Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Ən'am Surəsi / 1-3 ............................ 7

Ayələrin Tərcüməs(n)i

Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla

1- Həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratdı, qaranlıqları və işıqlığı var

etdi. Sonra (yenə də) inkarçılar, Rəblərinə başqalarını bərabər tuturlar.

2- O, sizi palçıqdan yaratdı, sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş

müddət də ONun qatındadır. Beləykən siz hələ şübhələnirsiniz.

3- O, göylərdə də, yerdə də Allahdır. Sizin gizlinizi və açığınızı bilər və

nə qazandığınızı da bilər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ən'am Surəsinin məqsədi, ən ümumi mənasıyla tövhidi, uca Allahın birliyini

eşitdirməkdir. Yəni, insanların bir Rəbbi vardır və bu Rəb eyni zamanda

bütün aləmlərin də Rəbbidir. Hər şey ONdan başlar, ONDA bitər

və ONA dönər. O, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq elçilər göndərmiş,

ağalığının suverenliyi altında olan qullarını onlar vasitəsilə

haqq əsaslı dininə yönəltmək istəmişdir. Buna görə surənin ehtiva etdiyi ayələrin

böyük bir qisimi, tövhid, axirət günü və peyğəmbərlik missiyas(n)ı çərçivəsində

müşriklərlə girişilən mübahisə/müzakirə mühitinə sürtülən dəlil xüsusiyyətli

materiallar olma xüsusiyyətləriylə diqqətə çarpanlaşmaqdadırlar. Bunun yanında,

şəri vəzifələr və dini qadağan edər əsasında ümumi şərhlər əhatə etməkdədirlər.

Surənin axışı üzərində düşünüldüyü zaman görüləcəyi kimi- bütünlük

ifadə etməkdədir. Surənin hissələr halında endiyini sübut edəcək şəkildə,

hissələr arası fərqli ifadə tərzi söz mövzusu deyil. Bu, surənin

bir dəfədə və bir bütün olaraq endiyini göstərər. Və yenə surənin bu xüsusiyyəti,

onun Məkkə enişli olduğunun da dəlilidir. Böyük bir qisimində

və hətta bütünündə xitabın müşriklərə yönəldildiyi axışın diqqətə çarpan xüsusiyyəti,

bunu göstərər mahiyyətdədir.

Təfsir alimləri və raviler, surənin Məkkə dövründə endiyi barəsində

görüş birliyi içindədirlər. Bu görüş birliyi yalnız bəzi ayələrdə söz

mövzusu deyil. Məsələn, bəzilərinə görə bu altı ayə Mədinə enişlidir:

8 .... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"Allahı şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər (ululamadılar)..."

(Maidə, 91) ayəs(n)i ilə sonrasındakı iki ayə və "Də ki: Gəlin, Rəbbinizin

sizə nələri haram etdiyini oxuyum..." (Maidə, 151) ayəs(n)i ilə sonrasındakı

iki ayə.

Bir görüşə görə də, surənin hamısı Məkkə dövründə enmişdir, yalnız

"Də ki: Gəlin..." deyə başlayan ayə ilə ondan sonrakı ayə Mədinə

dövründə enmişdir.

Bəzilərinə görə də, Ən'am Surəsinin hamısı Məkkə dövründə enmişdir;

yalnız iki ayəs(n)i Mədinədə və bir Yəhudi haqqında enmişdir.

Söz mövzusu Yəhudi, "Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi..." [Ən'am,

91] demişdi.

Bir başqa görüşə görə isə, surənin hamısı Məkkə enişlidir; yalnız bir

ayəs(n)i Mədinə dövründə enmişdir. O da bu ayədir: "Əgər biz onlara

mələkləri endirsəydik..."

Daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, surənin axışının bütünlüyünü və eyni

üsluba sahib oluşunu göz qarşısında saxladığımız zaman, bu fikirləri

sübut edəcək bir ipucu tapmaq mümkün deyil. İrəlidə bu

xüsusu, əlimizdən gəldiyincə açıqlayacağıq. Ehlibeyt İmamlarından,

ayrıca Übey, İkrime və Katadedən, surənin bir bütün olaraq bir dəfədə

Məkkədə endiyi rəvayət edilmişdir.

1) Həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratdı, qaranlıqları və işıqlığı var

etdi.

Surə, uca Allaha istiqamətli bir təriflə başlayır. Bu açılış, surənin axışı

içində açıqlanması məqsəd qoyulan tövhidin mənasına bağlı bir giriş, bir

müqəddimə xüsusiyyətindədir. Bu səbəblə söz mövzusu tərif, surənin ana

hədəfinin özünü ehtiva etməkdə və beləcə bu mövzudakı detallı şərhlərin

ön hazırlığı edilməkdədir. Yenə bu səbəblə müşriklərin tutumları

qarşısında bir qarışıqlıq, tövhid yerinə şiryi seçim edişlərindən ötəri

qınanmaları, Allahın birliyi barəsində şübhəyə düşmələrinin yadırğanılması

dilə gətirilməkdə və beləcə surənin axışı içində geniş şəkildə

təqdim ediləcək öyüd, xəbərdarlıq və qorxutma xüsusiyyətli ifadələrə bir hazırlıq

edilməkdədir.

İlk üç ayənin əhatə etdiyi bu təriflə şəriətin özünü meydana gətirən gerçək

məlumatlar nöqtəsində dini dəvətin söykən/dözdüyü üç təməl nizama işarə eEn'am

Surəsi / 1-3 ............................ 9

dilmektedir:

Bunların ilki, ümumi universal nizamdır ki, ilk ayədə buna işarə edilir.

İkincisi, insanın yaranma nizamıdır ki, ikinci ayədə buna işarə edilir.

Üçüncüsü də, insanın davranışlarına suveren olan nizamdır ki,

üçüncü ayədə buna işarə edilir.

Bu səbəbdən üç ayənin bütünündən bu məna yekunlaşdırılmaqdadır: İnsanın

də içində yaşadığı böyük kainatı yaratdığı, insanın palçıqdan başlayıb

müəyyən bir müddət ilə sona çatan məhdud yaranmasından ibarət olan kiçik aləmi

yaratdığı və insanın gizlədiklərini, aşkar etdiklərini və qazandıqlarını

bildiyi üçün tərif uca Allahındır.

Üçüncü ayənin başındakı, "O, göylərdə də, yerdə də Allahdır." ifadəsi,

əvvəlki iki ayənin məzmununun şərhi xüsusiyyətində olmasının yanında,

uca Allahın insanın gizlədiklərini, aşkar etdiklərini və qazandıqlarını

bilməsinə bağlı şərhə də bir hazırlıq mahiyyətindədir.

Bu səbəbdən, "Göyləri və yeri yaratdı, qaranlıqları və işıqlığı var etdi."

ifadəsi, kainata suveren olan ümumi nizama işarə etməkdədir. Saysız

varlıq, o qədər fərqlilikləriylə bu nizamın daxilində idarə edilməkdədir.

Bu, qüvvədəki möhkəm nizamıyla bizim aləmimiz, yer/yeyər aləmidir ki,

o qədər genişliyiylə göy aləmin tərəfindən əhatə edilmişdir. Sonra bu aləmimiz üzərində

işıqlığın və qaranlığın fəaliyyəti etibarlıdır. Müşahidə edilən aləmin

yaşadığı çevrilmə və yetkinləşəm müddətinin ruhunu da işıqlıq və qaranlıq

fenomenləri meydana gətirməkdədir. Bunun bir nəticəs(n)i olaraq, an

keçmir ki, bir şeydən başqa bir şey doğulmasın, bir şey başqa bir şeyə

çevrilməsin, bir şey ortaya çıxarkən bir başqa şey gizlənməsin, yeni

meydana gəlib köhnə çürüməsin. Bir-birindən fərqli xüsusiyyətlər ifadə edən bu hərəkətlərin

görüşməsindən də böyük universal hərəkət meydana gəlməkdədir.

Varlıqların ağırlıqlarını daşıyan və onları öz orbitlərində

icra edən də bu universal hərəkət sistemidir.

