Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

silər, dilədiyini buraxar. Kitabın əsli isə ONun qatındadır."

(Rə'd, 38-39) ayələriylə birlikdə araşdırdığımız zaman, görəsiyəz ki adı

qoyulmuş qəti əcəl, "kitabın əsli"nə qoyulandır; adı qoyulmamış

naməlum əcəl isə, "silmə və silmədən buraxma lövhü"ndə yazılı olan əcəldir.

İrəlidə İnşaallah, "kitabın əsli"nin, təsirini göstərməkdən heç bir

zaman geri dayanmayan ümumi səbəblərə söykən/dözmələri baxımından reallaşması

qaçınılmaz olan hadisələrə, "silmə və silmədən buraxma

lövhü"nün isə, "tələb edici səbəblər" də dediyimiz əskik səbəblərə söykən/dözmələri

baxımından hər hansı bir maneəyə ilişərək reallaşmama

ehtimalı da olan hadisələrə uyğunlaşdırıla biləcəyini şərhə işlə/çalışacağıq.

Tam səbəblə, əskik səbəb faktlarını daha yaxşı qavramaq üçün günəşin

yer üzünü işıqlandırması hadisəs(n)i nümunə göstərilə bilər. Məsələn; biz bilirik

ki içində olduğumuz bu gecə, bir neçə saat sonra bitəcək, üzərimizə

günəş doğulacaq. Günəş, işığıyla yer üzünü işıqlandıracaq.

Lakin bunun bir bulud tərəfindən və ya araya Ayın girməsi səbəbiylə

14 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ya da başqa bir maneə tərəfindən maneə törədilməsi mümkündür. Bu maneələrdən

hər hansı birinin, günəşin yer üzünü işıqlandırmasını maneə törətməsi

ehtimalı hər vaxt vardır. Lakin günəş üfüqdə görüldüyü

zaman, arada da fərz etdiyimiz növdən bir maneə yoxsa, qaçınılmaz

olaraq yer üzünü işıqlandıracaq.

Buna görə, işıqlandırma məzmununda tək başına günəşin doğulması,

"silmə və silmədən buraxma lövhü" mövqesindədir. Vaxtı gəldiyində

doğulması ilə birlikdə, yer üzüylə arasına girə biləcək hər hansı bir maneənin

ol/tapıla bilməməsi vəziyyəti isə, işıqlandırma məzmununda, "lövhü məhfuz"

adı verilən "kitabın əsli" mövqesindədir.

Eyni şəkildə insanın xüsusi quruluşu, bunun yanında məhdud fəaliyyətlərə sahib

təməl funksiyaları, təbii bir ömür davam etdirməsini tələb etməkdədir.

Ki bunun yüz/üz və ya yüz iyirmi il ətraflarında olduğu deyilməkdədir.

İşdə sözgəlişi bu müddət, "silmə və buraxma lövhü"ndə yazılıdır. Nə

var ki, kainatın bütün ünsürləri, insanın varlığıyla əlaqəli və onun

üzərində təsirli olmaqdadır. Bu səbəbdən sayını bilmədiyimiz bu səbəblər

və maneələr/mane olar, zehini tutumumuzla əhatə edə bilmədiyimiz qarlılıqlı təsirlərlə

insanın təbii ömürü tamamlanmadan əcəlinin dolmasına niyə/səbəb

ola bilərlər. Ki biz buna "gözlənilməz ölüm" deyirik.

Bu vəziyyət, uca Allahın kainata suveren etdiyi nizamı çərçivəsində,

varlıq üçün "adı qoyulmuş əcəl" və "adı qoyulmamış əcəl" təyin etməsinə

istiqamətli ehtiyacı zehni olaraq təsəvvür etməmizi asanlaşdırmaqdadır.

