Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017
“Azərbaycan dili” anlayışı: Şimalda və Cənubda
Yüklə 0,73 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Səməd Vurğunun “Azərbaycan dili” anlayışı
2. “Azərbaycan dili” anlayışı: Şimalda və Cənubda XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanın siyasi-inzibati baxımdan iki yerə parçalanması- Şimalda Rusiya, Cə nubda isə İran Azərbaycanının bir-birindən fərqli tarix yaşa ma sına səbəb oldu. Doğrudur, dil xalqın ümumi mədəni-mənəvi dəyəri kimi çıxış edir, lakin ona rəsmi baxışda müəy yən fərqlərin ortaya çıxması da təbii idi ki, bu təbiiliyin bir cəhəti də dilin adına münasibətdə təzahür edirdi. “Azərbaycan dilinin Şimal və Cənub təzahürləri” kita bı nın müəllifi Ülviyyə Qasımlı yazır: “Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubu arasında sosial-siyasi, ideoloji və mədəni fərqlərin yaranması prosesi aşağıdakı mər hə lələrdən keçmişdir: I mərhələ. XIX əsrin əvvəllərindən sonlarına qədər. II mərhələ. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri. III mərhələ. XX əsrin 20-ci illərindən 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərinə qədər. IV mərhələ. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəlləri” (54, s.4-5). XIX əsrdə Rusiya ilə İran arasında olan “isti” diplomatik əlaqələr Azərbaycanın həm etnik, həm də dilcə məhvinə hesab lan mışdı, ona görə də Şimalda “rusca”, Cənubda isə “farsca” dan başqa bir anlayış rəsmən tanınmırdı. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində isə vəziyyət dəyişdi... Hər şeydən əvvəl ona görə ki, həmin dövr bütün dünyada milli oyanış, xalqların imperialist əsarətindən imtinaya qal xış dı ğı, dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizə dövrü idi. Bu dövr də hər bir xalq özünün, vətəninin, dilinin adını axtarır və bu axta rışların nəticəsi olaraq milli kimliyini təsdiq etməyə çalı şır dı. Ortaya çıxan hər hansı maneə olduqca ciddi etirazlarla qar şı lanırdı. Lakin həmin etirazlar çox zaman “dağınıq” xarakter daşıdığından mütəşəkkil imperialist güclərin təxribatları önün də tamamilə aciz qalıb onlara verilən “dağıdıcı” adlarla kifa yət lənməli olurdu. Cənubda hicri tarixi ilə 1323-cü ildə Hacı Mirzə Həsən Rüşdiyyənin “Vətən dili” kitabı ortaya çıxdı ki, bu kitab “1905-1911-ci illərdə İran Azərbaycanında inqilab hərəkatının alov landığı... dövrün məhsuludur... “Vətən dili” - Ana dili, Azərbaycan dili deməkdir” (61, s.148-149). 1920-ci ildə Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş Aza dis tan dövləti Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə bir sıra islahatlara imza atdı ki, onların içərisində milli məsələ xü susi yer tuturdu. Lakin imperialist irtica Şimalda olduğu kimi Cənubda da Azərbaycan xalqının nə birləşməsinə, nə də müs təqillik əldə etməsinə imkan vermədi. “Azadistan bəlasının həll edilməsindən sonra türklərlə yanaşı İranda yaşayan digər etnik qrupların həm irq olaraq, həm də dil olaraq ari olduqları yö nün də təbliğat kitabları yazılmağa başladı” (11, s.80). 