons, academic discipline, series of humanitarian subjects, ideological training, systematic thinking, systematic knowledge, historical thinking
Bu ali pedaqoji təhsil müəssisələrində qədim dünya tarixi kursunun tədrisində tədqiqatın aparılması metodlarından istifadə probleminin qoyuluşundan bəhs edilir. Tarix humanitar akademik fənn kimi, ümumi təhsilin və bakalavrların ideoloji hazırlığının mühüm sahəsi hesab olunur və tələbələri təkcə sistemli təfəkkürdə deyil, həm də dünya tarixi prosesi haqqında vahid təsəvvür yaratmaq məqsədi daşıyır. Universitet tarixi kursu tələbələrə dünya tarixi prosesinin inkişaf qanunları və amilləri haqqında sistemli biliklər vermək, seçilmiş peşə sahəsinə nüfuz etməyi asanlaşdıran tarixi təfəkkürün inkişafına kömək etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məqalədə məqsəd ali pedaqoji təhsil müəssisələrində qədim dünya tarixi kursunun tədrisində tədqiqatın aparılması metodlarından istifadə problemin toxunub, ona aydınlıq gətirməkdir.
Tarixin tədrisi metodları öyrənmə mühitində tələbələri öyrətmək üçün istifadə olunan müxtəlif prinsip və üsullardır. Tarixin tədrisi metodikası və dərs planlarının düzəldilməsi üçün əsaslar, əvvəllər qeyd olunduğu kimi, müəyyən edilmiş təlim məqsədləri, məzmun, biliklərin ötürülməsi və mənimsənilməsinin idarə edilməsinin, tələbələrin təlim fəaliyyətinin, təlim nəticələrinin qarşılıqlı əlaqəli və hərəkət edən komponentlərini özündə birləşdirən mürəkkəb prosesdir. Tarixin bir fənn kimi tədrisinin məqsədləri müxtəlif üsullarla tədrisin məzmununu müəyyən edir. Məqsədlərə və məzmuna uyğun olaraq təlim və təlimin ən optimal təşkili seçilir. Pedaqoji prosesin bu şəkildə təşkilinin səmərəliliyi təhsilin, tərbiyənin və inkişafın nəticələri ilə tədricən yoxlanılır. Tədris metodunun seçilməsi üçün müəyyənedici amillərə tələbənin marağı və ilkin bilikləri, həmçinin onların mühiti və öyrənmə qabiliyyətləri daxildir. Müəllim həm də müxtəlif tədris vasitələrinin köməyi ilə tələbələrinin öyrənməsinə kömək edir. Müəllimlər tələbələrə sinif tapşırıqlarını başa düşmək və yerinə yetirməkdə kömək etmək üçün müvafiq tədris metodlarından istifadə edirlər. Tarixin tədrisi metodlarının ən mühüm kateqoriyalarına bir neçə amil daxildir: təhsilin məqsədləri, təhsilin məzmunu, tarixi biliklərin strukturu, tələbələrin bilik əldə etdiyi mənbələr, tərbiyə işinin formaları, təlim prosesindəki əlaqələr, təfəkkürün inkişafı metodikası və s.. Bütün bu nüanslar dərsdə öz əksini tapır. Lakin həm də nəzəriyyəçi və praktikanın həll etməli olduğu mühüm problem dərslərin növünün müəyyən edilməsidir. Çünki hər bir dərs təlim prosesi və kursun məzmun sistemi olmaqla bu və ya digər növə - müəyyən ayrılmaz xüsusiyyətlərə malik olan dərslər qrupuna aiddir. Dərslərin növləri öyrənmə keyfiyyətinə və tələbəin inkişafına təsir göstərir. Müxtəlif tədris üsulları çox vaxt dərs planlarına daxil edilir. Dərs planlarında istifadə olunan müxtəlif tədris üsulları izah, nümayiş və əməkdaşlıqdır. İzah müəyyən bir mövzu haqqında ətraflı məlumat verən mühazirə kimidir. Hər dərsin öz strukturu olduğundan, dərsin struktur elementləri çox mobildir: biliyin yoxlanılması (tələbələrlə müsahibə) yeni materialı izah etməzdən əvvəl, izahat prosesində baş verə bilər və ya bu dərsdə ümumiyyətlə baş verə bilməz. Konkret dərsi işləyib hazırlayarkən xatırlamaq lazımdır ki, effektiv dərs yalnız qarşılıqlı asılılığa, qarşılıqlı əlaqəyə, dərsin məzmununun və onun metodikasının bir-birinə nüfuz etməsinə əsaslana bilər. (3 s-1794)
Tədris metodunun iki əsas növü vardır, bunlar qeyri-iştirak metodu və iştirak üsuludur, onlar əsas kateqoriyalar hesab olunur, baxmayaraq ki, qeyri-iştirakçı metodlarda yalnız mühazirə üsulu kimi istifadə edilə bilən növlərdən istifadə oluna bilər. Bu üsul sinifdə çoxlu sayda tələbə olduğu halda daha səmərəlidir. İştirakçı təlim metodları kimi, xüsusən də tarixin tədrisində tətbiq olunan əsas tədris üsulları bunlardır:
Nağıl üsulu, bu üsul, əsasən, ən az tələbə sayı olan siniflərdə əsas tədris üsulu kimi istifadə olunur. Sinif üçün biz konkret mövzu seçə və tələbələri dərsi başa düşməyə cəlb etmək üçün hekayə danışa bilərik. Müxtəlif ədəbi mənbələr - yəni müəllifləri təsvir olunan hadisələrin şahidi və ya iştirakçıları olan əsərlər çoxlu məlumat daşıya bilər. Əslində, bu mənbələr keçmişin biliyinə töhfə verir, lakin onların istifadəsi parçalanmalı və əvvəlcədən seçilməlidir. Bədii ədəbiyyatdan istifadə ədəbiyyatın, sosial münasibətlərin yazıldığı dövrdə aktual olan gündəlik həyat şəkillərini canlandırmağakömək edir.