Bu səbəbdən adı qoyulmamış əcəlin mübhəmliyi, adı qoyulmuş

əcəlin təyin olunmuşluğuyla ziddiyyət təşkil etməməkdədir. Adı qoyulmamış

əcəl ilə, adı qoyulmuş əcəl bəzən bərabər gələ biləcəkləri kimi, kimi

zaman da bir-birindən ayrıla bilərlər. Ki bu vəziyyətdə reallaşan

əcəl, qətiliklə "adı qoyulmuş, təyin olunmuş əcəl" olar.

"Sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş müddət də ONun qatındadır."

Ayəs(n)i üzərində düşündüyümüz zaman çatacağımız nəticə budur.

Bu vaxt təfsir alimləri, ayədə işarə edilən iki əcəl ilə əlaqədar olaraq

qəribə şərhlərdə ol/tapılmışlar.

Birinə görə: Ayədə keçən ilk "əcəl" sözcüyüylə yaradılış ilə ölüm arasındakı

müddət, ikinci "əcəl" sözcüyü ilə də ölümlə diriliş arasındakı müddət

Ən'am Surəsi / 1-3 .................................. 15

nəzərdə tutulmuşdur. İlk qurşaq təfsirçilərdən bir çoxu bu fikirdədir. Bənzəri

bir görüş İbni Abbasdan da rəvayət edilmişdir.

Birinə görə: İlki, dünya əhlinin ölənə qədər keçirdikləri müddət; ikincisi

isə, sonu olmayan axirət həyatının müddəti mənasında istifadə edilmişdir.

Bu görüş Mücahid, Cübbai və digər bəzi kəslərə ətf edilmişdir.

Birinə görə: Ayədə keçən ilk "əcəl" sözcüyü, keçmişlərin yaşadıqları

müddət; ikincisi isə, geridə qalan qurşaqların yaşayacaqları müddət mənasında

istifadə edilmişdir. Bu görüş də Əbu Müslimə ətf edilmişdir.

Bir başqasına görə: Biriçisiylə yuxu, ikincisiylə də ölüm nəzərdə tutulmuşdur.

Digər biri isə bu fikiri müdafiə etmişdir: Əslində ayədə keçən iki "əcəl"

sözcüyüylə də eyni məna nəzərdə tutulmuşdur. Buna görə ayənin mənas(n)ı

bu şəkildə diqqətə çarpanlıq qazanmaqdadır: Sonra bir əcəl nəzərdə tutdu.

Bu, ONun qatında adı qoyulmuş, təyin olunmuş əcəldir.

Bu görüşlərin doğru olub olmadıqlarını araşdırma gərəyini duy/eşitmirəm.

Bu həm məhdud olan vaxtımıza sığmaz, həm də son dərəcə qısa

olan ömürü beləsinə gərəksiz bir şeylə xərcləməyə dəyməz.

Beləykən siz hələ şübhələnirsiniz.

İfadənin orijinalında keçən "temterun" sözü, "mirye" kökündən

törəmişdir və şübhə, şübhə mənasını verər. Ayələrin axışında, üçüncü

şəxsə istiqamətli xitab tərzindən ikinci çoxluq şəxsə istiqamətli xitab tərzinə

doğru bir keçiş edilir. Bu şəkildə, ədəbi sənətlərdən "iltifat sənəti"

nın bir nümunəsinin sərgilənməsinin gerisindəki səbəb bu olsa lazımdır:

İlk ayə, ümumi yaratma və idarə etmədən danışırdı. Bu, kafirlərin

uca Allaha başqalarını bərabər tutmamalarını tələb edən bir fakt idi.