1926-cı ildə İranda hakimiyyətə gələn “Əhməd Rza xanın ilk işlərindən biri ölkədə fars olmayan dillərin işlədilməsinə ya saq qoymaq oldu... Lur-bəxtiyaricə, giləkcə, mazandaranicə, kürdcə, yabançı olan, yəni hind-Avropa dilləri qrupuna gir mə yən türkcə və ərəbcə kimi dillər farscanın pozuq ləhcələri ola raq qəbul edildi” (11, s.83). Məsələ burasındadır ki, “dövlət+etnos+dil” triadasında ad landırma baxımından dövlətin, yəni siyasi iradənin təbii amil lərdən (etnosdan və dildən) güclü olması yalnız fars mən şəli Pəhləvilər dövründə deyil, uzun illər İrana başçılıq etmiş türk (Azərbaycan) mənşəli Qacarlar dövründə də özünü göstər miş dir. Yəni hakimiyyət iradəsi etnik iradədən aparıcı olmuş dur. İranda bu baxımdan diqqəti ən çox cəlb edən hadi sə lər dən biri Azərbaycan türklərinin etnogenezi barədə həm qeyri-elmi, həm də mürtəce nəzəriyyənin formalaşdırılmasına start verilməsi idi ki, ona Əhməd Kəsrəvi adlı azərbaycanlı başçılıq edirdi. Dövlətin bütün vasitələrlə dəstəklədiyi həmin nəzəriy yə nin, “Azərbaycanda danışılan dilin türkcə ilə əlaqəsinin ol ma dığı, əslində, farscanın bir ləhcəsi qəbul edilən azəricə ol duğu tezisi müdafiə edildi” (11, s.84). Ümumiyyətlə, haqqında söhbət gedən dövrdə İranda ne cə bir dil siyasəti yürüdüldüyünü göstərən faktlardan biri də ölkə kommunistlərinin liderlərindən Dr.Tağı Əraninin məsə ləyə münasibətidir. “... O, dönəmin bir çox intellektualı kimi fars laş dırma siyasətini dəstəkləyirdi... Azərbaycan türklərinin, əs lin də, azəri olduqlarını və ana dilləri olan əski farscanı vəhşi monqolların hücumu nəticəsində unudub türkcə danışmağa başladıqlarını iddia etmişdir” (11, s.84). Həmin münasibətdən aydın olur ki, İranda yürüdülən dil siyasəti həm müxtəlif ideoloji cəbhələri birləşdirir, həm də elmi yox, siyasi xarakter daşıyır. Dr.T.Əraniyə görə, İranda “türkcə olayı çox təhlükəlidir. Çünki azərbaycanlıları yanlışlıqla türk olduqlarına və İrandan ayrılmaları gərəkdiyinə inandıran bir ünsürdür. Bu problemin həll edilə bilməsi türkcənin ortadan qaldırılıb farscanın yayğınlaşdırılması üçün hər cür yol və metod tətbiq edilməlidir” (11, s.84). Cənubi Azərbaycanda dil (və millət) məsələsi Azərbay can Milli Hökuməti dövründə bir daha geniş müzakirə və mü na qişə predmetinə çevrildi. “Tehran Tudə partiyasına görə, “İran milləti bölünməz bir bütündür”. Təbriz tudəçilərinə görə isə, “İran çoxlu etnik qrupdan ibarət olan bir ölkədir. Azərbay can lıların dili olan türkcə azərbaycanlıların fərqli bir millət olduqlarının göstərgəsidir” (11, s.92). Həmin məsələlərin müza kirə edildiyi Azərbaycan Demokrat Partiyasının birinci böyük konqresində “milli muxtariyyət və türkcənin rəsmi dil olması qəbul edildi” (11, s.92). S.C.Pişəvəri “Azərbaycan” qəzetinin 6 sentyabr 1945-ci il tarixli nömrəsində çap olunmuş “Qəzetimizin dili” məqa lə sində yazırdı: “Qəzetimiz Azərbaycan dilinə daha artıq əhəmiyyət verə cəkdir... Azərbaycan dili süni bir dil deyil. Onun böyük xalqı və camaat qüvvəsi kimi arxası var... Azərbaycan dili o qədər qüvvətli, sərf-nəhv qaydaları o qədər möhkəm və təbiidir ki, hətta onun içinə daxil edilmiş fars və ərəb kəlmələri çıxarılsa be lə, onunla böyük fikirləri ali məqsədləri yazıb şərh etmək müm kündür” (74, s. 46-47). Görkəmli dövlət xadiminin “türk dili” əvəzinə “Azər