Azərbaycan Arxeologiyası 2000

102

Azərbaycan Arxeologiyası 2000

Azerbaijan Archeology Vol.: 2 Num.: 3-4

Arxeologiya bir çox elmlər kimi tək yaşaya və inkişaf edə bilməz. O, bu və ya disər ölçüdə oir sıra elmləıiə six bağlıdır. Onun əsaslandığı elmi sahələrdən biri də yazılı abidəoəri öyrənən paleoqrafıyadır. Arxeoloji qazıntı və ya digər yolla əldə edilən yazı nümunələrini, onların xüsusiyyətinı, yazılış üslubunu və dövrünü, eləcə də müəllifini müəyyən etməklə paleqqrafiya arxeologiya, ümumilikdə isə tarix elminə misilsiz xidmət göstərə bilir. Istedadlı şərqşünas-alim Tahirə xanım Nurəliyevanın jurnalımız üçün yazdıgj məqalə polioqrafıya ilə bağjı maraqlı tədqiqatın nəticəsi olmaqla bu elmi sahənin dəyəri haqqında aydın təsəwür yaradır.

MƏHƏMMƏD TAĞISİDQİNİN XƏTTİLƏ KÖÇÜRÜLƏN YAZILI ABİDƏLƏR

Tahirə Nurəliyeva (Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutu)

Azərbaycan EA Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda elm və sənətin, ədəbiyyat və mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə aid külli miqdarda zəngin, dərin məzmunlu nəfis - Azərbaycan, türk və ərəb dillərində nadir yazıh abidələr mühafızə olunur.

Məlumdur ki, yazılı abidələr kolleksiyası XIX əsrdə daha da inkişaf etmiş, həmin dövrdə yaşayıb-yaratmış şəxslərin, xüsusən şair və alimlərin fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxmış və zəngin əlyazmalann yaranmasına səbəb olmuşdur. Bunlar yalnız Azərbaycanın müxtəlif kitabxana və xəzinəbrində deyil, ayn-ayrı şəxslərin ev kitabxanasında - kolleksiyasında saxlamlıb dövrümüzə qədər çatmışdır. Lakin bu əsərlər, abidələr kimlər tərəfındən hansı yolla qorunub saxlanılmış, kimlər tərəfindən istifadə edilmiş və ümumiyyətb şəxsi kitab sahiblərindən kimin ixtiyarında olduğu son ilbr aşkarlanmışdır. Bu haqda dissertasiya işi yazılmış, "Şəxsi və rəsmi möhürbr", "Azərbaycan ədəbiyyatı tədqiqində əlyazma kolleksiyalan" adlı kitabları və onlarla məqalələr çap olunmuşdur. Bu kitabların, əlyazmaların tərkibi haqqında ətraflı məlumat уегэ bibn kataloq da hazırlanmışdır.

Sfraqistika - tarix elminin köməkçi bir qolu olub möhürbrin açılması kolleksiyalann öyrənilməsi haqqında elmdir. Əlyazmasmda müxtəlif kolleksiyaçıların imzasının, yazı və möhürün olması, həmin abidənin keçirdiyi tarixi yolu müəyyənbşdirir, əlyazmasına aid marağın dərəcəsini, ədəbiyyat tarixində bizə malum olmayan yeni kitab həvəskarlarının aşkara çıxarılması və əsər müəllifinə olan məhəbbəti göstərir.