Bu səbəbdən, bu nöqtəyə diqqət çəkmək üçün, onlara üçüncü

şəxs sıygasıyla xitab edilməsi kafi idi. Buna qarşı ikinci ayədə,

xüsusilə insan varlığında konkretləşən yaratma və idarə etmədən söz

edilir. Bu isə, həmsöhbətlərinin tutumlarına heyrətlənən, onları bundan

ötəri qınayan natiqin, xitabı doğrudan onlara yönəltməsini

və qiymətləndirmələrini onların yüzünə qarşı bir cavab kimi təqdim etməsini

tələb etməkdədir. Sanki belə deyər kimi: Haydı bu göylərin və yerin

yaradılması, qaranlıqların və işıqlığın var edilməsi xüsusuyla əlaqədar

qəflətinizi üzrlü hesab etdik, ümumi faktlar olduqları üçün nəticələrini, ge-

16 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rektirdiklerini fərq etməmiş olmanızı normal qarşıladıq; ya sizi yaradan,

sizin üçün bir həyata müddəti, bir də adı qoyulmuş əcəl təyin edən

Rəbbinizdən şübhə etmənizə nə deməli?!

3) O, göylərdə də, yerdə də Allahdır.

Əvvəlki iki ayədə, ümumiyyətlə aləmlərə, xüsusi olaraq da insana istiqamətli

yaratma və idarə etmədən danışıldı. Bu, uca Allahın yaratma və

idarə etmə barəsində ortağı olmayan tək ilah olduğunun fərqinə varılması

üçün kafi idi.

Buna baxmayaraq, insanlar başqa ilahlar əldə etdilər, dəyişik xüsusiyyətlərə sahib

şəfaətçilərin varlığından danışdılar. Hər birinə universal istiqamətləndirmədə

bir missiya biçdilər. Həyat tanrısı, ruzi tanrısı, quru tanrısı,

dəniz tanrısı kimi... Yenə varlıq növlərinə, xalqlara və qövmlərə ayrı-ayrı

tanrılar nəzərdə tutdular. Göylərin tanrısı, filan birliyin tanrısı, feşmekan

millətin tanrısı kimi... İşdə bu cür əsassız iddialar, bu qəti ifadəylə

mənfilənir: "O, göylərdə də, yerdə də Allahdır."

Bu baxımdan ayəs(n)i, "O göydə də ilahdır, yerdə də ilahdır. O, hikmət sahibidir,

biləndir." (Zuxruf, 84) ayəsinə bənzədə bilərik. Burada, uca Allah-

'ın göyləri və yeri əhatə edən, aşılmaz və məhdudlaşdırılmaz uluhiye idinin

suverenliyinin universallığına işarə edilir. Bu səbəbdən bu ifadə,

özündən əvvəlki ifadələrin şərhi və özündən sonrakı ifadənin

də hazırlıq xüsusiyyətli ön şərhi mövqesindədir.

Sizin gizlinizi və açığınızı bilər və nə qazandığınızı da bilər.

Gizlilik və açıqlıq, əleyhdar iki anlayışdırlar və insanların davranışlarını

xarakterizə etmə məqsədiylə istifadə edilərlər. Bu səbəbdən, insanların gizlisi, gizlicə

etdikləri əməlləri; açığı isə, örtmə gərəyi duy/eşitmədən açıqdan etdikləri

əməlləri ifadə edər.

İnsanların qazandıqlarına gəlincə; bu, ruhi bir vəziyyətdir. İnsan, gizli

və açıq olaraq işlədiyi əməllərlə, bu ruhi vəziyyəti əldə edər. Əməllərinin

yaxşı və ya pis xüsusiyyətli olması bu baxımdan fərq etməz. Bu halda, -

etdiyimiz şərhlərdən də aydın olduğu kimi- haqqında danışılan gizlilik və

açıqlıq anlayışları, objeler dünyasında sərgilənən əməllərin darıxarının

şəkil xüsusiyyətləri mövqesindədirlər. İnsanların qazandıqları şey isə,

ruhi və mücərrəd bir vəziyyətdir və insanların nəfsləriylə qaimdir. Dola

Ən'am Surəsi / 1-3 .......................... 17

yısıyla insanların gizlidə və açıqda sərgilədikləri əməllər, şəkil bir

fakt ikən, bu əməllərlə qazanılan şeylər, manasal bir gerçəkdir. Bəlkə

də uca Allah tərəfindən bilinən bu iki şeyin özləri etibarilə fərqli oluşları,

"Sizin gizlinizi və açığınızı bilər və nə qazandığınızı da bilər." ayəsində

"bilmə" ifadəsinin təkrarlanmasını tələb etmişdir.