bay can dili” işlətməsi müəyyən mənada Sovet Azərbaycanında yürüdülən dil siyasətinin təsiri olsa da, onun öz ideallarına da zidd olmayıb milli məzmun daşıyırdı: “Dünyada bir dil tapılmaz ki, o, tamamilə müstəqil olsun və qonşu dillərin təsirinə düşməsin. Bizim Azərbaycan dili də Azərbaycanın tarixi və coğrafi mövqeyinə görə əcnəbi dillərin təsirindən kənarda qalmamışdır. İstər-istəməz bir çox yad kəl mə lər xalqımızın ağzına düşmüş və zaman-zaman onlar milli ləşmişdir” (74, s. 47). 21 azər 1324-cü (12 dekabr 1945-ci) ildə Təbrizdə başla yan Parlamentin seçdiyi Hökumət Azərbaycan dilində “Azər bay can Milli Hökuməti Bərnaməsi” elan etdi ki, onun 8-ci mad dəsində deyilir: “Fərhəng və maarif sahəsində dövlətimizin qabağında iki böyük məsələ durur: birincisi, öz milli dilimizi bütün mədrəsələrdə rəsmi olaraq qəbul və icra etmək; ikincisi isə, ümumiyyətlə savadsızlığa qarşı mübarizə aparmaq, məc cani və icbari təhsili əməli yoluna qoymaq” (11, s.102). Göründüyü kimi, burada dövlət dilinin adı çəkilmir, sadə cə olaraq, “milli dilimiz” kimi “neytral” bir ifadədən istifadə olunur ki, bu, təsadüfi deyil. R.Albayraq “Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan türk cəsini rəsmi dövlət dili elan etdi” (11, s.103) deyərkən, fikrimizcə, linqvonimi doğru müəyyənləşdirmiş, eyni zamanda onun kitabında baş nazir S.C.Pişəvərinin Maarif Nazirliyinə göndərdiyi 28 azər 1324-cü il tarixli məktubun mətnində “Azər baycan dili” ifadəsi işlədilmişdir: “1. Bütün milli və döv lət məktəblərində təlim və tərbiyənin Azərbaycan dilində apa rılması üçün hazırlıq işləri görülsün” (11, s.104). Neokəsrəviçilərin belə bir tezisi mövcuddur ki, “türk dili” Azərbaycana səfəvi xanədanı dönəmində gəldi. Bu xanədan tərəfindən rəsmi dil halına gətirildi. Beləcə ari kökənli bir dil olan zəbani-azəri, yəni azərbaycanca ortadan qaldırıldı. ... Günümüzdəki, yəni Azərbaycan dili də türkcə deyildir. Azər baycanın bir çox bölgəsində həzzəni, kəringani və tati/ tatca kimi qədim azəri dilinin ləhcələri danışılır. Azərbaycanda danışılan dilə “türkcə” demək yanlışdır. Bir isim vermək gərə kirsə, “azərbaycanca” ən uyğun ad olacaqdır” (11, s.455). Cənubda “Azərbaycan dili” anlayışı altında anlaşılan qey ri-türkcə (yəqin ki, farsca) dil təsəvvürü, tamamilə təbiidir ki, konyuktur-ideoloji məqsədlərdən irəli gələn bir hadisə olub heç bir elmi əsaslara dayanmırdı. Eyni zamanda bu məsələyə mü nasi bətdə həm Şimala, həm də Cənuba hökm edən anti-elmi məq sədlə birləşmişdi. Çünki həmin dövrdə-30-cu illərdən 50-ci illərə qədər Azərbaycan türklərinin mənşəcə türk etnosuna aid olmayıb sadəcə türkcə danışdıqları barədə sərsəm ideya eyni “mərkəz”dən təbliğ olunurdu. 1945-1946-cı illərdə Cənub üçün Şimalda “Azərbaycan” jurnalı nəşr olundu... C.Həsənli yazır: “Azərbaycan” jurnalı Ümumittifaq Kommunist (bolşe vik lər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1945-ci ilin iyul ayının 6-da Cənubi Azərbaycan hadisələri haqqında gizli qərarından sonra nəşr olunmağa başladı və ilk sayı 1945-ci ilin avqust ayında işıq üzü gördü... Jurnalın məsul redaktoru həmin dövrdə artıq Azərbaycan ədəbi və mədəni mühitində geniş tanınan şair Rəsul