Doğrudur, əlyazmaların çoxu xalq içərisində yayılmış, ayn-ayrı məqsədbr üçün, məktəb-mədrəsəbrdə dərslik kimi dini kitablar, məcmuəbr və din tarixini öyrənmək üçün ən qiymətli əsərlər hədiyyə kimi köçürülmüşdür. Bu əlyazmalar içərisində əlyazmaları qoruyub saxlayan və dövrümüzə qədər çatdırılan kolleksiyaçıların özbri tərəfındən köçürülmüş abidəbr çoxluq təşkil edir. Köçürülmüş abidələr katib - sahib olduğu kolleksionerbrin öz dəsti-xətti ib, öz savad və dünyagörüşbrinə, xətbrinin gözəlliyinə uüğun şəkildə hazırlanmışdır. Bu kolleksionerbrin özbrinin köçürdükbri əlyazmalardan эп yaxşısı, эп nəfısi Abbasqulu Ağa Bakıxanovun, Hüseyn əfəndi Qayıbovun, Məhəmməd Tağı Sidqinin, Əzəl Dəmirçizadənin və b. kolleksiyaları içərisindədir. Əlyazmalar türk, fars və эгэЬ dilbrində olub, buraya cüng, epistolyar nəsrin nümunəsi olan münşaatlar, müxtəlif тэстиэ və elmin müxtəlif sahəbrinə aid əsərbr daxildir.

Azərbaycan Arxeologiyası 2000

Azerbaijan Archeology Vol.: 2 Num.: 3-4

XIX əsrdə yazıh abidəni yüksək qiymətləndirən şəxslərdən biri də Məhəmməd Tağı Sidqi olmuşdur. Azərbaycanm görkəmli pedaqoqu, publisisti və şairi Sidqi təxəllüsü ib tanınan Məhəmməd Tağı Kərbəlayi Səfər oğlu Səfərov (1854-1904) çoxlu əlyazma kitabları toplamışdır. Lakin başqa kolleksionerlərdən fərqli olaraq, nədənsə o, özü üçün möhür hazırlatmamış, yalnız qeydbri vasitəsib və kitabxanasma daxil olan əsərlərin Əlyazmalar İnstitutuna qəbul edilərkən tərtib edilmiş aktlara əsasən müəyyənləşdirilmişdir. Bımlar içərisində təkcə öz xəttilə köçürülən abidələr çoxluq təşkil edir. Əlişir Nəvainin "Divan"ı, Mirzə Yusif xan Təbrizinin "Yek kəlmə", Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun", müxtəlif məcmuələr, cüngbr və öz əsərbrinin müxtəlif variantlarmm katibi Sidqi özü olmuşdur. О, XIV yüzilliyin istedadlı alimi, yazıçı və şairi Şərəfəddin Həsən bin Məhəmməd Rami Təbrizinin (Bax: əlyazması, A-399/845) fars dilində "Ənisül-üşşaq" adlı əsərinin əlyazmasmı da köçürmüşdür. "Ənisül-üşşaq"ı Rami Təbrizi, Şeyx Üveys Bahadur xanm sifarişib yazaraq ona ithaf etmişdir. Əsərdə gözəllik tərifı üçün işbdibn saçm, alının, xəttü-xalm və başqa cizgibrin bədii dilb alleqorik şəkildə işbdilməsi maraqlıdır. Yalnız saçm təsvirini 95-э yaxm adla, alleqorik tərzdə işlədilməsi verilir. Əsər 1875-ci ildə Parisdə, 1946-cı ildə Tehranda nəşr olunmuşdur.

Haqqmda danışdığımız nüsxə ağ, saya vərəqlərə Rusiya istehsalı olan kağıza, nəstəliq-şikəstə xəttilə yazılmışdır. Şerbrin misraları bir-birindən üç nöqtə işarəsi ib qırmızı mürəkkəbb ayrılmışdır. Mətn qara karandaşla, iki xətb çərçivəyə almmış, bədii tərtibi ib tamamlanmamışdır. Yalnız 14-cü vərəqə qədər edilmişdir. Mükəmməl sonluğu vardır. Əsərin Məhəmməd Tağı Sidqi tərəfmdən hicri 1296 (=1878) -ci ildə köçürüldüyünü və onun kitabxanasmda olması haqqmda qeyd vardır. Cildi üzərinə bənövşəyi mərməri kağız çəkilmiş kartondandır (ölçüsü: 11x17,5 sm., həcmi: 57 vərəq). M.T.Sidqi xəttilə köçürülmüş bu abidənin tədqiqi katibin yaradıcılıq laboratoriyasmı öyrənməkb yanaşı, həm də XIY əsrin görkəmli nümayəndəsi olan Rami Təbrizinin əsərbrinin əlyazma coğrafıyasmı öyrənmək üçün də tutarlı qaynaqlardandır.