"...qaranlıqları və işıqlığı var etdi." ifadəsinin orijinalında keçən

"ca'l" sözcüyü "yaratma" mənasını verər. Nə var ki, yaratma mənasına

gələn "xalq" sözü, etimoloji quruluşu etibarilə, paltarın köhnəlməsi

mənasını ehtiva etdiyindən, müxtəlif ögelerin bileşiminden bir şey meydana

gətirmək mənasını ifadə edər. "Ca'l" üçün isə belə bir detal söz

mövzusu deyil. Bəlkə də, göylərin və yerin yaradılışından danışılar-

10 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ken "xalq" sözcüyünün istifadə edilməsi, buna qarşı, qaranlığın və işıqlığın

yaradılmasından danışılarkən də "ca'l" sözcüyünün istifadə edilməsi,

qaranlıq və işıqlığın əksinə, göylərin və yerin yaranmasında tərkib faktının

söz mövzusu olmasından qaynaqlanmış ola bilər. Buna görə

qaranlıq və işıqlığın yaradılışından danışılarkən "ca'l" sözcüyü istifadə edilmişdir.

Yenə də doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

İfadədə "qaranlıqlar" çoxluq, buna qarşı "işıqlıq" tək olaraq keçir.

Bunun səbəbi, bəlkə qaranlığın işıqlığa müqayisə et ibarət olan/yaranan bir anlayış

olmasıdır. Çünki qaranlıq, işıqlığın ola biləcəyi bir yerdə işıqlığın

yoxluğundan ibarətdir. Bu səbəbdən işıqlığa yaxınlığı və ya uzaqlığı

baxımından qaranlığın çoxalması söz mövzusudur. İşıqlıqsa, bundan

fərqlidir. Çünki işıqlıq, varoluşsal bir faktdır; varoluşsal bir

faktın yoxluğundan ibarət olan qaranlığa müqayisə et meydana gəlməz. Qaranlıqla

fikri olaraq müqayisəsi nəticəs(n)i işıqlığın fikri olaraq

çoxalması, gerçək olaraq da çoxalmasını tələb etməz.

Sonra (yenə də) inkarçılar, Rəblərinə başqalarını bərabər tuturlar.

Qınamaqla qarışıq bir heyrət ifadəsidir. Yəni, göyləri və yeri yaradan,

qaranlıqları və işıqlığı var edən uca Allah, tək ilah və tək rəbdir.

Heç bir şey ONA bənzəməz, heç bir şey ONA ortaq olmaz. Hal beləykən,

suverenliyin gerçək mənasıyla, yaratma və idarə etmə səlahiyyətinin

tanrı əldə etdikləri bütlərə deyil, sırf Allaha aid olduğunu etiraf edən kafirlərin,

bütləri başda olmaq üzrə başqalarını Allaha bərabər tutmaları,

qulluq təqdim etdikləri heykəlləri Allaha bərabər görmələri çaşılacaq bir şeydir.

Tutub bunları ONA bərabər/yoldaş bilirlər! Allah, onların bu yaraşdırmalarından

münəzzəhdir. Həqiqətən kafirlər, bu qorxunc əsassızlıqlarıyla qınanmağı

haqq edirlər.

Buradan hərəkətlə, ifadənin axışı içində, təxirə salma və gecikmə mənasını

ifadə edən "sümme=sonra" ədatının istifadə edilməsinin hikmətini

də qavrayırıq. Sanki natiq, uca Allahın təkliyini yaratma və

var etmə xüsusiyyətləriylə, uluhuyet və ağalıq sahəsindəki birliyiylə

gücləndirərkən, müşriklərin və bütpərəstlərin, "Bu ağacdan və daşdan

yonulmuş heykəllər, aləmlərin Rəbbinə bərabərdirlər." şəklindəki iddialarını

xatırlamış da, bundan duy/eşitdiyi qarışıqlıqdan ötəri bir müddət

dayanmış, danışmağa ara vermiş, ardından təkrar danışmasına

Ən'am Surəsi / 1-3 .......................... 11

davam etmiş, bu vaxt bir müddət duraksamasının səbəbini açıqlayarcasına,

onların bu cür əsassız iddiaları qarşısında duy/eşitdiyi qarışıqlıqdan

ötəri bir müddət danışmağa axtar/ara vərəmə vəziyyətində qaldığını eyham edərək,

"Sonra (yenə də) inkarçılar, Rəblərinə başqalarını bərabər tuturlar."

demişdir.