Bu baxımdan ayə, bir az sonra üzərində dayanılacaq risalət (peyğəmbərlik)

missiyas(n)ı və axirət ilə əlaqədar ayələrə bir giriş, bir hazırlıq funksiyasını

görməkdədir. Buna görə uca Allah insanların gizli ya da açıqdan etdikləri

əməlləri və xeyr və şər xüsusiyyətli əməlləri nəticəs(n)i qazandıqları

ruhi vəziyyəti bildiyindən, ayrıca tərbiyə, təhsil, rəhbərlik və istiqamətləndirmə

səlahiyyəti ONun əlində olduğundan, bütpərəstlərin peyğəmbərlik

missiyasına ehtiyac duymadıqları istiqamətindəki çırpınışlarına baxmayaraq insanları

doğru yola çatdırma məqsədinə istiqamətli olaraq hökmə bağladığı,

qanuniləşdirdiyi din dəstəyində rəsullar göndərmək də ONun səlahiyyəti

daxilindədir. Necə ki ulu Allah belə buyurmuşdur: "Doğru yola çatdırmaq

bizə aiddir." (Leyl, 12)

Eyni şəkildə uca Allah, əməlləri və bu əməllərin insan nəfsi üzərindəki

təsirlərini bildiyindən, heç kimin gözdən qaçırılmayacağı bir

gündə onları sorğuya çəkmək də ONun səlahiyyəti içindədir. Necə ki bu

xüsusa belə işarə etmişdir: "Yoxsa biz, inanıb yaxşı işlər edənləri, yer üzündə

təxribatçılıq edənlər kimimi tutacağıq? Yoxsa qorunanları

yoldan çıxanlar kimimi tutacağıq?" (Sad, 28)

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Həsən b. Əli b. Əbu

Həmzədən belə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiq (ə.s) belə buyurdu:

"Ən'am Surəsi bir bütün olaraq bir dəfədə endi. Surə Peyğəmbərimizə

(s. a. a) enənə qədər yetmiş min mələk ona yoldaşlıq edirdi. Siz də ona

hörmət nümayişin və onu əhəmiyyət verin. Çünki uca Allahın adı, bu surənin

yetmiş yerində keçməkdədir. Əgər insanlar bu surəni oxumanın təmin etdiyi

faydaları bilsədilər, onu oxumağa heç ara verməzdilər." [c. 2, s. 622]

Mən deyərəm ki: Ayyaşi də bu hədisi İmam Cəfərdən (ə.s) mürsəl olaraq

rəvayət etmişdir. [c. 1, s. 354]

18 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Tefsir'ul-Kummi'de, müəllif belə deyər: Mənə atam izah etdi, o da Hüseyn

b. Xaliddən, o da İmam Razılıqdan (ə.s) dinləmiş: "Ən'am Surəsi

bir dəfədə və bir bütün olaraq endi. Endiyi sırada yetmiş min mələk

ona yoldaşlıq edirdi. Davamlı təsbeh (subhanellah), tehlil (la ilahə

ilellah) və təkbir (Allahı əkbər) gətirirdilər. Kim bu surəni oxusa, o

mələklər qiyamət gününə qədər onun üçün Allahdan bağışlama diləyərlər."