Rza idi. Onun redaksiya heyətində Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn kimi tanınmış şair və yazıçılar yer almışdılar. “Azərbaycan” ərəb əlifbası ilə Bakıda nəşr olunur və Cənubi Azərbaycanda yayılırdı” (61, s. 3-4). Əlbəttə, Sovetlər Birliyi (və kommunist bolşevik haki miy yəti) İrana bu cür “mədəni” (ideoloji) müdaxilədə Azərbay ca nın mənafeyini güdmürdü. Sadəcə, İranda ABŞ nüfuzunun qarşısını almağa çalışırdı ki, nəticə etibarilə, bunu da bacar ma dı. Ancaq milli şair (və ziyalı) Rəsul Rzanın redaktorluq etdiyi “Azərbaycan” jurnalı Azərbaycan xalqının mənafeyini ən kritik anlarda da müdafiə etməyə bilməzdi. Həm də bu o dövr idi ki, S.C.Pişəvərinin başçılıq etdiyi “milli hökümət Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisinə yol açdı, milli zülmün nəticələrini ləğv etdi, azərbaycanlıların var lığını bir daha təsbit etdi” (61, s.12). Həmin jurnalda çap olunan “Həqiqi xalq maarifi uğrun da” adlı məqaləsində Firudin İbrahimi yazır: “İndiki dövrdə bir millətin elm və dilini aradan götürmək istəyən bir siyasət gülünc bir siyasətdir... Azərbaycanlının elm ilə silahlanmasını və öz milli hüququnu müdafiə etməyə layiq və moqtədər olmasını Tehran höküməti istəmir”... (61, s.32-33). Sonralar eyni fikri iran ziyalılarından Cəlal Ale-Əhməd də (1923-1968) söyləmişdir: “... biz İranda 6-7 milyon əhalini ən elementar insan hü qu qundan-istədiyi dildən sərbəst şəkildə istifadə etmək hüqu qun dan məhrum etmişik... Onu “azəri dili”adlandırdılar, gəlmə dil olduğunu iddia etdilər” (12, s.41-42). Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubu arasında mədəni əlaqə lərin müəyyən qədər bərpa olunduğu 90-cı illərin əvvəllərində bir daha göründü ki, Şimalda rus, Cənubda fars təzyiqlərinə baxmayaraq, “a) Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubu vahid etnik-mədəni sis tem təşkil edir; b) Azərbaycan xalqı Şimalda və ya Cənubda yaşa ma sın dan asılı olmayaraq, eyni milli idealların daşıyıcısıdır; c) Azərbaycan dili özünün Şimal və Cənub təza hür lə rin də eyni bir dildir və s.” (54, s.8). Məlum olduğu kimi, “İranın rəsmi dili farscadır (dəri fars ca). Birləşmiş Millətlərin 1998-ci ildə nəşr etdiyi məlumata gö rə, İran əhalisinin sayı 65.758.000 adamdan ibarətdir. Onlar müx təlif dillərdə danışırlar və saylarına görə ən mühümləri aşa ğıdakılardır:
Bu qədər çoxsaylı, eləcə də özünün milli varlığını dərk etmiş xalqın dilinin adı barədəki təsəvvürün dəqiq olacağına heç bir şübhə yoxdur. Lakin sual olunur: İranda Azərbaycan türk lərindən sayca az farsların nüfuzunu təmin edən nə idi? Bu suala yalnız belə cavab vermək olar: O qədim iran döv lətçilik ənənəsi... O ənənə ki, səlcuqlardan başlayaraq İrana ha kim olan türklər, hətta Səfəvilər tərəfindən də sonacan ara dan qaldırıla bilmədi. Dil millətin birləşdirici amili kimi çıxış edirsə, onun (dilin) adı da ideoloji-mənəvi faktor olaraq, təbii ki, çox əhə miy yətlidir. Dünya azərbaycanlılarının 9-10 noyabr 2001-ci ildə Bakıda keçirilən I qurultayının əsas məruzəsində deyilir: “Azərbaycan xalqının milli-mənəvi varlığının ən başlıca təza hürlərindən biri onun dili-Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dili müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir” (33, s.62). Azərbaycan dilinin Şimalda “Azərbaycan dili”, Cənubda isə “türk dili”, “türkcə” və ya “türki” adlandırılması, əlbəttə, cid di problem sayıla bilər. Xüsusilə o baxımdan ki, bir dilin iki, yaxud üç adı olması onomastik prinsiplər baxımından yalnışdır. İdeoloji-mənəvi konsalidasiya (mərkəzləşdirmə) üçünsə, heç şübhəsiz, maneədir. M.