2) O, sizi palçıqdan yaratdı, sonra da həyatınıza bir müddət qoydu.

Böyük aləmin yaradılışına işarə edildikdən sonra, indi də insanın

yaranmasını təmsil edən kiçik aləmin yaradılışına işarə edilir. Bu

çərçivədə, insanı yaradanın və idarə edənin uca Allah olduğu ifadə edilir,

uca Allahın insanın dünyadakı zahiri varlığı üçün müəyyən bir müddət

nəzərdə tutduğu bildirilir. Bu halda insan, məhdud bir varlıqdır. Buna görə

insan, "İnsanı yaratmağa palçıqdan başladı. Sonra onun nəsilini bir

özdən, bir alçaq suyun özündən etdi." (Səcdə, 7-8) ayəsində işarə edildiyi

kimi, nəsilinin varlığını artıma qanununa görə davam etdirsə də,

ilk varlığı etibarilə növünün başlanğıcını meydana gətirən palçıq ilə ölümlə

birlikdə baş göstərən əcəl arasında məhdudlaşdırılmış varlıqdır. Uca Allah,

əcəlin, insanın dünyəvi varlığının sonu olduğuna bu ayədə işarə

edir: "Hər can, ölümü dadacaq. Sonra bizə çeviriləcəksiniz."

(An-kebut, 57)

Əcəl anlayışıyla, insanların, ölümdən sonra dirildilərək uca Allahın

hüzur/dincliyinə çevirildikləri an da nəzərdə tutulmuş ola bilər. Çünki, Qur'-

anda iştirak edən bəzi ifadələrdən, ölümlə haşir arasındakı axtar/ara dövrün

(boğaz) dünya həyatının bir davamı kimi görüldüyü sezinlənilməkdədir.

Bu ayələrdən belə bir çıxarsamada ol/tapılmaq mümkündür: "Buyurdu

ki: 'Yer üzündə illər sayın tərəfindən nə qədər qaldınız?' 'Hərhalda

bir gün, yaxud günün bir qisimi qədər qaldıq; sayanlara soruş.' dedilər.

Buyurdu ki: Yalnız az bir zaman qaldınız; kaş ki bilsəydiniz."

(Mu'minun, 112-114) "Qiyamət qopduğu gün, günahkarlar, dünyada bir saatdan

çox qalmadıqlarına and içərlər. İşdə onlar, belə çevrilirdilər.

Özlərinə məlumat və iman verilənlər dedilər ki: And olsun siz, Allahın

kitabında ifadə edildiyi kimi yenidən dirilmə gününə qədər qaldınız.

İşdə bu da dirilmə günüdür. Lakin siz bilmirdiniz." (Rum, 55-56)

"Sonra da həyatınıza bir müddət (əcəl) qoydu." ifadəsində "əcəl" sözcüyü

naməlum istifadə edilmişdir. Bununla əcəlin, insan baxımından bir məchul ol-

12 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

duğuna, insanın normal məlumatlar vasitəsilə onu bilməsinin mümkün

olmadığına işarə edilir.

Təyin olunmuş müddət də ONun qatındadır.

Bu ifadədə keçən orijinal izahat, "adı qoyulmuş əcəl" şəklində mənalandırıla bilər.

Bununla müddətin təyin olunduğu izah edilir. İnsanlar arası

əlaqələrin söykən/dözdüyü ənənəyə görə, müqavilə və borc mukavelelerinde

müddət təyin olunar və bu müddətin hamısı və ya sonu, adıyla zikr edilər.