[c. 1, s. 193]

Mən deyərəm ki: Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə də, müəllif eyni hədisi Hüseyn

b. Xaliddən, o da İmam Razılıqdan (ə.s) rəvayət edər. Ancaq rəvayətin

bu versiyasında bu ifadə iştirak edər: "...qiyamət gününə qədər onun

üçün Allahı təsbeh edərlər." [c. 3, s. 6, Beyrut çapı]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əbu Basardan belə rəvayət edilər: İmam Cəfərin

(ə.s) belə dediyini eşitdim: "Ən'am Surəsi bir dəfədə və bir bütün

olaraq endi. Bu surə Rəsulullaha (s. a. a) endirilərkən yetmiş min mələk

ona yoldaşlıq etdi. Siz də ona hörmət nümayişin və onu ululanın. Çünki uca

Allahın adı, bu surənin yetmiş yerində keçməkdədir. Əgər insanlar

bu surəni oxumanın təmin etdiyi faydaları bilsədilər, onu oxumağa axtar/ara

verməzdilər." [c. 1, s. 353]

Tabersinin Cevamiul tərəfindənmi' adlı əsərində belə deyilir: Ubey b. Ka'b

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə rəvayət edər: "Ən'am Surəsi mənə bir

dəfədə və bir bütün olaraq endirildi. Yetmiş min mələk surəyə yoldaşlıq edirdi

və davamlı olaraq təsbeh və tahmid çəkirdilər (subhanellah

və əlhəmdülillah deyirdilər). Kim bu surəni oxusa, bu yetmiş min mələk

bir gecə və bir gündüz Ən'am Surəsindəki ayələrin sayın tərəfindən ona

salat oxucular/oxuyarlar, sağlamlıqlar diləyərlər." [s. 122]

Mən deyərəm ki: Bu hədis, et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə bir çox kanaldan

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) rəvayət edilmişdir. [c. 3, s. 302]

əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə İbni Mahbubdan,

o da Əbu Cəfər el-Ahveldən, o da Salam b. Müstenirdən, o da İmam

Məhəmməd Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Allah atəşi yaratmadan

əvvəl cənnəti yaratdı, günahı yaratmadan əvvəl itaəti yaratdı, qəzəbdən

əvvəl rəhməti yaratdı, pislikdən əvvəl yaxşılığı yaratdı, göydən

əvvəl yeri yaratdı, ölümdən əvvəl həyatı yaratdı, Aydan əvvəl Günəşi

yaratdı və qaranlıqdan əvvəl işıqlığı yaratdı." [c. 8, s. 127, h: 116]

Ən'am Surəsi / 1-3 .......................... 19

Mən deyərəm ki: Qaranlığın işıqlığa nisbətən yoxluq mövqeyində olduğu

diqqətə alınaraq işıqlığın yaradılmasının qaranlığın yaradılmasından

əvvəl olmasının mənas(n)ı açıqdır. Kənar yandan bu rəvayətdə, yaratma

hərəkətinin itaət və günaha izafə edilməsi, insan iradəsinin, insan

seçmə qabiliyyətinin etibarsız qılınmasını, mənfilənməsini lazımdır-

mez. Çünki insan iradəsinin, insanın seçmə qabiliyyətinin etibarsız

qılınması, ləğv edilməsi, şəxsən itaət və günahın ləğvi mənasına

gəlir. Bu səbəbdən onların yaratma hərəkətinə mövzu olmasının da bir mənas(n)ı

olmaz. Bu səbəbdən, itaət və günahın yaradılması ilə, uca Allahın

kainatda olan hər şeyə sahib olduğu, hər şeyi suverenliyi altında tutduğu

kimi, bu ikisinə də sahib olduğu, bu ikisini də suverenliyi altında

tutduğu izah edilmək istənmişdir. ONun mülkündə, əhatə ediciliyinin və

suverenliyinin xaricində, iradəsindən və icazəsindən müstəqil bir şeyin

meydana gəlməsi mümkün müdir?!