İbrahimov İran İslam inqilabının qələbəsindən sonrakı ilk illərdə yazmışdı ki, Cənubda Azərbaycan dilini, Azərbaycan bədii ədəbiyyatını sönməyə, zəifləməyə qoymayan ən qüdrətli mənbələrdən biri xalq yaradıcılığı olmuşdur(50, s.323). Ümumiyyətlə, müşahidələr göstərir ki, Şimali Azərbay can ziyalıları Cənubi Azərbaycanda işlənən dili həmişə “Azər bay can dili” adlandırmışlar. Cənubda isə hətta İran İslam inqi labından sonra da “türkcə” linqvoniminə üstünlük verilmişdir. Cənublu dilçi və şair Həmid Nitqi “Ana dil-sevgili dil” şeirində yazır:
“İranın Türkiyədəki məktəblərinin qarşılığı olaraq İranda türkcə təhsil verən özəl, yaxud təşkilat məktəbləri açılmalıdır” (119, s.165). “Azərbaycan dilinin Şimal və Cənub təzahürləri” kita bı nın müəllifi “türkcə” anlayışı ilə əlaqədar tamamilə doğru ola raq yazır: “Lakin buradan məlum olmur ki, həmin məktəblər Tür ki yə türkcəsində, yaxud yerli xalqın ana dilində - Azərbaycan türk cəsində olmalıdır. Şübhəsiz, ikincisi daha məqbuldur” (54, s.44). Cənubi Azərbaycanlı gənclərin Türkiyədə təhsili ilə bağ lı maraqlı bir pritça məşhurdur: Universitetə daxil olmaq istə yən gənci, mövcud qanunun tələbi ilə, xarici vətəndaş olduğuna görə əvvəlcə bir illik dil hazırlığı kursuna alırlar ki, o, burada müxtəlif ölkələrdən gəlmiş, Türkiyə türkcəsini bilməyən həm yaşıdları ilə onu (Türkiyə türkcəsini) öyrənsin. Müəllim bir pişik şəkli göstərib deyir: “Şimdi, çocuqlar, bu, kedidir”... Cə nublu (rəsmi olaraq İran vətəndaşı) müdavim türkcəni bildi yi nə əmin olduğu, kursa da Türkiyədəki mövcud qanunun tələ binə görə davam etdiyindən müəllimə qulaq asmırmış. Bunu hiss eləyən müəllim ondan soruşur: “Övladım, türkcə bu nədir?” Gənc həvəssiz “pişikdir” deyir. Müəllim təkrar eləyir: “Kedi”. Gənc isə “pişik” deyib durur... Çünki dillərin adı eyni, sözləri isə fərqli... Cənubda ana dilinin adı ilə bağlı variantlılığın təzahürü görkəmli Azərbaycan ziyalısı doktor Cavad Heyətin “Türk dili və ləhcələrinin tarixinə bir baxış” (1987), “İki dilin müqa yi sə si” (1989), “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış” (1993) və s. kitablarında, eləcə də 1979-cu ildən nəşr olunan nüfuzlu “Varlıq” jurnalında da görünür. Ümumiyyətlə, Cənub mətbua tın da “Azərbaycan dili” anlayışı xüsusən keçən əsrin 80-ci illə rindən etibarən aşağıdakı adlar (linqvonimlər) ilə veril miş dir: türk dili, türkcə, Azərbaycan türkcəsi, Azərbaycan dili, azər bay canca, türki və s. Qeyd edək ki, çox zaman bu mənada sadə cə “ana dili” ifadəsi işlənir. Məsələn, “Yeni yol” məcmuəsi yazır: “Bu gün, Allaha şükürlər ki, İran İslam Cümhuriyyəti Əsasi-Qanununda İran əhalisinin balaları öz ana dilində təhsil etmə dən mən etməmişlər. Ümidvarıq ki, yeni təhsil ilində vəza rəti-amuzəş və pərvəriş