Mirzə Mülküm xanm fars dilində olan "Külliyyat"ı da Məhəmməd Tağı Sidqi tərəfmdən köçürülmüşdür. "Külliyyaf'a aşağıda admı çəkdiyimiz əsərbr - «Üsuli-tərəqqi», "Tənzimi-bşkər və məclisi-idarə" (Dövbt apparatmm və ordunun tənzimbnməsi), "Kitabçeyi- qeybi" (Müqəddəs kitabça), "Rəfıq və vəzir", "Noumu yəqzə" (Yuxu və ayıqlıq), "Sual və cavab dər bəyani-mətalibi-çənd" (Bir neçə mətnin bəyanmda sual və cavab) və s. daxil edilmişdir.

Mirzə Mülküm xan (1833-1909) mütərəqqi İran publisisti və ictimai xadimi, "Qanun" adlı qəzetin naşiri və redaktoru M.F.Axundovla dost olub onun təsiri ib əsərlər yazmışdır.

Ağ cizgili, ümumi dəftər vərəqlərinə qara mürəkkəblə, nəstəliq xəttlə 1897-1899-cu ilbrdə köçürülmüşdür. Sondan müəyyən vərəqbr ağ buraxılmışdır. Cild üzərinə mərməri kağız çəkilmiş kartondandır (ölçüsü:12,5x20sm., həcmi: 164 vərəq). Abidə Mirzə Mülküm xanm yaradıcılığmı, əsərlərinin mahiyyəti ib bərabər, Məhəmməd Tağı Sidqinin ədəbi-bədii fəaliyyətini, onun istinad etdiyi qaynaqları öyrənmək üçün də qiymətli mənbədir.

Məhəmməd Tağı Sidqinin özünün Azərbaycan və fars dilbrində olan "Şerbr"i və topladığı 30 vərəqlik, 105 parçadan ibarət (Nəsihət və hikmətli sözbr) toplusu Əlyazmalar İnstitutunda B-1162 və B-141 şifrələr altmda saxlanılır.

Birinci əlyazmaya Azərbaycan dilində 45 qəzəl, bir "Saqinamə" və bir "Bəhri-təvil" daxildir.

Əlyazma Rusiyada Serqeyev kağız fabriki istehsalı olan ağ, saya vərəqlərə qara mürəkkəblə nəstəliq xəttilə yazılmışdır. Cildsizdir (ölçüsü: 15x23sm., həcmi: 77 vərəq). Vərəqlər pərakəndədir, iki mavi xətlə haşiyəyə alınmışdır. Sondan naqis olduğu üçün tarixi və köçürüldüyü yer malum deyil. Нэг halda əlyazma XIX yüzilliyin istehsalıdır və çox ehtimal ki, Ordubadda köçürülmüşdür. Titul vərəqində gül, quş və kəpənək şəkilləri çəkilmişdir. Əlyazmaya şairin Azərbaycan dilində olan şerbrdən başqa fars dilində də şerləri daxildir. Şerlərə müqəddimə də verilmişdir.

Abidə üzərində Sidqi kolleksiyasından gəldiyini bildirən qeyd və şəxsi möhürü olmasa da kolleksionerin kitabxanasmdan gəldiyi aktlara əsasən müəyyən-bşdirilmişdir. Əlyazmasmda M.F.Axundov adına Ədəbiyyat tarixi muzeyinin möhürü vardır ki, bu da abidənin ilk öncə həmin muzeyə almdığmı göstərir.