İşdə adı qoyulmuş müddət deyərkən, bu nəzərdə tutulur. Necə ki uca Allah

bir ayədə belə buyurur: "Müəyyən bir müddətə qədər bir-birinizə borc

verdiyiniz zaman onu yazın." (Bəqərə, 282) Burada, "əcəl" sözcüyü, təyin olunan

müddətin sonu mənasında istifadə edilmişdir. Bir başqa ayədə də

belə buyurulur: "Kim Allah ilə görüşməni ümid etsə, Allahın təyin etdiyi

müddətin sonu gəlməkdədir." (Ənkəbut, 5) Uca Allah, Musa Peyğəmbər

və Şuayb Peyğəmbər hekayəsinin bir yerində belə buyurur:

"Dedi ki: 'Mənə səkkiz il xidmət etməyin şərtiylə bu iki qızımdan birini

sənə evləndirmək istəyirəm. Əgər müddəti on il olaraq tamamlasan,

artıq o sənin tərəfindən bir yaxşılıqdır...' Dedi ki: Bu, səninlə mənim aramda

bir müqavilədir; hansı müddəti tamamlasam, mənə düşmənlik

yox." (Qəsəs, 27-28) Bu ayələrdə də "əcəl" sözcüyü təyin olunan müddətin

hamısı mənasında istifadə edilmişdir.

Elə aydın olur ki, müddətin sonu mənasını verən "əcəl" sözcüyü, istifadə

etibarilə, müddətin hamısı mənasını verən "əcəl" sözcüyünün

bir detalı mahiyyətindədir. Yəni müddətin sonu mənasındakı "əcəl",

ön-celeri "bitən, tamamlanan müddət" mənasında "əcəli makziy" şəklində

istifadə edilmiş, daha sonra xüsusiyyət hazfedilerek xarakterizə edilənlə

kifayətlənilmişdir. Bu səbəbdən "əcəl" (müddət) deyildiyində ağla "bitən müddət"

mənas(n)ı gəlmişdir. Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki:

"İnsanın həyatı üçün nəzərdə tutulan müddətə 'əcəl' deyilir. Bu səbəbdən, 'Əcəli

gəldi' deyildiyində, bunun mənas(n)ı, 'Ölümü yaxınlaşdıdıyar. Sözcüyün əsl

mənas(n)ı, müddətin tamamlanmasıdır." (Ragıpdan alınan götürmə burada

sona çatdı.)

Hər vəziyyətdə, ayənin axışından anladığımız qədəriylə, ayədə keçən

"müddət" və "təyin olunmuş müddət"dən məqsəd, insan həyatının sonudur, sü

Ən'am Surəsi / 1-3 ................................ 13

renin hamısı deyil. "Allahın təyin etdiyi müddətin sonu gəlməkdədir..."

ifadəsindən də bunu qəbul etmək mümkündür.

Bununla da aydın olur ki, iki cür əcəl vardır. Biri, təyin olunmamış,

mübhəm əcəl; digəri isə, adı qoyulmuş, təyin olunmuş əcəl. Bu ikincisi

Allah qatındadır. Bu əcəl, "ONun qatında" ifadəsiylə qeydli olduğu üçün,

qətiliklə dəyişikliyə uğramaz. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Allahın qatında olan qalıcıdır." (Nəhl, 96) Allahın qatındakı

əcəl, qətidir; dəyişməz, çevrilməz. Uca Allah bir ayədə, bu

xüsusa belə işarə etməkdədir: "Müddətləri gəlincə nə bir an geri qalarlar,

nə də irəli xərclər." (Yunus, 49)

Bu səbəbdən adı qoyulmuş, təyin olunmuş əcəl ilə, adı qoyulmamış, naməlum

əcəl arasındakı əlaqə, qəti və hökmə bağlanmış bir şeylə bəzi

şərtlərə bağlı, muallakta tutulan şey arasındakı əlaqəyə bənzər.

Bu baxımdan, bağlı olduğu şərtlərin reallaşmamasından ötəri,

şərtlərə bağlı olan şey də reallaşmağa bilər. Lakin qəti

və nəticəyə bağlanmış olan üçün belə bir şey söz mövzusu deyil, reallaşmaması

deyə bir şey düşünülə bilməz.

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayələri, "Hər müddətin bir yazısı vardır. Allah dilədiyini