Azərbaycan məktəblərində fars dili ilə bərabər ana dilinin də tədrisinə dəçğuz versin və azərbaycanca məktəb kitablarının çap edilməsinə imkan yaratsın” (54, s. 63). Əlbəttə, Azərbaycan Cənubunda ana dili ilə bağlı məsə lə də əsas şərt onun varlığını qorumaq olduğundan adının dəqiq ləş dirilməsi ikinci plana keçir. Doktor C.Heyət müsahibələrinin birində deyir: “Biz İran Azərbaycanındanıq ... Cənubluyuq... Pəhləvilər dövründə İranda 60 ilə yaxın ana dilimiz, mədəniyyətimiz in kar edilmiş, hətta qadağan olunmuşdur. Onun üçün xalqımız özündən, kimliyindən, dilindən, ədəbiyyatından və tarixindən xəbər siz qalmışdır. Bu da bir xalqın, bir millətin varlığının məhv olunmasına hazırlıqdır. Millət belə, bu şəkildə məhv olur. Yəni ruhən, mənən məhv olur. Bizim bunun önünü almağımız və bu boşluğu doldurmağımız lazım idi. Xalqımıza dilini, ədə biyyatını, tarixini xatırlatmağımız lazım idi. Ona görə də ədəbi, mədəni bir dərgi, bir jurnal çıxartmağa başladıq. Məktəbimiz olmadığı üçün islam inqilabından sonra bizə nisbi bir dil azad lı ğı verdilər. Biz ondan faydalandıq və məktəb işini görən bir dərgi çıxarmağa başladıq. Onun üçün “Varlıq” dərgisini çıxar dıq. “Varlıq”da dilimiz, ədəbi dilimizin qaydaları, ədəbiy ya tı mızın tarixi, folklorumuz, tariximiz haqqında silsilə məqalələr verdik. Hətta bu məqalələri sonra kitablar şəklində buraxdım. Amma niyə bu dərginin adını “Varlıq” qoyduq? Çünki hələ Pəh ləvilər zamanında bizim varlığımız inkar edirdilər. Deyir di lər ki, “siz türk deyilsiniz, sizin dil farscanın bir ləhcəsidir. Bu dildə yazmaq, oxumaq olmaz”. Biz buna qarşılıq olaraq jurna lı mı za “Varlıq” adı qoyduq ki, biz varıq” (46, s.28). Məqalələrindən birində isə yazır: “Biz “Varlıq”da ədəbi Azəri türkcəsi ilə yazırıq, ancaq ortaq türkcəyə də meylimiz hiss edilir” (46, s.276). Bir qrup İran (Cənubi Azərbaycan) ziyalısı vaxtilə prezi dent Seyid Məhəmməd Xatəmiyə belə bir müraciət ünvan la mış dı: “Mədəni cəmiyyətlə xalqın dil və ədəbiyyatına laqeydlik ziddiyyət təşkil edir. İran İslam Cümhuriyyətinin Anayasasının 15-ci maddəsində xalqların bu hüququ geniş təsbit edilmişdir. Elə buna əsaslanaraq Azərbaycan türkcəsinin ibtidai məktəb lər də və türklərin yaşadığı bütün şəhərlərdə fars dili ilə bərabər elmi və rəsmi formada tədris olunmasını, türk dilində mütə xə sis lər tərəfindən teleradio verilişlərinin hazırlanması və fars dilin dən əlavə yayılması, ölkənin bütün universitetlərində türk dili və ədəbiyyatı fakültəsinin yaradılmasını, uşaq və yeniyet mə lərin türk dilində uşaq ədəbiyyatı yaratmağa həvəs lən diril mə sini Sizdən rica edirik” (70, s.64). Göründüyü kimi, burada da mövcud ənənəyə uyğun ola raq, həm “Azərbaycan türkcəsi”, həm də “türk dili” linq vo ni min dən istifadə edilmişdir ki, bu tendensiyanı Cənubi Azər bay can üçün səciyyəvi saymaq olar. Böyük Azərbaycan şairi M.H.