"Nəsihət və hikmətli sözlər"dən ibarət olan bu əlyazmada maarif, mədəniyyət, təhsil, tərbiyə tərifbnir, səbr, hövsələ, dözümlük və s. təlqin edilir. İnsanın bədbəxtliyinə əsas səbəblərdən olan kimsəsizlik, xudpəsəndlik, başqasmda eyib axtarmaq, insanlarla kin-küdurət saxlamaq pislənir, insanın zəifliyi göstərilir. Günümüz üçün çox əhəmiyyətli olan həmin fikirbr çox maraq doğurur.

İnstitutda saxlanılan эп nəfıs "Cüng"brdən biri B-2258 şifr altında saxlanılır. Əsər Azərbaycan və fars dilbrindədir. Əlyazmanm mətni dörd sütunda incə nəstəliq-şikəstə xəttib qara mürəkkəbb yazılmışdır (ölçüsü : llx21sm., həcmi : 254 vərəq). Cildi qəhvəyi rəngdə meşindəndir. Əlyazma hicri tarixb 1294 (=1877), 1295 (=1878), 1304 (=1866) və s. bir neçə il müddətində köçürülmüşdür. Birinci vərəq incə ornamentlə bəzədilmişdir. Cüngdə səksənə yaxm şairin, о cümbdən Nizami, Sə"di, Hafız, Füzuli, Fəqir Ordubadi və b. görkəmli sənətkarların şe"rbrindən питипэЬг verilmişdir. Abidə bədii tərtibat baxımından xüsusi zövqlə işlənmişdir. Əlyazmaya Füzulinin "Səhhət və mərəz" (200^a-208^a), "Söhbətül-əsmar" (189^a-192^a) əsərbri daxildir. "Səhhət və mərəz" əsərinin sonu "Tamam şod kitabi - "Səhhət və mərəz" Mövlana Molla Məhəmmədəli Füzuli Rəhmətulla, fı 22 cəmadliül - əvvəl, sənə 1304.

Raqimül-hüruf Tağı ibn Kərbəlayi Səfər Ordubadi İltimasi - dua darəm" -sözləri ib bitir.

Beləlikb, əsərin köçürülmə tarixi fevral, 1887-ci ib təsadüf edir və əsərin Füzulinin olduğu göstərilir. Əlyazmanın 180^a vərəqindəki başqa bir qeyddə 24 dekabr, 1904-cü il tarixdə əlyazmanın məhv edilməsi haqqmda sonda 208X°-H sərəncam və "Уничтожено, 24 декабря 1904" yazısı olan möhür basılmışdır. Abidədə eyni məzmunlu səkkiz möhür basılmışdır. Sevindirici haldır ki, əlyazma məhv edilməmiş, Sidqidən sonra Kərbəlayi Abdulla Tağıyev adlı şəxs tərəfındən qorunub saxlanılmışdır. Bu şəxsin möhürü əlyazmasmm 117^b və 187^a vərəqbrinə basılmışdır. Möhürün yazıları эгэЬ əlifbası ib Azərbaycan və rus dilbrindədir. Sidqi tərəfındən tərtib edilmiş, öz xətti ib köçürmüş, sonradan isə müxtəlif şəxslərin ixtiyarma keçmiş bu cüngün tədqiqi müxtəlif kitab həvəskarlarmın fəaliyyətini, ebcə də ədəbiyyat tarixində bəzi naməlum şairbrin müəyyənbşdirilməsinə səbəb olacağma əminik. Ümumiyyətlə, Sidqi kolleksiyasmdan gəbn əlyazmalar xüsusib kollesionerin öz xəttib köçürübn bütün abidələr bu abidəbrin müxtəlif variantlarınm artması və onun tədqiqi həm kitabdann yaradıcılığını, həm də abidələrin keçirdiyi tarixi yolu öyrənmək üçün эп yaxşı qaynaqlardır.