Yaratmağı tam vasitəsisiz var etmə, meydana gətirmə hərəkətiylə məhdudlaşdırmanın

də bir dəlili yoxdur. Ki yaratma məzmununda uca Allaha

izafə edilən hər şeyin, ONun tərəfindən hər şeydən müstəqil olaraq

icad edildiyi mənasını ifadə etsin və məsələn, "Allah ədaləti və ya adam

öldürməyi yaratdı" deyildiyində bu, ədalətli insanın və ya qatil insanın iradəsinin

ləğv edildiyi, bu səbəbdən ədalət və adam öldürmənin ONdan

başqa heç kimlə əlaqədar olmadığı, aradakı bütün vasitəsilərin qaldırıldığı

mənasına alınsın! Bu örnəklə mövzunun daha yaxşı aydın olacağını ümid edirik.

Kitabımız birinci dərisində, bu mövzuyla əlaqədar uzun şərhlərdə

ol/tapıldıq.

Bənzəri bir şərh ilə, yaratma hərəkətinin xeyr və şərə izafə edilməsinin

gerisindəki məna da diqqətə çarpanlıq qazanar. Varoluşsal faktlar

və ya hərəkətlər bəzindəki xeyr və şər bu baxımdan fərqlilik ifadə etməz.

İtaətin günahdan, eyni şəkildə yaxşılığın pislikdən əvvəl yaradılmış olmasına

gəlincə; bu xüsusla əlaqədar olaraq, işıqlığın qaranlıqdan əvvəl

olması ilə əlaqədar olaraq söylədiklərimiz eynilə etibarlıdır. Orada demişdik

ki: Bu ikisi arasındakı nisbət, bir şeyin varlığı ilə yoxluğu arasındakı

nisbətdir. Bir şeyin yoxluğunun reallaşması, onun yaranmasıyla elin idili

bir faktdır. Buradan hərəkətlə həyatın yaradılmasının ölümdən

əvvəl olmasının da mənas(n)ı aydın olmuş olar.

20 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Yenə buradan hərəkətlə, rəhmətin qəzəbdən əvvəl yaradılmasının da

nə mənanı verdiyini anlayırıq. Çünki rəhmət, itaət və xeyrlə; qəzəb

isə, günah və şərlə elin idilidir. İtaət və xeyrsə, günah və şərdən əvvəldirlər.

Yerin göydən əvvəl yaradıldığını isə, bu ayədən anlayırıq: "Yeri iki gündə

yaratdı... Sonra tüstü halında olan göyə yönəldi, ona və ərzə,

'İstəyərək və ya istəməyərək gəlin.' dedi. 'İstəyərək buyruğuna gəldik.'

dedilər. Beləcə onları iki gündə yeddi göy etdi." (Fussilət, 9-12)

Günəşin Aydan əvvəl yaradıldığı istiqamətindəki bir mənas(n)ı aşağıdakı ayədən

çıxarsamaq uzaq bir ehtimal deyil: "Günəşə və onun səhərinə

and olsun. Onu izləyən Aya and olsun." (Şəms, 1-2) Bu günki elmi

araşdırmaların nəticəsində ağırlıqlı olaraq qəbul edilən görüşə

görə, Dünya Günəşdən, Ay da Dünyadan ayrılmışdır.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Cəfər b. Əhməddən, o da Ömər Key b. Əlidən, o

də Ubeydidən, o da Yunus b. Əbdürrəhmandan, o da Əli b. Cəfərdən,

o da İmam Musa Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Hər namazın iki

vaxtı vardır. Cümə namazının vaxtı da günəşin tam diklikdən qərb tərəfinə

döndüyü zamandır." Sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Həmd, Allaha ki,

göyləri və yeri yaratdı, qaranlıqları və işıqlığı var etdi. Sonra (yenə də)

inkarçılar, Rəblərinə başqalarını bərabər tuturlar." İmam bu-yurdu ki:

"Qaranlıqla işıqlığı, zülmlə ədaləti bərabər tuturlar." [c. 1, s. 354]