Şəhriyar öz ana dilini “türk cə”, “türki” adlandırdığı halda, Cənublu digər bir Azər bay can şairi Yəhya Şeyda onun haqqında yazdığı kitabı Təb rizdə “Şəh ri yar və Azərbaycan dilində əsərləri” adı ilə çap et dirmişdir (79). Qeyd etmək lazımdır ki, İranda türklərə (azərbay can lı la ra) münasibətdə ad məsələsində “siyasi həssaslıq” Azərbay ca nın həm Cənubunu, həm də Şimalını əhatə edir. Vaxtı ilə İran “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” adına rəsmi etiraz etmiş, “Azərbaycan”ın məhz İrana məxsus bir ərazinin adı olduğunda israr eləmişdi. Həmin iddialar Azərbaycan müstəqillik qazanandan son ra da özünü göstərdi. Dr.C. Heyət yazır: “Kəhkəşan” aylıq jurnalının 15-ci sayında mühəndis Mə həmməd Rza Əbhəryanın “Aran və Azərbaycan” adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Məqalənin başlığı altında iri çaplı hərflərlə “Sovet Azərbaycanı özünün həqiqi və tarixi adını qaytarsa, daha yaxşı olmazmı?” sualı verilmişdir. ...Ağayi Əbhəryar İbn Hovğəl, doktor M.Moin və Neh zət-ül-Qolubdan sitatlar gətirməklə sübut etməyə çalışır ki, əvvələn bolşeviklər hakimiyyəti yaranmadan öncə Şimali Azər bay canın adı “Aran” olub. Azərbaycan adı buraya sonradan İran Azərbaycanını ona birləşdirmək kimi bədxah bir niyyət güdən bolşeviklər tərəfindən seçilmişdir. İndi bir halda ki, bolşeviklər hakimiyyəti dağılmışdır. Sovet Azərbaycanı adı yenidən “Aran” adı ilə əvəz olunmalıdır” (46, s.55). Dr. C.Heyət bu sərsəç fikrə münasibətini belə bildirir: “Təqribən, 1050 il bundan öncə Samanilər vəziri Əbu Əli Mə həmməd Bələmi tərəfindən Təbəri tarixindən tərcümə və 1958-ci ildə Doktor Cavad Məşkurun səyi ilə Tehranda çap olunmuş “Təbəri tarixi”ndə Azərbaycan və xəzərlər Dərbən di nin fəth edilməsi fəslində deyilir: “Xəbərdə deyilir ki, Ömər-ibn-Xəttab (ikinci Xəlifə) Nəim-ibn-Moqrənə məktub göndərib ki, Səmak ibn-Həlsəbəni Azərbaycana göndərsin və İsmət ibn Fərğəd və Abdullahı da oraya göndərmişdi- Əcəmin atəşxa na ları (atəşgahları) orada olub. Əcəmlər Pəhləvi dilində “atəşə”-“azər” deyirlər, ona görə də oranı “Azərbayqan” adlandırırlar. Atəş əsasən orada olur və ona sitayiş edirlər. Oranın hüdudları Həmədandan başlayıb və Əbhər və Zəncandan keçərək xəzərlər Dərbəndinə çatır. Bu arada olan bütün şəhərlər “Azərbayqan” adlanır. Dərbəndə ərəbcə “bab” deyir, bu yolları “Əbvab” ad lan dırırlar - Orada (keçib) xəzərlər ölkəsinə gedirlər-bəzi yollar quru, bəziləri dəniz yolları (dır). Orada “Xəzər” adlı böyük bir şəhər var”. Eyni zamanda kitabın 42-ci səhifəsində bu yerlərin hamısının türklərin əlində olmasına açıq-aydın işarə edilir” (46, s.57). Və əlavə edir: “1062-ci hicri-qəməri ilində, yəni bolşeviklər və “Müsa vat” hökumətindən 300 il qabaq Hindistanda Həsən Təbrizi tərəfindən qələmə alınmış “Böhran-e qate” lüğət kitabında “Aran” sözünün şərhində deyilir: -Ərran-“re” hərfi təşdidlə oxu nur, söz özü isə “pərran” vəznində tələffüz olunur. Aran Azərbaycanın vilayətinin adıdır. Bərdə və Gəncə onun nüfuz dairəsinə daxildir (46, s.517). Müasir siyasi maraqlar mövqeyindən tarixə konyuktur müdaxilənin nəticəsidir ki, bir sıra iranpərəst ideoloqlar nəinki türklərin (azərbaycanlıların) İran əhalisinin əksəriyyətini təşkil etdiyinə göz yumur, Azərbaycan dilinin türk mənşəli olduğunu da qəbul etmək istəmirlər. Son dövrlərdə “Güney Azərbaycan türkcəsi” deyilən süni bir ad-linqvonim də ortaya çıxmışdır(bu barədə bax: 100). Məsələnin mahiyyəti isə bundan ibarətdir ki,