Demo üsulu. Öyrənmə strategiyası məqsədə çatmaq üçün diqqətlə hazırlanmış fəaliyyət planı və ya belə bir sxemi tərtib etmək və həyata keçirmək sənətidir. Bu, ətraflı və sistemli fəaliyyət planıdır. Bütün bunlar tələbələrin məlumat əldə etməsinə kömək etmək üçün edilir. Tədris strategiyaları audio-vizual, audio-vizual və kinestetik vasitələrdən istifadəyə yönəldilməlidir. Demo metodu kiçik sinifdə tətbiq oluna bilər.
Suallar və cavablar. Bu üsul tələbələrin məlumatları yadda saxlamasına əmin olmaq üçün sinifdə tədrisdən istifadə edən sistemə də aiddir. Bu texnikada əsas sxem doğru məlumatın, bu vəziyyətdə düzgün sualların seçilməsidir. Tarixin öyrənilməsi səviyyəli bir araşdırma olduğundan, hər səviyyə üçün səviyyəyə uyğun sualların verilməsi çox mühüm amildir.
Mübahisə üsulu. Bu üsuldan müəllim sinfin fərdiləşdirilməsindən asılı olaraq istifadə edir. Təlimin məqsədlərinə nail olmaq dərsdə istifadə olunan metoddan asılıdır. Məqsədlər tələbədən sadalamağı, qeyd etməyi və ya adını çəkməyi tələb edirsə, o zaman tədris metodologiyası, strategiyaları və metodları qeyd etməkdən ibarət olmalıdır. Məsələn, əgər öyrənmə məqsədi tələbənin debat strategiyasına hazir olmasını tələb edir. Tədris metodu eksperimental və nümunəvi olmalıdır.
İzah üsulu. Bu, müəllimlərin tələbələri, həmçinin şagirdləri beyin fırtınası etmək və onlara dərsi başa düşmək üçün müxtəlif mənbələrdən istifadə etməyə meyilli olduqları bir üsuldur. Burada əsasən müəllim özü çıxış edir və tələbələr izah edərkən onun izahını dinləyirlər. (3 s-1795)
Prof. M.M.Əmirov yazır ki, müəllimin VI sinifdə qədim dünya tarixi kursunda əsas məqsədi ilk məşğələlərdən etibarən kiçik hissələrə asanlıqla bölünə bilən əsas fikirləri, onun mühüm mənasını tapmağı, sonra isə onu özününküləşdirilmiş formada qısa şəkildə izah etməyi öyrətmək olmalıdır. Məktəblilər qədim dövrdə yaşamış insanların əmək alətləri barədə mətnlə tanış olduqdan sonra müəllimin verdiyi suallarının köməyilə mətnin məzmununda olan vacib fikirləri ayırmağa nail olurlar. Müəllim dərs zamanı şagirdləri istiqamətləndirərək göstərir ki, mətnin bu parçasında başlıca fıkir ən qədim insanların heyvanlardan nə ilə fərqləndiyini izah etməkdir. Şagirdlər isə bu əsas fikri düzgün ifadə edərək heyvanların əmək alətləri düzəldə bilmədiklərini bildirməlidirlər. Lakin insanlar dəyənək, çapacaq və ağac xış düzəldə bilirdilər. (1 s-157)
Tədris səfəri üsulu. Bu üsul əsasən kiçik sinif otağında istifadə olunur, burada müəllim müxtəlif öyrənmə mühitlərindən faydalanmaq üçün tələbələri məktəb ərazisindən kənara çıxarır. Eyni zamanda o həm də tələbələri tarixi yerlərə apara bilər, onlara tarixi məlumatların mənbəyini öyrədə bilər. Tarix təliminin tədrisində istifadə olunan metodların seçilməsini şərtləndirən bir neçə amil vardır:

•