3. Səməd Vurğunun “Azərbaycan dili” anlayışı Səməd Vurğun müasir Azərbaycan ədəbi dilinin təşək kü lündə tarixi rol oynadığı kimi, “Azərbaycan dili” anlayışının nor malaşmasında da bir neçə baxımdan tarixi xidmətlər gös tərmişdir. Səməd Vurğun yaradıcılığa XX əsrin 20-ci illərinin or ta larında başlamışdı... Və Yaşar Qarayev tamamilə doğru olaraq göstərir ki, “Səməd Vurğunun poeziyası da, bioqrafiyası da bilavasitə xalqın tarixinin və taleyinin iradəsidir. Onun gəncliyi müsibətdə, ölüm və qanlı keçmişindən ayrılan və əzablar içində təzədən doğulan ölkənin ilk gəncliyi ilə eyni tarixi dövrə tə sadüf edir. Yeni epoxa ictimai-siyasi həyatda aprel çevrilişi ilə, çağdaş milli poeziyada isə Səməd Vurğunla və onun təmsil etdiyi ədəbi nəsillə başlayır” (77, s.5) S.Vurğun başda olmaqla bu ədəbi nəslin “ana dili” axta rışları, əlbəttə, maraq doğurmaya bilməz. Şairin 1935-ci ildə yazdığı “Azərbaycan” şeir-poeması onun bütün yaradıcılığı boyu uğrunda mübarizə apardığı azər baycançılıq ideologiyasının üverturası idi. Təsadüfi deyil ki, “Səməd Vurğun “Azərbaycan” şeirində Vətəni az qala illərlə görmədiyi anasını tapmış bir uşaq emosiyası (və ehtirası!) ilə sev məyin leksikonunu, frazeologiyasını, hətta leksiko-sintak si sini təqdim edir... Və hamının dilinin əzbəri olan “el bilir ki, sən mənimsən” kimi kifayət qədər sadəlövh bir ifadənin poe tiz mə çevrilməsi də həmin sevginin nə qədər dərindən gəlməsinin ifa dəsidir” (77, s.11). S.Vurğunun “ana dili” anlayışını sistemli şəkildə əks et di rən ilk mənbə avtoqrafı indiyə qədər saxlanılmış “Azər bay can (tarixi poema, 1934-1935)” əlyazmasıdır ki, son illərdə nəşr edilmişdir (84). Burada çox işlənən “Azərbaycan” anlayışı ilə yanaşı, “azər”ə də təsadüf olunur:
“... Səməd Vurğunun şah ruhunu canlandıran etnoqrafik kök lərin təzahürü- “Vaqifin şirin dili” idi. Və o, yeni dövrdə ya şamasına, Azərbaycanda milli intibahın ən böyük nüma yəndəsi olmasına baxmayaraq, bizə gəlib çatan əsərlərində bir dəfə də olsun nə “Azərbaycan”, nə “Azərbaycan (türk) xalqı”, nə də “Azərbaycan (türk) dili” anlayışlarını işlətməmiş şairin adı nı ana dilinin adı kimi təqdim etməkdən çəkinmirdi” (77, s.18). 1930-cu illərin ortalarından sonra S.Vurğun ümumi rəsmi prinsipə uyğun olaraq “Azərbaycan dili” ifadəsini işlətmişdir. Məsələn:
1937-ci il - İndiyədək “Yevgeni Onegin” romanını heç kim Azərbaycan dilinə tərcümə etməmişdir (85, s.19). 1939-cu il - Məlumdur ki, bizim dilimiz hər bir milli dil kimi sosializm dövründə özünün xəzinəsi hesabına zənginləşir. 20 il müddətində Azərbaycan dilinin keçdiyi inkişaf yolunu nəzərdən keçirsək, biz görərik ki, partiyamızın milli siyasəti nəticəsində dilimizin gözəlliyi, təmizliyi, qüvvət və qüdrəti 100 illik bir inkişaf yolu keçmişdir (85, s.30-31). 1940-cı il - Dahi rus şairi Lermontov vaxtı ilə demişdir ki, fransız dili Avropada geniş yayıldığı kimi, Azərbaycan dili də Zaqafqaziyada geniş yayılmışdır (85, s. 53). 1952-ci il - Dilçilik, xüsusilə müasir Azərbaycan dili sahəsində aparılmış işlər nəticəsində 1951-ci ildə “Azərbaycan dilinin qrammatikası” (I hissə, morfologiya) başa çatdırılaraq nəşr edilmişdir (85, s.366). Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|